Sút taılaq

4366
Adyrna.kz Telegram

Halqymyzdyń tildik qorynda túıe ataýyna baılanysty kóptegen sózder men sóz tirkesteri molynan ushyrasady. Bul túıe janýarynyń qazaq halqynyń sharýashylyǵyndaǵy alar ornynyń erekshe ekenin bildirip turǵany anyq. Olaı bolsa, túıe túligine qatysty ataýlarǵa, ol ataýlardyń qandaı mán-maǵyna beretinine toqtalaıyq.

Soqtan. Soqtan dep qazaq tórt jasqa shyǵar dónen býrany aıtqan.
Tyǵyrshyn. Tórt jasqa shyǵar áli qaıymaǵan urǵashy túıege berilgen ataý. Bul sózdiń halyq arasyndaǵy nusqasy keıde tuǵyrshyn bolyp keledi. Atalǵan nusqanyń paıda bolýy jergilikti jerlerdegi sóz qoldanysyndaǵy keıbir aıyrmashylyqtardan týyndasa kerek.
Bojyǵaı, kóshek. Bul ataýlar sırek qoldanylady. Beretin maǵynasyna keletin bolsaq, botanyń janama ataýlaryn bildiredi.
Tórt túlikke qatysty ataýlardyń ishinde qunansha, qaıymal ingen, qaıymaly degen ataýlar kezdesedi. Qunansha dep eki jasar urǵashy túıeni aıtatyn bolsaq, qaıymal ingen dep býra shógerilgen, qaıyp ketken ingendi aıtady. Al qaıymaly ataýy botalaı alatyn ingenderdiń jalpy ataýyn bildiredi.
Qazaqy uǵym-túsinikte túıeniń jal­py túrlerine qatysty ataýlar da az kezdespeıdi. Máselen, qara tis, saqa túıe, shaý túıe, jaby túıe, bosalań túıe, jasyq túıe, jataǵan túıe, almas túıe, shalaǵaı túıe jáne t.b. Bul sózderge qarap, halqymyz túıeniń jaratylys ereksheligine, minezine saı kóptegen ataýlardy bergenine tańǵalasyz. Endi sol sózderdiń mán-maǵynasyna toqtalaıyq.
Qara tis dep bes jastaǵy túıe aıtylsa, saqa túıe dep on jastan asqan iri túıe aıtylady. Ol túıe jasynyń úlkendigine baılanysty qoıylǵan ataý bolsa, shaý túıe – kári túıe, ıaǵnı shaý tartyp qalǵan túıe degen maǵynany bildiredi.
Túıe malynyń ishinde ómiri mi­nilmegen, júk te artylmaǵan asaý túıe bolady. Qazaq ony jaby túıe dep ataıdy.
Túıe sharýashylyǵynda kúshi mol atan, nar sııaqty iri túıelermen qatar jaratylysynan álsiz, miniske shydamsyz túıeler de kezdesetini belgili. Túıeniń mundaı túrin halqymyz sharýashylyqqa kóp paıdalanbaǵan. Óıtkeni olardyń súıegi bos keledi. Súıegi bos bolǵandyqtan túıeniń mundaı túrine bosalań túıe degen ataý berilgen.  Bosalań túıeniń qataryna jasyq túıeni de jatqyzýǵa bolady. Jasyq túıe – aryq, álsiz túıe. Bul sóz de túıeniń minez jáne jaratylys ereksheligine saı qoıylǵan ataý desek bolady. Jylqy maly sııaqty túıelerde de bas bilmeıtin túıe túrleri kezdesedi. Olar jóńsheń dep atalady.
Túıelerdiń arasynda ıesine ba­ǵynyp, aıdaýǵa júre bermeıtinderi de bolady. Túıeniń ondaı túri óz ústine júk artqyzǵandy, adam mingendi jaqtyrmaıdy, qyrsyq minez tanytady. Sol sebepti túıeniń mundaı túrine jataǵan túıe dep ataý qoıylǵan.
Tórt túlikke jas-shamasyna qaraı ataý berý salty qazaqta ejelden qa­lyptasqan. Jas-shamasyna qarap maldyń ósimi, kútimi, baby saqtalatyn bolǵan. Olardy kúndelikti ómirde, turmysta, sharýashylyqta paıdalaný salty da jas erekshelikterine baıla­nysty oryn alǵany belgili. Máselen, toǵyz jastaǵy túıe bir qyryqqan túıe dep atalady. Sonymen qatar tórt jasar arýana buzbasha dep atalsa, nar túıeniń eki jastaǵysy nartaılaq, al nardyń bes jasqa deıingisi narsha, narshyq dep atalǵan.
