قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسىندا تۋىستىق اتاۋى بويىنشا ۇزاتىلعان قىزدىڭ كۇيەۋى ونىڭ سىڭلىلەرى مەن ىنىلەرىنە جەزدە بولادى. جەزدە مەن بالدىز، قايىن ىنىلەر ءبىرىن-ءبىرى قاتتى سىيلايدى، ءبىر-بىرىنە قالتقىسىز قامقورلىق جاسايدى. بۇل – ەجەلدەن ۇرپاقتان ۇرپاققا ۇزىلمەي بەرىلىپ، ورنىقتى قالىپتاسقان ءۇردىس. بالدىزدار جەزدەنىڭ قۇلاعىنان تارتىپ ويناسا دا ەرسىلىگى بولماعان. بالدىزدىڭ ايەلى جەزدەگە كەلىن بولادى، بىراق ونىڭ دا «جەزدە» دەپ ازىلدەسۋگە حاقى بار.
تۋىس-اعايىندار باس قوسقاندا «جەزدە تاباق» تارتىلاتىنىن جاقسى بىلەمىز. «جەزدە تاباقتى» جەزدەسىنە بالدىزدار دايىندايدى. وعان جىلىك، جاۋىرىن، قابىرعا، بەلدەمە، قارىن، توق ىشەك، باۋىر، جۇرەك، بۇيرەك، قۇيىمشاق سالادى. «جەزدە تاباققا» سالىناتىن سىي-سىباعا، نەگىزىنەن، «جەڭگە تاباقپەن» بىردەي بولادى. ال ۇقسامايتىن جەرى قۇيىمشاق قوسادى. ونىسى بالدىز-قىزداردىڭ جەزدەسىنە كورسەتكەن ءازىل-قالجىڭى، نازدى قىلىعى. «قۇيىمشاق جەگەن قويشى بولادى»، «ءسىز بىزگە قويشى بولاسىز» دەگەنى. بۇل ءازىلدى بىلەتىن قۋ جەزدەلەر بىلدىرمەي وتىرىپ، بالدىز-قىزداردىڭ بىرىنە ۇسىنا قويادى. ونى بايقاماي الىپ قويعان قىز جەزدەدەن جەڭىلگەن بولىپ، وعان كيىت كيگىزەدى. ال مومىن، ءالجۋاز، جول مەن قۋلىقتى سەزبەيتىن جەزدە قۇيىمشاقتى بىلمەي جەپ قويسا، ونى اڭدىپ تۇرعان قىز-بالدىزدار جەزدەلەرىن شاپ بەرىپ ۇستاپ الىپ، جەڭگەن جولىن سۇرايدى. اس قايىرىلىپ بولعان سوڭ جەزدەلەر تاباققا كۇمىس تەڭگە، جۇزىك، سىرعا سالىپ قايتارادى. مۇنى «كوڭىل تابۋ»، «اراشالانۋ سالتى» دەپ اتايدى.
كوپتەگەن ادامدار جەزدەلەرىنىڭ جاقسىلىعىن ايتىپ، جاھانعا جار سالۋعا بار. بىرگە وسكەن ءبىر ەلدىڭ قىزدارى جەزدەلەرىنىڭ قىلجاقباستىعىن ايتىپ وتىرادى. تۋىستىق ادال كوڭىلمەن، ىزەتتى، ءىلتيپاتتى جولمەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولعان جەزدەلەرىنىڭ جۇرتقا قادىرلى، وتباسىنا جايلى بولعانىن، اپكەلەرىن سىيلاپ، الپەشتەپ جۇرگەنىن ماقتان ەتەدى. قازاقتا الىس-بەرىس، ءوزارا كومەك سەكىلدى تۋىستىق قاتىناس بولادى. وسىنداي جاعدايلاردا جەزدەلەر ءوز ورنىن، مىندەتتەرىن بىلەتىنى قانداي جاقسى. جەزدەنىڭ كىشىپەيىلدىلىگى، ادەپتىلىگى، شارۋاعا وڭتايلىلىعى، ەڭ باستىسى جارىن قۇرمەتتەۋى سىنعا الىنادى. ومىردە جەزدە مەن بالدىز قاتتى قالجىڭداسادى. وسىعان وراي ەل اۋزىندا ءازىل اڭگىمەلەر دە، ءان-جىر دا ايتىلىپ جاتادى. مىسالى، الاشتىڭ اياۋلى اقىنى قادىر مىرزاليەۆتىڭ «جەزدەكە» دەيتىن ولەڭى بار.
