Qazaq halqynyń turmysynda týystyq ataýy boıynsha uzatylǵan qyzdyń kúıeýi onyń sińlileri men inilerine jezde bolady. Jezde men baldyz, qaıyn iniler birin-biri qatty syılaıdy, bir-birine qaltqysyz qamqorlyq jasaıdy. Bul – ejelden urpaqtan urpaqqa úzilmeı berilip, ornyqty qalyptasqan úrdis. Baldyzdar jezdeniń qulaǵynan tartyp oınasa da ersiligi bolmaǵan. Baldyzdyń áıeli jezdege kelin bolady, biraq onyń da «jezde» dep ázildesýge haqy bar.
Týys-aǵaıyndar bas qosqanda «jezde tabaq» tartylatynyn jaqsy bilemiz. «Jezde tabaqty» jezdesine baldyzdar daıyndaıdy. Oǵan jilik, jaýyryn, qabyrǵa, beldeme, qaryn, toq ishek, baýyr, júrek, búırek, quıymshaq salady. «Jezde tabaqqa» salynatyn syı-sybaǵa, negizinen, «jeńge tabaqpen» birdeı bolady. Al uqsamaıtyn jeri quıymshaq qosady. Onysy baldyz-qyzdardyń jezdesine kórsetken ázil-qaljyńy, nazdy qylyǵy. «Quıymshaq jegen qoıshy bolady», «Siz bizge qoıshy bolasyz» degeni. Bul ázildi biletin qý jezdeler bildirmeı otyryp, baldyz-qyzdardyń birine usyna qoıady. Ony baıqamaı alyp qoıǵan qyz jezdeden jeńilgen bolyp, oǵan kıit kıgizedi. Al momyn, áljýaz, jol men qýlyqty sezbeıtin jezde quıymshaqty bilmeı jep qoısa, ony ańdyp turǵan qyz-baldyzdar jezdelerin shap berip ustap alyp, jeńgen jolyn suraıdy. As qaıyrylyp bolǵan soń jezdeler tabaqqa kúmis teńge, júzik, syrǵa salyp qaıtarady. Muny «kóńil tabý», «arashalaný salty» dep ataıdy.
Kóptegen adamdar jezdeleriniń jaqsylyǵyn aıtyp, jahanǵa jar salýǵa bar. Birge ósken bir eldiń qyzdary jezdeleriniń qyljaqbastyǵyn aıtyp otyrady. Týystyq adal kóńilmen, izetti, iltıpatty jolmen jaqsy qarym-qatynasta bolǵan jezdeleriniń jurtqa qadirli, otbasyna jaıly bolǵanyn, ápkelerin syılap, álpeshtep júrgenin maqtan etedi. Qazaqta alys-beris, ózara kómek sekildi týystyq qatynas bolady. Osyndaı jaǵdaılarda jezdeler óz ornyn, mindetterin biletini qandaı jaqsy. Jezdeniń kishipeıildiligi, ádeptiligi, sharýaǵa ońtaılylyǵy, eń bastysy jaryn qurmetteýi synǵa alynady. Ómirde jezde men baldyz qatty qaljyńdasady. Osyǵan oraı el aýzynda ázil áńgimeler de, án-jyr da aıtylyp jatady. Mysaly, Alashtyń aıaýly aqyny Qadyr Myrzalıevtiń «Jezdeke» deıtin óleńi bar.
Jınalys dep júresiń,
Demalys dep júresiń,
Júgiresiń qalaǵa,
Júgiresiń dalaǵa,
Jaıyn oılap jumystyń,
Qamyn oılap týystyń.
Sharshamaısyń, jezdeke.
Aıtýly aqynnyń sózine jazylǵan ándi toı-domalaqtarda ánshiler Gúlhan Sergebaeva men Dáýlet Boranbaevtar oryndap ta júr.
Bes saýsaq birdeı emestigi qandaı túsinikti bolsa, jezdeler de ártúrli. Uıada alǵan tálim-tárbıesine, boıǵa sińgen minez-qulyqqa, jınaqtaǵan ómirlik tájirıbesine, bilim dárejesine baılanysty jezdeler de árqıly bolyp keletini aıdan anyq.