Kóshpendi turmys-saltynda túıeniń alatyn orny erekshe. «Sońǵy túıeniń júgi aýyr» degen sóz osyndaıda aıtylsa kerek. Sol sebepti arnaıy shańyraq artatyn túıe qazaqta shańyraq túıe dep aıtylatyn bolǵan. Shańyraq túıemen qatar halyq leksıkonynda jaılanǵan túıe, jaılaýysh túıe, shyrynsyz túıe, qaǵyljyń túıe ataýlary kezdesedi. Bul ataýlar da túıe­niń kúndelikti turmysta atqaratyn róline baılanysty qoıylǵan. Máselen, jaılanǵan túıe sharýashylyqta kóp paıdalanylǵan, ıaǵnı kóp minis kórgen túıe degendi bildirse, jaılaýysh túıe dep sharýashylyq barysynda qoı jaıýǵa nemese túıeni aıdaýǵa minetin túıeniń túri aıtylady. Al ózge túıelerge qosylmaı shettep, bólektenip, jeke jaıylatyn túıe qaǵyljyń túıe dep atalatyn bolǵan.
Joǵaryda aıtqanymyzdaı, túıe­lerdiń árbir túrine, minez erekshe­likterine, t.b. baılanysty ataýlar óte kóp kezdesedi. Bul ataýlardyń ishinde kúni búginge deıin qoldanylatyndary da bar, ýaqytqa baılanysty eskirip, qoldanystan shyǵyp qalǵan ataý-sózder de, tek jergilikti jerlerde, belgili bir aımaqtarda ǵana qoldanylatyndary da bar. Olardyń árqaısysy ózindik mánge ıe bolǵandyqtan, bul ataý sózderdiń barlyǵy da qazaq tiliniń sóz baılyǵyn molaıtyp turǵany sózsiz.
Árıne, qazaq dalasynda, qazaq jerinde túıe sharýashylyǵy – ata-babamyzdan jalǵasyp kele jatqan ejelgi kásiptiń bir túri, sondyqtan ol qazirgi tańda ilgerilep damı túsýi qajet. Túıe sharýashylyǵyn damytýǵa, túıe malynyń sanyn kóbeıtýge el Úkimeti tarapynan qajetti kóńil bólinip, jaǵdaı jasalsa, halyq arasynda túıe malynyń kútimi men babyn jetik biletin túıeshiler az emes, árıne. Tek qoldaý men qamqorlyq kerek. Sol kezde ǵana búgingi jas urpaq, erteńgi keletin jańa býyn qazaqtyń ata kásibi bolyp sanalatyn túıe malyna baılanysty uǵym-túsinikterdi keń turǵyda bilip, tól ónerimiz ben kásip túrlerinen habardar bolyp otyrady.
Túıeniń túrlerine qatysty ataý­lardy ári qaraı sabaqtaı túsetin bolsaq, halqymyzdyń sózdik qorynda shymyr túıe, shyrynsyz túıe, kezbas túıe, kejir túıe, bórteki túıe, qarasha túıe jáne t.b. sózder molynan ushyrasady. Máselen, shymyr túıe kóbinese semiz túıege baılanysty aıtylady. Mundaı túıeniń eti tyǵyz, dene salmaǵy aýyr bolyp, shymyr bolǵandyqtan solaı atalǵan. Sonymen qatar qanshalyqty kútim jasalsa da, boıyna shyr bitpeıtin túıeler de bolady. Túıeniń mundaı túrin túıeshiler shyrynsyz túıe dep ataıdy. Al bórteki túıe ataýynyń bildiretin maǵynasyna kelsek, ol bota kezinde ýyzǵa jarymaǵan kishkentaı túıe.
Túıege baılanysty osynshalyqty mol ataýlardy oılap taýyp, sóz arqyly árbir túıege ózindik minezdeme, sıpattama bere bilgen halqymyzdyń til qoldaný sheberligine qaıran qalmasqa bolmaıdy. Qarap tursańyz, bórteki túıe, kezbas túıe, kejir túıe, almas túıe dep keletin árbir ataý-sózderden túıeniń jaratylys ereksheligin, bol­mysyn, minezin dóp basyp tanýǵa bola­dy. Bul oraıda jaıylymǵa barmaı, óz baǵytymen júre beretin túıege kezbas túıe degen ataý qoıylsa, minezsiz býdan kejir túıe, al eki órkeshi eki jaqqa jyǵyńqy túıe almas túıe dep atalǵan. Ózge de ataýlarǵa toqtalatyn bolsaq, qolqan – kóp botalaǵan kári ingen. Termesheli ingen – qaıymaıtyn ingen; aqbaldaq – eki jasqa deıingi bota; taılaq – túıeniń eki jastaǵysy. Sút taılaq – enesinen aıyrylmaǵan taılaq. Qaptaǵaı – jabaıy túıe. Bul ataýdyń túıekıik, taýtaılaq degen nusqalary da kezdesedi. Qarasha túıe – qara men qońyr tús aralyǵyndaǵy aıyr túıe. Shartyq nar býra – súıek tulǵasy jaǵynan ózgesheleý, bir týma narlardan kishirek tuqymdyq býdan. Birtýma – úlek pen aıyr ingenniń birinshi urpaǵy. Birtýmany qulpatsha, bekpatsha dep te ataıdy.


Daıyndaǵan 
D.Tólebaev, "Ana tili"
(Materıaldy daıyndaý barysynda «Qazaq ádebı tiliniń sózdigi», «Sóz – sandyq» kitaptary paıdalanyldy)

 

 

Pikirler