جينالىس دەپ جۇرەسىڭ،
دەمالىس دەپ جۇرەسىڭ،
جۇگىرەسىڭ قالاعا،
جۇگىرەسىڭ دالاعا،
جايىن ويلاپ جۇمىستىڭ،
قامىن ويلاپ تۋىستىڭ.
شارشامايسىڭ، جەزدەكە.
ايتۋلى اقىننىڭ سوزىنە جازىلعان ءاندى توي-دومالاقتاردا انشىلەر گۇلحان سەرگەباەۆا مەن داۋلەت بورانباەۆتار ورىنداپ تا ءجۇر.
بەس ساۋساق بىردەي ەمەستىگى قانداي تۇسىنىكتى بولسا، جەزدەلەر دە ءارتۇرلى. ۇيادا العان ءتالىم-تاربيەسىنە، بويعا سىڭگەن مىنەز-قۇلىققا، جيناقتاعان ومىرلىك تاجىريبەسىنە، ءبىلىم دارەجەسىنە بايلانىستى جەزدەلەر دە ارقيلى بولىپ كەلەتىنى ايدان انىق.
بىردە پويىز ۇستىندە استانا قالاسىندا تۇراتىن قالدىگۇل اتتى كەلىنشەكتى كەزدەستىردىم. ول جەزدەسى بولات تۋرالى جىلى لەبىز ءبىلدىردى. قالدىگۇل 1995 جىلى تورعاي وبلىسى، ارقالىق قالاسىنا قاراستى «اققوشقار» اۋىلىنداعى اقبۇلاق ورتا مەكتەبىنىڭ 7-سىنىبىن اياقتاعان كەزدە جەزدەسى بولات ونى وزدەرى تۇرىپ جاتقان جەرگە الىپ كەتۋدى ۇيعارادى. ولار ءوزى توعىز اعايىندى ەكەن. انالارى دۇنيەدەن وتكەن. قالدىگۇل جانى جابىرقاپ جۇرگەندىكتەن اپكەسى گۇلميراعا قاتتى باۋىر باسىپ قالعان كورىنەدى. ءسويتىپ، ول الماتى وبلىسى، جامبىل اۋدانىنداعى بەسمويناق اۋىلىندا وقىپ، اپكەسى مەن جەزدەسىنىڭ قولىندا تۇرىپ مەكتەپتى بىتىرەدى. اپكەسى مەن جەزدەسى مەكتەپتە مۇعالىم ەكەن. «بۇل جاعداي مەنىڭ ۇلگىلى تاربيە الۋىما، ءبىلىمدى بولۋىما يگى اسەرىن تيگىزدى. مەن دە مۇعالىمدىك ماماندىقتى تاڭداپ ارقالىقتىڭ پەدينستيتۋتىنا وقۋعا ءتۇستىم. وقۋ اقىمدى دا اپا-جەزدەم كوتەرىپ الدى. تۇرمىسقا شىقتىم. قازىر استانا قالاسىندا تۇرامىن. ءۇش بالا تاربيەلەپ ءوسىرىپ وتىرعان انامىن. مەنىڭ ءۇش جەزدەم بار. سولاردىڭ ىشىندە ەرەكشە بولىپ دارالانىپ جەزدەم بولات ۇدايى ويىمدا تۇرادى» دەيدى قالدىگۇل.
سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنان الماتىدا تۇراتىن جيەنىنىڭ تويىنا كەلگەن نازگۇل ەسىمدى كەلىنشەكپەن «توميريس» مەيرامحاناسىندا تانىسقان ەدىم. ءارتۇرلى ماسەلەلەردى ءسوز ەتە وتىرىپ ول جەزدەسىنە دەگەن وكپە-رەنىشى كوپ ەكەنىن جاسىرمادى. ارينە، بۇنداي جاعداي كوڭىلدى جابىرقاتادى.
