Saqtardyń, ǵundardyń, túrkilerdiń jáne osy túrkilerden taraǵan búgingi túrki halyqtarynyń basynan keshken tarıhtary – bárimizge ortaq bir ǵana tarıh. Búgingi qazaq halqynyń ult bolyp qalyptasý kezeńderi men alǵashqy qazaq ataýymen qurylǵan memleket «Qazaq handyǵy», onyń zańdy jalǵasy búgingi Qazaqstan Respýblıkasy. Myna almaǵaıyp ýaqytta «Máńgilik el» bolý úshin tarıhı tamyrymyzdyń tereńde ekenin, «Qazaq Elin» qurap otyrǵan ulttyń, qalaberdi búkil túrki jurtynyń túbi bir týystyǵyn dáleldeıtin etnıkalyq tarıhymyzdyń ǵylymı mazmunda qalyptalýynyń qajettiligi aıryqsha bolyp otyr.
Túrkilerdiń besigi bolǵan Altaı taýynan taraǵan halyqtardyń etnıkalyq negizi bir. Mahmud Qashqarı «Túrik tilderiniń luǵatynda» bylaı degen; «Uly Táńir aıtady: Meniń bir taıpa qosynym bar. Olardy túrik dep atap, kúnshyǵysqa qonystandyrdym. Keıbir taıpalarǵa renjisem, túrikterimdi qarsy attandyramyn!». Ǵundardyń ámiri Edildiń «Qudaıdyń qamshysy» atalýy da osyny meńzese kerek.
«Keregesi aǵash, urany Alash» qazaq jurty óz aldyna shańyraq kótergen Qazaq handyǵyn quraǵan rý-taıpalyq qurylymdar ekeni shyndyq. Sondyqtan biz qalasaq ta qalamasaq ta búgingi qazaqty qurap otyrǵan qyryqqa tarta rýlar men taıpalar tarıhy qazaq eliniń tarıhy ekendigin moıyndap, túpki etnıkalyq tegimizdi zerdelep alýymyz kerek. Taıpalyq-etnıkalyq negizde qurylǵan «Qazaq handyǵynyń», «qazaq» degen halyqty quraǵan osy ejelgi taıpalardy quraǵan rýlar tarıhyn tereń zerttemeı, sol zamannyń kelbetin asha almaımyz. Osy rette Qazaq handyǵynyń qurylýyndaǵy kóshpeli ómir saltyn ustanǵan rý-taıpalyq júıeniń áserin aıtyp ótkenimiz jón bolar.
Sh. Qudaıberdiulynyń 1911 jyly jaryq kórgen «Túrik, qyrǵyz-qazaq hám handar shejiresi» atty tarıhı shyǵarmasynda qazaq halqynyń qaıdan shyqqanyn baıandaı kele, Kereı men Jánibek handardyń Ábilqaıyr hannan bólinip, Moǵolstanǵa kóship kelýin aıtyp ótedi. Kereı men Jánibektiń «Ábilqaıyrǵa ókpelegen sebebin bizdiń qazaq bylaı aıtady», — dep Shákárim qajy, Aqjol bıdi Qobylandy batyrdyń óltirgendigin, Kereı men Jánibektiń Ábilqaıyrdan kinálini jazalaýdy suraǵanyn, shyǵarylǵan sheshimge qanaǵat tutpaǵan eki sultan hanǵa ókpelep, ózderin qoldaıtyn rý-taıpalardy ertip, kóship ketkenin túsindiredi. Osy derekte alǵash ret Qazaq handyǵynyń qurylýyna baılanysty Deshti Qypshaqtyń rý-taıpalaryn atap kórsetken. Atalǵan taıpalar oqıǵaǵa tikeleı qatystyrylyp aıtylady.
