Kitaphanada, muraǵattarda taban tirep otyryp ǵylymmen aınalysý úshin eki apta degen jetkiliksiz bolýy múmkin. Al eldiń tarıhı-mádenı keshenderin, murajaılaryn aralap, dárister tyńdaýǵa eki apta ýaqyt tolyǵymen jetip jatyr. «Atyń barda el tany jelip júrip…» demeı me. Ushaq Qap taýlarynan asyp bara jatqanda kókiregimizdi erekshe kúı kernedi. Qatpar-qatpar taý jotalary záý bıiktegi ushaqtan ap-aıqyn adyraıyp turdy. Silem-silem, bilem-bilem asýlardy babalarymyz qalaı basyp ótken, deseńizshi. Kópten kútken saparǵa shyqtyq. Baǵytymyz – Túrkııanyń eń kóne shaharlarynyń biri, Eýropanyń mádenı astanasy – Stambul.
BABALARDYŃ IZIMEN…
Tarıhqa kóz júgirtsek, saıyn dalanyń tósinde erkin jaılaǵan saqtar Eýropanyń qıyrdaǵy túkpirlerine deıin boılap, ózindik órkenıet oshaqtaryn taratqan. Antıkalyq dáýirde jer betinde otyryqshy grek jáne kóshpeli saq mádenıeti ıyq tiresip turdy dese, artyq aıtqandyq emes. Balqan, balqan, balqan taý,
Ol da bizdiń barǵan taý, – dep ájelerimizdiń balalarǵa jattatqan óleń joldary tarıhı oqıǵalardyń el aýzyndaǵy sarqynshaqtary ispetti. Biz de Eýropaǵa kóshpeli mádenıettiń uly máıegin jetkizgen babalarymyzdyń izimen Qap taýlarynan záý bıiginen qalyqtaı ushyp ótip, kóne shahar Stambulǵa taban tiredik. Qala Mármár teńiziniń jaǵalaýynda, Bosfor buǵazynyń qos jaǵasynda, Azııa men Eýropany baılanystyratyn sý torabynda ornalasqan.
Taksı ishinde otyryp aınalamyzǵa kóz salamyz. Shaǵalalar sharq urǵan Mármár teńizi, ertedegideı jelkeni bolmasa da, keskini kelisip jarqyraǵan, aq býma tútinderi býdaqtaǵan áppaq kemeler, súıirlenip kókke usynǵan kúmbezdi ǵımarattar qııal shirkinge qanat bitiredi.
Stambuldyń Zeıtinbuný aýdanynda týystarymyz turatyn.
Mine, keshki Stambuldy tamashalap, shaǵyn kóshelermen serýen quryp kelemiz. Bul – aýdandyq depýtattar saılaýǵa túsetin saıası naýqan qarsańy bolatyn. Ár jerden partııalardyń ánurany (daýys kúsheıtkish arqyly) shyrqalǵan avtokólikter, aýlalarda, kóshelerde symmen tizbektelgen partııa jalaýshalary, qaǵaz taratyp, úgit-nasıhat jasap júrgen partııa jetekshileri de ár jerden bir kezdesip qalady. Ińir qarańǵysy tústi. Samaladaı janǵan shamdar kóz jaýyn alady. Túngi qala da ózinshe kórikti.
