Esebim bolsyn, aıta otyraıyn. Úkimettik komıssııa quramynda júrip, jete zerttep, jurtshylyqpen áńgimelese kele, bir jarym ǵasyrdan artyq qordalanǵan biraz másele qatpary ashyldy. Jeke-jeke toqtala keteıin - degen depýtat Qordaı máselesi boıynsha 10 túrli másele aıtty.
1. Eki jaqtan aqsaqaldardy shaqyryp, keńes qurdyq. Bes aýyldyń bárinen ókilderin jınadyq. Duńǵan jaǵynan qarııalar basyn ıip turyp, jastardyń buzaqylyǵy, úlkenderdiń tárbıede jibergen olqylyǵy úshin qazaqtardan keshirim surady. Taraptar qol alysyp, mámilege keldi. Duńǵan qarııalary qazaqtardy meshit janynda musylman bolyp bas qosyp, mal soıyp syılap, tatýlasýǵa shaqyrdy.
Tatýlyq kerek. Ulttyq ulan keıin ketedi. Demek, jergilikti jurtshylyq ózara bitispeı, kelisimde ómir súrmeı bolmaıdy.
2. Joldar jaǵdaıy nashar. Basty jol Masanshy aýylynyń ortalyq kóshesi arqyly ótedi. Jergilikti turǵyndar oǵan jaqyn úı salyp tastaǵan, aýla kórip, jolǵa kese-kóldeneń mashınalaryn qoıyp qoıady da, qazaqtardyń ótýine kedergi keltiredi. Kıkiljińniń týýynyń bir sebebi de jolǵa qatysty qaqtyǵystar.
Duńǵan kóligimen kele jatsa, qazaqtyń kóligine jol berýin talap etetin kórinedi.
Jergilikti qazaqtar jaǵy: «Basqa jol salyp berińizdershi, bul joldy duńǵandar alyp qoıdy, ótkizbeıdi» degen shaǵym aıtty. Oǵan ashyna aıqaı salýǵa týra keldi: «Qaı jerde otyrsyń? Sen qazaq, óz jerińdesiń! Kúre joldy basqaǵa berip, qymsyna aınalyp júretin qul ma ediń?» Qosymsha jol ashylmaıdy. Duńǵandarǵa kóligin jolǵa qoıýǵa tyıym salynady. Qara jol qalpyna keltirilip, barshanyń ortaq ıgiligine aınalýǵa tıis.
3. Duńǵandardyń balalarynyń birde bireýi Qazaqstannyń Qarýly kúshterine barmaıdy, áskerı boryshyn ótemeıdi. Nanym-senimi solaı. Osyǵan oraı quqyq qorǵaý organdaryna naqty talap qoıdyq: eger sol jigitteri erigip, esirip, ózgege qol kóterse, basynsa, quqyq pen tártipke qarsy áreket qylsa, qatań jazalaý kerek. Qoly artyna qaıyrylyp, kisen salynyp, túrmege toǵytylsyn. Elge qorǵan bolmaı, qorlaýshy bolsa, torda otyrsyn.
4. Biz jıyn ótkizgende qazaq jastary jasy úlkenderdi únsiz tyńdady. Sózdi arsyzdyqpen bólmedi. Duńǵan jastary arasynda qazaqsha sóıleıtin belsendileri boldy. Biraq olarǵa ınabattylyqty úırengen jón sekildi. Duńǵan aýyldaryna da shekten shyqqandy qalypqa qaıtaratyn, tentekti toıtaratyn aqsaqaldar keńesi sekildi bedeldi, qurmetti adamdar alqasy kerek ekenin aıttyq. Ol keńes qurylatyn boldy. Qazaqstan halqynyń bir bóligi bolǵysy kelse, tártipke kónýi mindet!
5. Duńǵandarda tárbıeniń basym bóligi meshitte beriledi. Al onyń basty ýaǵyzshysyn Qazaqstan musylmandarynyń dinı basqarmasy saılamaıdy.
Duńǵan tilinde ýaǵyz aıtylyp jatady. Ol ne aıtyp jatyr? Bálkim, bizge qarsy úgit júrgizip jatqan bolar?! Duńǵandar tek Qurandy ǵana emes, qoǵamdy syılaı bilýi shart.
Sondyqtan men elimizdiń bas múftıi, Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasynyń tóraǵasy Naýryzbaı qajy Taǵanulymen sóılestim. Ol oblystyq ımamdy Qordaı aýdanyna jiberdi. «Dinı baǵyttaǵy sala baqylaýda bolady. Jumys jasaımyz. Ár sharany qadaǵalap otyrmyn», – dedi maǵan jańa bas múftıimiz.
6. Ádilin aıtaıyq, duńǵandar jer emgen, óte sharýaqor, eńbeksúıgish halyq. Aýyldaryn ózderi abattandyryp, kógaldandyryp qoıady. Araq satylmaıdy, ony ishpeıdi. Al jıynǵa sylqııa toıyp kelgen bir-eki qazaǵymyz boldy. Olardy: «Ultymyzdy masqaralamaı, úıińde otyr!» dep úıine jiberdim.
Biraq duńǵandardyń jaman jeri – Nıý-Iorktegi jáne basqa elder qalalaryndaǵy «Chaına-taýn» sııaqty jınaqy ári jeke turady, aralaryna ózge etnostardy kóp jibere qoımaıdy. Biraq biz qazaq elinde bireýdiń otaý ishinen otaý tigýine jol bere almaımyz.