–مەندە دە جەزدە بار. بىراق بار دەگەن اتى عانا. قازىر ءوزىم جەر ورتاسىنا كەلگەن كەزدە وتكەن شاقتى ەسكە ءتۇسىرۋدىڭ ءوزى اۋىر. اپكەم ايگۇلدىڭ سورى بەس ەلى ەدى. ىشىمدىككە سالىنعان جەزدەمىز ەشقاشان جۇمىس ىستەگەن ەمەس. كىتاپحانادا جۇمىس ىستەيتىن اپكەمدى كىم كورىنگەننەن قىزعانىپ، سوققىعا جىعۋشى ەدى. تالاي رەت ءۇي ىشىندەگى جانجال كەزىندە ايگۇلدى اراشالايمىن دەپ، مەن دە جۇدىرىقتىڭ تالايىن جەدىم. بۇكىل اۋىلعا سۇيكىمى كەتكەن جەزدەمنەن نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر اپكەم اجىراسا المادى. ەل ىشىندە نەبىر جەزدەلەردى كورىپ ءجۇرمىز. ماسەلەن، ۋاقىت وتە كەلە كەيبىر ادامنىڭ مىنەزى، قىلىعى، ءسوز ساپتاۋى دا وزگەرەدى. بۇرىنعىشا ارزان، سۇيىق اڭگىمەلەردى ايتپايدى. جوسپار قۇرادى، كەز كەلگەن نارسەگە تەرەڭ ويلانادى ەمەس پە؟! ال تۇرمىستىق ماسەلەلەرمەن باسى قاتىپ، شاقشاداي باسى شاراداي بولىپ جۇرگەن ادامنىڭ ءوز پەرزەنتتەرىنە لايىقتى تۇردە كوڭىل ءبولىپ، تاربيەلەپ، جەتكىلىكتى دەڭگەيدە مەيىرىمىن توگىپ تاربيەلەۋگە مۇرشاسى كەلمەيدى. ءوز قايعىسىنا مۇرنىمەن شانشىلىپ جۇرگەن ادامدا قايداعى مەيىرىم؟ اراققا سالىنىپ، موينىنا جاۋاپكەرشىلىك جۇگىن بىردە-ءبىر رەت الىپ كورمەگەن ادامدا قانداي جىلىلىق بولماقشى. ءتورت جيەنىمدى ءبىزدىڭ اكە-شەشەمىز باعىپ-قاعىپ، الپەشتەپ ءوسىردى. ايتا بەرسەم اڭگىمە كوپ. جەزدەمىز قازىر قۋتىڭداپ ارامىزدا ءجۇر. ال اپكەم ناۋقاس، اۋرۋحانادان شىقپايدى. سول سەبەپتى تويعا دا كەلە المادى. اپكەمنىڭ ءومىرىن توزاققا اينالدىرعان جەزدەنىڭ دە ومىردە بار ەكەنىن كوپشىلىك بىلە ءجۇرسىن دەپ ايتىپ جاتىرمىن.
مىنا پىكىرلەرگە دە قۇلاق ءتۇرىپ كورەلىك:
بولات جانداربەك، ستۋدەنت:
– مەن №2 ۇزىنكول ورتا مەكتەبىنىڭ تۇلەگىمىن. مەكتەبىمدى 2013 جىلى ويداعىداي اياقتاپ، الماتى قالاسىنىڭ راديو-ەلەكترونيكا جانە بايلانىس اسكەري ينجەنەرلىك ينستيتۋتىنا وقۋعا ءتۇسىپ، ءبىلىم الىپ ءجۇرمىن. جاستايىمنان اسكەري وقۋعا ءتۇسۋدى ارمانداعان بولاتىنمىن. مەكتەپ قابىرعاسىندا وقىپ جۇرگەندە دە ۇنەمى اسكەري دالالىق جيىندارعا قاتىساتىنبىز. سودان ءبىر قىزىعۋشىلىق پايدا بولسا كەرەك. سول ساتتەن باستاپ مەن ارمانىما جەتۋ ءۇشىن بار كۇش-جىگەرىمدى سالىپ، ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستىلەۋگە دايىندالدىم. قازىردە الدىما قويعان ماقساتتارىم جەتەرلىك. سونىڭ ءبىرىنشىسى – بولاشاقتا اتا-اناما قامقورشى بولۋ، ەكىنشىسى – ءوز وتانىما ادال قىزمەت ەتۋ. مەنىڭ قازىرگى كەزدە وقۋدى تەگىن جانە ۇزدىك وقۋىم، ەڭ باستىسى اتا-انام جانە ۇستازدارىمنىڭ ارقاسى، باۋىرلارىم مەن تۋعان-تۋىسقاندارىمنىڭ، اسىرەسە قالادا تۇراتىن جەزدەمنىڭ مەنى قولداعانى دەپ بىلەمىن.