MURAJAILAR – ÓRKENIET PEN ÓTKEN KÚN AINASY
Kelesi kúni Osman patshalarynyń ordasy bolǵan Topqapy saraıyna bet túzedik. Álemniń túkpir-túkpirinen kelgen ártúrli ult ókilderi bılet kassalarynyń aldynda quraqurym bolyp tur. Tarıhqa, eskertkishterge degen zor qurmet. Qazaqstandaǵy tarıhı mýzeılerge eldi tegin kirgizýdiń ózi muń bolsa, munda murajaılarǵa kirýdiń ortasha quny – 25 lıra (2,5 myń teńge). Á degennen-aq murajaıdaǵy eksponattardyń ornalasý reti, baı qory qyzyqtyrmaı qoımaıdy. Ras, óz tarıhynda túrikter eshkimge táýeldi bolmady. Patshalar saraıyn, bar dáýletimen sol qalpynda saqtap qalǵan. Topqapy saraıynda eksponattarǵa jaryq sáýlesin óte úlken talǵampazdyqpen qoıatyndyǵy nazar aýdartady. Máselenkeı, bir syzyqpen túsetin qýatty jaryq sáýlesi patshalar júziginiń ústine týra baǵyttalyp, onyń aınalasyn soqyr qarańǵylyq kómkergende, jádigerdiń árbir bolmashy syzyǵyna deıin anyq ańǵarylyp, jadyǵa jattalyp qalatyndyǵy dáldikpen eseptelgen. Munda arnaıy qarý-jaraq bólimi bar. Osman patshalarynyń alǵashqy áskerleri túriktik sıpattaǵy qarý-jaraq, saýyt-saımanmen jaraqtansa, keıingi kezeńde ıslamdyq sıpattaǵy kıiný, qarýlaný úlgisine ótkendigi baıqalady. Eskertkishter ordasyn aralap júrip kóne túrik mádenıeti men ıslam órkenıetiniń toǵysýy nátıjesinde ózgeshe bir ulttyq órnektiń, mádenı úlginiń mektebi qalyptasqandyǵyna kóz jetkizdik. Bul Anadoly túrikteriniń ózindik bolmysyn, bet-beınesin qalyptastyrǵandaı. Topqapynyń sáýlettik ereksheligi, ondaǵy astronomııalyq saǵattar, altynnan quıylǵan patsha taǵy men altyn besik aıryqsha áser etti.
Odan keıin Stambul arheologııalyq murajaıyna soqtyq. Kóptegen antıkalyq dáýir eskertkishterinen kóshpeli babalarymyzdyń mádenıetiniń belgileri ańdalady. Mysyr perǵaýyndary men ejelgi grek bıleýshileriniń tas tabyttary, olardyń poshymdary men kórkem bezendirilýi kim-kimniń de kóńil túkpirine túrli saýaldar tastaıdy. Tas tabyttardyń syrtynda salt attylar men jaıaýlardyń aıqasy beınelengen. Tylsym syrǵa toly tabyttar arnaıy bir taqyryptyń arqaýy ǵoı. Bir qulpy tastyń túbinen ótip bara jatyp, «Anaqarsıstyń mazar tasy» degen jazýǵa tap boldym. Óz kózime ózim senbeı, latyn áripterimen jazylǵan jazýdy qaıta-qaıta oqydym. Sonaý Grekııadaǵy áıgili jeti danyshpannyń qatarynan tabylyp, aýyzdyǵa sóz bermegen, aıaqtyǵa jol bermegen ańyz tulǵanyń tas tuǵyryna tap kelemin dep kim oılaǵan?
Jer Orta teńizi men Qara teńiz mańaıynda nebir asqan ǵalamdyq órkenıet oshaqtary anyqtalyp, qanshama ǵalymdardy tylsym syrlardyń tuńǵıyǵyna batyrǵany málim. Mysaly, Tıgr men Efrat tárizdi qos ózenniń aralyǵyn mekendegen ejelgi shýmerler mádenıeti san alýan pikirler men boljamdar týdyryp, kez kelgendi baýrap alar tylsymdyǵy men órkenıettik jasampazdyǵymen álem ǵalymdarynyń udaıy nazarynda keledi. Ataýly murajaıda Ejelgi Messopotamııanyń qysh kitaptary da edáýir oryn alǵan. Bul jazýlar Mysyr perǵaýyndarynyń jazýyna óte uqsastyǵy qaıran qaldyrdy… Qysh kitaptar óte usaq jazýmen jazylǵan.