Olar memlekettik tildi bilýi, saltyn syılaýy shart. Saltymyzdy syılamasa, halqymyzdy balaǵattasa, qartymyzdy tepkilep jatsa, oǵan qalaı beı-jaı qarap otyramyz? Osyǵan baılanysty qoıylýǵa jáne oryndalýǵa tıisti talaptardyń barlyǵyn aıttyq. Bul baǵytta da úlken jumys istelýi qajet.
7. Kórshi Qytaıda ártúrli ulystardy qoǵamǵa kiriktirýdiń túrli tájirıbesi men tásili bar. Mysaly, eger sen qazaq bolsań, qalaısyń ba, qalamaısyń ba, eshkim suramaıdy, mindetti túrde qytaıdan dosyń, joldasyń bolýǵa tıis. Dúrkin-dúrkin, jetisine bir ret qonaqqa shaqyryp, úıińde qondyrasyń jáne oǵan qonaqqa barasyń. Osyǵan májbúrleıtin buıryq bar. Halyqtardy aralastyrý osylaı júzege asyrylady. Biz olaı májbúrlep otyrǵan joqpyz. Eki ortada kópir tur, sonymen aralasyp, ony «dostyq kópirine» aınaldyrýǵa bolady. Qazaq qarııalary da bul jaǵy kemshin bolǵanyn moıyndap, qarym-qatynasty jolǵa qoıýǵa kelisti.
Duńǵandardyń qazaq eline údere kóship kelgenine bir jarym ǵasyrdaı ýaqyt ótipti. Alaıda irgedegi qazaqtarmen aralas-quralastyǵy úzilgen. Eki ortada kópir tur. Paıdalanbaıdy. Bul máselelerdiń barlyǵy ótken ǵasyrdan beri qordalanǵan. Endi ony táýelsizdik aıasynda tolyq sheshý asa mańyzdy. Jalǵyz duńǵan ǵana emes, basqa barlyq etnostar memleket quraýshy qazaq halqymen birge bir ult bolyp uıysýy kerek. Áıtpese, árqaısysy ár jaqqa tartyp, jerimizdi tý-talaqaı etý qaýpi bar.
8. Duńǵandar áz-Naýryz sekildi ulttyq merekelerimizdi toılamaıdy. Olar úshin bul jat. Ákimdiktiń ishki saıasat bólimi «urpaǵy kóz úıretsin» dep Ulystyń uly kúnin atap ótýdi talap etedi, májbúrleıdi. Biraq bular ondaı merekege shaqyrǵanǵa kelmeıdi. Tek Oraza men Qurban aıtty ǵana meıram sanaıdy.
9. Mektep dırektorymen tildestim. «Aýqatty» aýyldyq okrýginiń bilim ordasynda 1,5 myń oqýshy oqıdy. Sonyń 1300-i – duńǵan, al 200-i – qazaq balalary. Kópshilik azshylyqqa álimjettik jasaıdy deıdi. Muǵalimniń tilin almaıdy eken. Duńǵandar erteli-kesh úlkeninen kishisine deıin jermen jumys jasaıdy, egin salady. Muǵalim balalaryn mektepke keltirmek bolsa, «Sabaq bergiń kelse, egindikke kel!» dep aıtady eken. Tipti naýqan kezinde egistikke baryp sabaq berip júrgenderi de bar kórinedi. Bul árıne, óreskel dúnıe. Munyń durys emes ekeni jóninde eskertý jasadyq.
Mektep aýlasyndaǵy dárethanada jas qyzdyń zorlanýyna qatysty soraqy oqıǵadan keıin bar jerdegi bilim ordalary aýlasyna bógde adamdardyń kirýine tyıym salyndy. Birde osy mektep aýlasynda kezekshilik etip júrgen muǵalimder bóten jigitterdiń júrgenin baıqap, syrtqa shyǵyp ketýin suraıdy. Olar eki ustazdy aýladan aýlaq shaqyryp alyp, tepkilep uryp ketken. Artynan araǵa aqsaqaldar túsip, eki jaqty bitistirgen.
10. Sortóbe aýyldyq okrýgindegi 24 myń halyqtyń basym kópshiligi, ıaǵnı 23 myńy – duńǵan. Birazynyń úıinde qarý-jaraq bar degen málimet aıtyldy. Nege qazaqtardan tárkilengen qarý olardan tárkilenbeıdi? Olar qarýdy zańdy alǵan ba, álde zańsyz jolmen ıelengen be? Mine, osy salada da jumystar qolǵa alynýy kerek.
Jambyl oblysynyń Qordaı aýdanyna Parlamentten, Úkimetten, Bas prokýratýradan, Ulttyq qaýipsizdik qyzmetinen jáne basqasynan ókilder keldi. Jergilikti halyqty mazalaǵan áleýmettik-ekonomıkalyq máselelerdi anyqtap, jazyp aldy. Mektep, aýrýhana, jol máselelerin sheship berýdi suraıdy. Aldaǵy ýaqytta ol boıynsha úlken jumys jasalýǵa tıis. Jurtshylyq tóbelestiń qaıtalanýyn emes, jyldar boıy qordalanǵan túıtkilderdiń naqty sheshilgenin qalaıdy. Bizdi qazaq jaǵy jaqsy qabyldady, kelgenimizge shyn júrekten qýandy. Qazaqtyń qanymen kelgen jer zańymen qorǵalady. Qazaq baǵynǵan zań duńǵanǵa da, basqasyna da ortaq. Memleket ishinen memleket qurý degen qaraý pıǵyldyń tamyryna balta shabylýǵa tıis! - deıdi depýtat
Esterińizge sala keteıik, Baqytbek Smaǵul buǵan deıin de Qordaı máselesine qatysty naqty pikirin aıtqan bolatyn.