Birde poıyz ústinde Astana qalasynda turatyn Qaldygúl atty kelinshekti kezdestirdim. Ol jezdesi Bolat týraly jyly lebiz bildirdi. Qaldygúl 1995 jyly Torǵaı oblysy, Arqalyq qalasyna qarasty «Aqqoshqar» aýylyndaǵy Aqbulaq orta mektebiniń 7-synybyn aıaqtaǵan kezde jezdesi Bolat ony ózderi turyp jatqan jerge alyp ketýdi uıǵarady. Olar ózi toǵyz aǵaıyndy eken. Analary dúnıeden ótken. Qaldygúl jany jabyrqap júrgendikten ápkesi Gúlmıraǵa qatty baýyr basyp qalǵan kórinedi. Sóıtip, ol Almaty oblysy, Jambyl aýdanyndaǵy Besmoınaq aýylynda oqyp, ápkesi men jezdesiniń qolynda turyp mektepti bitiredi. Ápkesi men jezdesi mektepte muǵalim eken. «Bul jaǵdaı meniń úlgili tárbıe alýyma, bilimdi bolýyma ıgi áserin tıgizdi. Men de muǵalimdik mamandyqty tańdap Arqalyqtyń pedınstıtýtyna oqýǵa tústim. Oqý aqymdy da apa-jezdem kóterip aldy. Turmysqa shyqtym. Qazir Astana qalasynda turamyn. Úsh bala tárbıelep ósirip otyrǵan anamyn. Meniń úsh jezdem bar. Solardyń ishinde erekshe bolyp daralanyp jezdem Bolat udaıy oıymda turady» deıdi Qaldygúl.
Soltústik Qazaqstan oblysynan Almatyda turatyn jıeniniń toıyna kelgen Nazgúl esimdi kelinshekpen «Tomırıs» meıramhanasynda tanysqan edim. Ártúrli máselelerdi sóz ete otyryp ol jezdesine degen ókpe-renishi kóp ekenin jasyrmady. Árıne, bundaı jaǵdaı kóńildi jabyrqatady.
–Mende de jezde bar. Biraq bar degen aty ǵana. Qazir ózim jer ortasyna kelgen kezde ótken shaqty eske túsirýdiń ózi aýyr. Ápkem Aıgúldiń sory bes eli edi. Ishimdikke salynǵan jezdemiz eshqashan jumys istegen emes. Kitaphanada jumys isteıtin ápkemdi kim kóringennen qyzǵanyp, soqqyǵa jyǵýshy edi. Talaı ret úı ishindegi janjal kezinde Aıgúldi arashalaımyn dep, men de judyryqtyń talaıyn jedim. Búkil aýylǵa súıkimi ketken jezdemnen nege ekenin bilmeımin, áıteýir ápkem ajyrasa almady. El ishinde nebir jezdelerdi kórip júrmiz. Máselen, ýaqyt óte kele keıbir adamnyń minezi, qylyǵy, sóz saptaýy da ózgeredi. Burynǵysha arzan, suıyq áńgimelerdi aıtpaıdy. Jospar qurady, kez kelgen nársege tereń oılanady emes pe?! Al turmystyq máselelermen basy qatyp, shaqshadaı basy sharadaı bolyp júrgen adamnyń óz perzentterine laıyqty túrde kóńil bólip, tárbıelep, jetkilikti deńgeıde meıirimin tógip tárbıeleýge murshasy kelmeıdi. Óz qaıǵysyna murnymen shanshylyp júrgen adamda qaıdaǵy meıirim? Araqqa salynyp, moınyna jaýapkershilik júgin birde-bir ret alyp kórmegen adamda qandaı jylylyq bolmaqshy. Tórt jıenimdi bizdiń áke-sheshemiz baǵyp-qaǵyp, álpeshtep ósirdi. Aıta bersem áńgime kóp. Jezdemiz qazir qýtyńdap aramyzda júr. Al ápkem naýqas, aýrýhanadan shyqpaıdy. Sol sebepti toıǵa da kele almady. Ápkemniń ómirin tozaqqa aınaldyrǵan jezdeniń de ómirde bar ekenin kópshilik bile júrsin dep aıtyp jatyrmyn.