GALATA SARAI, QYZ MUNARASY
Konstantınoplden qalǵan tarıhı kóshelerdiń biri – Istıklal. Kósheni boılaı júrip, kóne qala sáýletimen tanysýǵa múmkindik alasyz. Kóshe baıyrǵy qalpyn meılinshe saqtaǵandyǵymen de qundy. Tarıhı ǵımarattarynyń sáýlettik nyshandarynda proto túrikterdiń dúnıetanymdyq erekshelikteri de baıqalyp qalatyndaı. Ǵımarattarda kóshpeli qaýymǵa telinetin oıý-órnekter molynan ushyrasady. Munda Istıklaldy arnaıy kórýge, ondaǵy baıyrǵy shirkeýlerge táý etýge keletin eýropalyqtar jıi tóbe kórsetedi. Bul kóshe ejelde oıyn-saýyq oshaǵy bolǵan desedi. Qazir de dál sol qalpynan aınymaǵan deıdi qasymdaǵy serigim. Rasynda, qarbalas kósheden kúndelikti merekelik kóńil-kúıdiń lebi esedi. Atatúriktiń eskertkishi ornalasqan alańnan bastalatyn bul tarıhı kóshe Stambuldyń kórikti sımvoly sanalatyn Galata munarasyna alyp barady.
Galata saraı – Stambuldaǵy eń kóne de kórkem munaralardyń biri. Ol áýelde aǵashtan turǵyzylǵan. 528 jyly Vızantııa ımperatory Anastasııa jaý kele jatqanda belgi beretin munara retinde salady. Sosyn ony 1348 jyly tastan qalap, qaıta kóteripti. Túrikter jaýlaǵan 1453 jyly munaraǵa baıraq ilinip, eldiń sımvoldyq nyshany bolady. Jerden sanaǵandaǵy bıiktigi – 66,90 bolsa, teńiz deńgeıinen bıiktigi – 140 metr. Munaranyń dıametri 8,95 bolsa, dýalynyń qalyńdyǵy – 3,75 metr. Joǵarǵy qabaty búginde restoranǵa aınalǵan. Tóbesinen búkil Stambuldyń kórkem sáýleti men aınalasyn qorshaǵan sýdyń bári alaqandaǵydaı kórinedi.
Galata saraıdan keıingi kórnekti munaralardyń biri – Qyz kúlesi, ıaǵnı Qyz munarasy. Túrik jurtynda keń taraǵan ańyzǵa sensek, óz zamanynyń áldebir bedeldi de baqýatty adamy týǵan qyzynyń súıiktisin mensinbeı teńizge munaraly abaqty saldyrypty. Óz balasyn soǵan qamapty deıdi. Biraq, qamaýdaǵy qyzdy sý jylany shaǵyp óltiredi-mys. Teńizdegi munaranyń kórinisi ásem-aq, alaıda shyn máninde ol da as-sý satylatyn kafelerdiń biri. Munaraǵa qaıyqpen barý – 25 lıra. Bizdińshe, 2 500 teńge. Joqtan bar jasaý degen osy bolar. Jarnamasyn jasap, tabys taýyp otyr. Ári ulttyq maqtanysh sezimin týdyrady. Bizge úırenetin nárse eken.
ǴYLYM MEN BILIMGE JASALǴAN JAǴDAI
Mımar Sınan atyndaǵy kórkem óner ýnıversıtetinde boldyq. Ustazdardyń kishpeıildigi tánti etti. Tálimgerlerdi ózderimen teń sanaıdy. Janashyrlyq nıetteri, oqysa, bilse degen tilekteri birden seziledi. Jastar bilmegenin suraýdan qysylmaıdy, oqytýshylary «sony da bilmeısiń be?» dep salǵan jerden tópeletip qamshy baspaıdy. Jeke pikir men kózqarasty baǵalaıdy. Professorlar 4 myń dollardaı jalaqy alady. Aptasyna 2-3 saǵat dáris oqıdy da, baǵalaryn ınternet arqyly qoıyp júre beredi. Bizdiń muǵalimderimiz erteden qara keshke deıin qujat toltyryp, kafedralarda qamalyp otyrady. Ondaı jaǵdaıda ǵylym qalaı damıdy?