باقىتجان مىرزاعاليەۆ، كاسىپكەر:
–مەن 8-سىنىپتا وقىپ جۇرگەندە اپكەم تۇرمىسقا شىقتى. باستاۋىشتا وقيتىن ەكى ءىنىم مەن مەنى بالدىزدارىم دەپ جەزدەمىز سەرىك قاسىمبەكوۆ قاتتى ەركەلەتەتىن. ىنىلەرىمدى توبەسىنە كوتەرەتىن-ءدى. بىزگە اعايىنداس بولىپ كەلەتىن قاسىمبەكوۆتەر وتباسىنىڭ تۇڭعىش ۇلىن ءبىزدىڭ اكە-شەشەمىز دە جاقسى قارسى الدى، جىلى قاباق تانىتتى. اتا-انام «جەزدەگە ىلەسسەڭ جەردە قالمايسىڭ» دەپ سەرىك اعانىڭ كىشىپەيىلدىلىگىن، كوپشىلدىگىن، ەلگەزەكتىگىن بىزگە ۇلگى ەتەتىن-ءدى. ويتكەنى بولمىس-ءبىتىمى، باۋىرمالدىعى ەرەكشە جان ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ شارۋاسىنا دا بىلەك سىبانا ارالاسىپ كەتەتىن-ءدى. ەرجەتكەن كەزدە دە جەزدەمنىڭ كوپ جاقسىلىعىن كوردىم. ول كىسىنى باستاپقىدا-اق اعا رەتىندە قابىلداعان بولاتىنمىن. سول سەزىم الداماپتى. وكىنىشكە وراي، اپكە-جەزدەمنىڭ ەكى ۇلى اۋرۋشاڭ بولدى. جەزدەمىز كىشكەنتاي بالالارىن ۇلكەن قالالارعا اپارىپ دارىگەرگە قاراتىپ ءجۇردى. كەيىن بىلسەك ولار «داۋنا سيندرومى» دەرتىنە شالدىققان كورىنەدى. مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بالالاردى ايالاپ باققان اپكەمنىڭ كوڭىلىنە جەزدەمىز ەشقاشان كىربىڭ تۇسىرگەن ەمەس. قازىر ويلاسام ءبارى بار، بۇگىنگىدەي زاماندا ءۇي ىشىندە ءبىر قيىندىق تۋىنداسا بولدى جاقسى دا، جايلى جەر ىزدەپ كەتەتىن ەر-ازاماتتار بارشىلىق. ال وسىدان بەس جىل بۇرىن دۇنيەدەن ءوتىپ كەتكەن جەزدەمنىڭ جارقىن بەينەسى جۇرەگىمدە ماڭگىلىككە ساقتالىپ قالدى.
جەزدە تۋرالى پىكىرلەر وسىلاي سان الۋان. ءبىر جەزدەلەر بار – قامقورلىق تانىتىپ، توڭىرەگىنە جاناشىرلىق تانىتىپ جۇرەدى. ەندى بىرەۋلەرىنىڭ قارا باسىن الىپ ءجۇرۋىنىڭ ءوزى مۇڭ. بىزدىڭشە «كۇيەۋدىڭ اتىمەن كۇل تاسى، جەزدەنىڭ اتىمەن جەر ايدا» دەيتىن ماتەلدىڭ ايتىلۋىندا دا ۇلكەن ءمان بار. بىرقاتار جەزدەلەردىڭ اكە سەكىلدى مەيىرباندىعى كوڭىل قۋانتادى. كەرىسىنشە، ماسىلدىققا بەيىم جەزدەلەردى كەزدەستىرگەندە جانىڭ قينالادى. قالاي دەگەنمەن دە، جاقسى جەزدە اتالعانعا نە جەتسىن…
سالتانات قاجىكەن،
«انا ءتىلى»