Myna pikirlerge de qulaq túrip kórelik:
Bolat JANDARBEK, stýdent:
– Men №2 Uzynkól orta mektebiniń túlegimin. Mektebimdi 2013 jyly oıdaǵydaı aıaqtap, Almaty qalasynyń radıo-elektronıka jáne baılanys áskerı ınjenerlik ınstıtýtyna oqýǵa túsip, bilim alyp júrmin. Jastaıymnan áskerı oqýǵa túsýdi armandaǵan bolatynmyn. Mektep qabyrǵasynda oqyp júrgende de únemi áskerı dalalyq jıyndarǵa qatysatynbyz. Sodan bir qyzyǵýshylyq paıda bolsa kerek. Sol sátten bastap men armanyma jetý úshin bar kúsh-jigerimdi salyp, ulttyq biryńǵaı testileýge daıyndaldym. Qazirde aldyma qoıǵan maqsattarym jeterlik. Sonyń birinshisi – bolashaqta ata-anama qamqorshy bolý, ekinshisi – óz Otanyma adal qyzmet etý. Meniń qazirgi kezde oqýdy tegin jáne úzdik oqýym, eń bastysy ata-anam jáne ustazdarymnyń arqasy, baýyrlarym men týǵan-týysqandarymnyń, ásirese qalada turatyn jezdemniń meni qoldaǵany dep bilemin.
Baqytjan MYRZAǴALIEV, kásipker:
–Men 8-synypta oqyp júrgende ápkem turmysqa shyqty. Bastaýyshta oqıtyn eki inim men meni baldyzdarym dep jezdemiz Serik Qasymbekov qatty erkeletetin. Inilerimdi tóbesine kóteretin-di. Bizge aǵaıyndas bolyp keletin Qasymbekovter otbasynyń tuńǵysh ulyn bizdiń áke-sheshemiz de jaqsy qarsy aldy, jyly qabaq tanytty. Ata-anam «jezdege ilesseń jerde qalmaısyń» dep Serik aǵanyń kishipeıildiligin, kópshildigin, elgezektigin bizge úlgi etetin-di. Óıtkeni bolmys-bitimi, baýyrmaldyǵy erekshe jan bizdiń úıdiń sharýasyna da bilek sybana aralasyp ketetin-di. Erjetken kezde de jezdemniń kóp jaqsylyǵyn kórdim. Ol kisini bastapqyda-aq aǵa retinde qabyldaǵan bolatynmyn. Sol sezim aldamapty. Ókinishke oraı, ápke-jezdemniń eki uly aýrýshań boldy. Jezdemiz kishkentaı balalaryn úlken qalalarǵa aparyp dárigerge qaratyp júrdi. Keıin bilsek olar «daýna sındromy» dertine shaldyqqan kórinedi. Múmkindigi shekteýli balalardy aıalap baqqan ápkemniń kóńiline jezdemiz eshqashan kirbiń túsirgen emes. Qazir oılasam bári bar, búgingideı zamanda úı ishinde bir qıyndyq týyndasa boldy jaqsy da, jaıly jer izdep ketetin er-azamattar barshylyq. Al osydan bes jyl buryn dúnıeden ótip ketken jezdemniń jarqyn beınesi júregimde máńgilikke saqtalyp qaldy.
Jezde týraly pikirler osylaı san alýan. Bir jezdeler bar – qamqorlyq tanytyp, tóńiregine janashyrlyq tanytyp júredi. Endi bireýleriniń qara basyn alyp júrýiniń ózi muń. Bizdińshe «Kúıeýdiń atymen kúl tasy, jezdeniń atymen jer aıda» deıtin máteldiń aıtylýynda da úlken mán bar. Birqatar jezdelerdiń áke sekildi meıirbandyǵy kóńil qýantady. Kerisinshe, masyldyqqa beıim jezdelerdi kezdestirgende janyń qınalady. Qalaı degenmen de, jaqsy jezde atalǵanǵa ne jetsin…
Saltanat QAJYKEN,
«Ana tili»