Ýnıversıtet ashanalaryn memlekettiń aýyl sharýashylyǵy azyq-túlikpen qamtıdy. Jastarǵa tamaq ishýge 90 paıyz jeńildik qarastyrylǵan.
Stambulda ertede salynǵan tarıhı kitaphanalar jeterlik. Onda baǵa jetpes qundy muralar ǵasyrlar boıy saqtalyp keledi. Biz de sondaı Isam kitaphanasyna bas suqtyq. Úsh qabatty kitaphananyń sórelerin oqyrmandar erkin júrip aralaıdy. Joǵarǵy qabattardan birde-bir kitaphana qyzmetkerin baıqamadyq. Kóldeneń turǵan sórelerdiń ortasyna aıaq bassańyz, sezimtal shamdar janyp, kitaptarǵa jaryq sáýlesin túsiredi. Siz ketken soń bes mınýttan soń ózdiginen sónedi. Kitaptyń qajetti betterin sýretke túsirýshilerge eshkim tyıym salmaıdy. Kitaptardyń elektrondy nusqasy da satylady. Bul jerden aǵylshyn, arab, franýz, nemis jáne taǵy basqa tilderdegi baǵaly kitaptardy kezdestiresiz. Al Abaı, Maǵjan Jumabaev, Ahmet Baıtursynuly tárizdi ulylarymyzdyń túrik tiline aýdarylǵan shyǵarmalaryn kórip, bir jasap qaldyq. Kitaphanalardaǵy ashanada tamaq elý paıyz jeńildikpen beriledi.
ANADOLYDAǴY AǴAIYNDAR
Shette júrgen qazaqty baýyrymyzǵa basýǵa yntyzarlyq tanyta almaı otyrǵanymyz shyndyq. Sedat Solaqoǵlynyń dombyramen súıemeldeýimen qazaq qoǵamyndaǵy mádenıet bóliminiń jetekshisi Báshir Ahmet Kóseniń «Altaı taýym» atty ánin estip, kózimizge jas kelip, kóńilimizge muń uıalady. Báshir aǵa óz ákesiniń on bes jasynda Shyǵys Túrkistannan aýa kóshkendegi áńgimesin, Altaıǵa degen saǵynyshyn talaı tyńdap ósip, keıin es bilgen soń óz eline degen aıaýly ińkárligin muńdy da sazdy ánmen órbitipti. Kósh qazaq, tarıhı Otanǵa kósh! Áıtpese, jas tolqyn erteń ózderiniń qazaq ekendigin umytpasyna kim kepil?..
Stambuldyń tar kósheleriniń birinde qazaq balalary asyq oınap jatyr. Kórip, qaıran qaldym. Ózderi muny shyrǵa deıdi. Asyq ornyna domalaq shynylardy paıdalanady eken. Erejeleri kádimgi asyqtiki. Qyzyq.
JOL MÁSELESI JOLǴA QOIYLǴAN
Almaty qalasynda jyl saıyn bitpeıtin jol qurylystary ábden mezi etedi. Sodan kórkeıip ketken jol da joq. Kelesi jyly qaıtadan shuryq tesik bolyp, taz kepeshin kıip alady. Dalaǵa ketken aqsha men mańdaı ter, taban aqy, deseńizshi. Tirkelgeni bar, tirkelmegeni bar 17 mıllıon shamasynda (Túrkııanyń statıstıkalyq qoǵamynyń 2013 jylǵy málimeti boıynsha Stambuldyń halyq sany – 14 mln. 160 myń 467) halyq syıǵan Stambulda adam sany bar-joǵy 2 mıllıonnyń aınalasynda sanalatyn Almatydaǵydaı kepteliske kezige qoımadyq. Shaharda avtobýs, tramvaı, trolleıbýs, metrobýs, metro, keme jáne taǵy basqa kólik túrleri elge qyzmet kórsetedi. Kólikter aspaly kópir arqyly buǵazdyń ústimen qalanyń bir shetinen kelesi shetine erkin qatynaıdy.
Túrkııada taksıst bolýdyń ózi ońaı sharýa emes eken. Taksısttiń arnaıy nómiri óte qymbat turady. Kólik te qymbat, oǵan salynatyn salyq ta qymbat. Sondyqtan, taksısterdiń qyzmeti de joǵary baǵalanady. Arnaıy taksı ataǵyna ıe bolǵan mashınalar ǵana adam tasymaldaıdy. Esepteý qurylǵysy kólik júrip ótken jerdiń qashyqtyǵyna baılanysty tólenetin aqshany eseptep shyǵarady. Túrik aǵaıyndarymyz qurǵaq jer túgil, Mármár teńiziniń astynan ótetin metro salyp tastapty. Ony da kórdik. Tanaýdy teńizdiń ózgeshe ıisi qytyqtaıdy eken.
Kemege minip, Stambuldyń azııalyq tarabyna jol tarttyq. «Teńiz adam boıyndaǵy ýaıymdy ózine tartyp alady» deıdi. Rasynda solaı-aý… Áıteýir, týlaǵan tolqyndardan kóz alǵymyz kelmedi… Kemege miný quny – ózge kólik túrlerine mingenmen birdeı-aq. Barlyq kóliktegi jolaqy quny – 200 teńge shamasynda. Kememen jarysqan shaǵalalardy kórýdiń ózi nege turady? Adamdar usynǵan nan qoqymdaryn qaǵyp alyp, shurqyrap, qıqýlap, sońymyzdan ilesip otyratyn munshalyq qaraqurym shaǵalany buryn-sońdy esh jerden kórmegen ekenbiz.
QAITARDAǴY OI:
Eki aptalyq saparymyz támam boldy. Attyń basyn keri burdyq. Mármár teńizi men qıqýlaǵan shaǵalalar áli talaı ýaqyt kókeıden ketpeı, kóńilge qonaqtap saǵyndyratyndyǵyn sezinip-aq kelemiz.
Qosh bol, aq shaǵala! Qosh!..
Arman ÁÝBÁKIR,
Almaty – Stambul – Almaty
«Almaty-Ystanbul» baǵytyndaǵy ushaqpen ushyp bara jatyp,
Qap taýlary tóbesinen ótkende týǵan bir sáttik oı-tolǵaý
Qalaı kóktep taýly mynaý qatpardy,
Baǵyndyrdyń qalaı mynaý asqardy?
O er baba! Seniń ǵazız izińmen
Qara bala qanattanyp attandy.
Eh, shirkin-aı...
Qanaty bar pyraq edi boldyrmas...
Qasqaıatyn qalyń jaýdyń ótinde.
Sol pyraqtar endi qaıtip qondyrmas,
Serttesipti ǵarysh jaqqa ketýge.
Er túriktiń izdep endi elesin,
Kóterildi kókke búgin jas ulan.
Ol dáýirdiń bilse qaıta kelmesin,
Kókjasyqqa aınalar ma ed jasyǵan...
Arman asqaq, ańsaǵanym – adaldyq,
Babalardyń aq batasyn qamal ǵyp.
Attandym men ózenderge ótkel sap,
Teńizderdiń tolqýlaryn samal ǵyp...
Ertegideı erlikteri jyr-dastan,
Ańyz dese, ańyz desin, maǵan – shyn.
Bulttarmenen babalarym syrlasqan...
Jan jarasyn endi qaıtip jazasyn?
Buıra bulttyń buıdasyna taıaýmyn,
Attyly emen, keshir, baba, jaıaýmyn...
Tulpar túgil, suńqar baptap minetin,
Ózgelerdiń ónerine taıandym.
Qap taýynan qarǵyp ótken arǵymaq!
Muhıttar da tizesinen kelmedi-aý.
Tuıaǵyńnan taralypty bar jumaq!
Sony aıtsańshy...
Kókiregim sherledi-aý!
01.03.2014