Dáshti-Qypshaqty bılegen Ábilqaıyr han memleketti basqarý júıesinde parsylyq-soǵdylyq ıaǵnı otyryqshy jurttyń memleketti basqarý dástúrin ornatpaq boldy. Mundaı jaǵdaıǵa sol kezdegi el basqarýshylardyń dinı kózqarastary da áser etti. Kóshpendiler dúnıetanymyna qaıshy keletin, otyryqshy mádenıet jaǵdaıynda qalyptasqan dinı tarmaqtar, tarıqattar jolyn ustanýǵa kóshken han men el arasyndaǵy jaǵdaı ýshyǵa tústi. Dala demokratııasyn qalyptastyrǵan túrkilik-kóshpeli dúnıetanym, dástúr qazirgi aıtyp júrgen adam quqyǵy, sóz bostandyǵy, áleýmettik teńdik syndy uǵym-túsinikterdiń bárin qamtıtyn jáne is júzinde júzege asyratyn. Al Ábilqaıyr hannyń ustanǵan tarıqaty bıleýshige sheksiz bılik beretin. Islam dininiń kóptegen tarmaqtarǵa bólinýinde halyqtar men elderdiń ustanǵan salt-dástúri men tabıǵı jaǵdaılarynyń áseri de mol. Qarahandar bıligi kezinde bizdiń jerimizge kelgen ıslam dini Altyn Ordany Berke han bılegen tustan bastap memlekettik din dep jarııalanǵan kezeńnen bermen qaraı Ózbek han, Jánibek handardyń kezinde meılinshe qanat jaıdy. Táńir men Allanyń bir jaratýshy ekenin túısingen, attyń jalynda, túıeniń qomynda ǵana júrgen emes, qanshama gúldengen qalalarymyz bar babalarymyzdyń uǵym-túsinigimen qabysyp, ózindik joly qalyptasysqan ata dinimizge aınalǵan edi.
Elge jónsiz zorlyq kórsetse, han ekenmin dep bilgenin istese, «han talapaı» jasaıtyn, eldi sol eldiń óz arasynan shyqqan bıler men rý basylarynyń, batyrlary men sheshenderiniń bedelimen bıleıtin qoǵamnyń bolǵany keıbir han-tórelerge jaqpaı, sonyń kesirinen alapat ımperııalar men alyp handyqtardyń shańyraǵy ortasyna tústi emes pe.
Han men halyq arasyn jalǵaǵan altyn kópir – bıler men rý basylardyń qolyndaǵy bılikti shekteýge umtylǵan Ábilqaıyr hannyń maqsaty absolıýttik bılikke jetý bolǵany anyq. Mundaı qadam árıne Aqjol syndy halqynyń sózin sóılep, joǵyn joqtaıtyn, qara qyldy qaq jarǵan ádildik jolynan taımaıtyn bılerdiń qarsylyǵyna ushyrady. Iaǵnı Ábilqaıyr hannyń saıasatyna qarsy oppozıııa qalyptasty. Onyń basynda Aqjol atanǵan Daıyrqoja bı men Kereı jáne Jánibek sultandardyń turǵandyǵyn kóremiz.
Búkil Dáshti-Qypshaqqa bıligin júrgizip otyrǵan Ábilqaıyr han Qobylandy batyrdy aılamen aıdap salyp, Aqjol bıdi óltirtýinen keıin el ishindegi eń bedeldi bı, halqyna hannan da qadirli bolǵan Aqjoldyń qunyn surap atqa qonǵan elge Ábilqaıyr han da eshteńe isteı almady. «Halyq qalasa han túıesin soıady», — degen elge han ádildik jolynan attap, qara kúshpen jaýap bermekshi boldy. Kereı men Jánibek sultandar bastap Shý ózeniniń boıy, Qozybasyǵa kóshken eldi kelesi jyly shappaq bolyp qalyń qolmen attanǵan Ábilqaıyr degenine jete almaı jumbaq jaǵdaıda qaza tapty.
Ábilqaıyrdyń el ishindegi dástúrge qaıshy, jalpy myńdaǵan jyldar boıy qalyptasqan joba, júıeni ózgertip, qolyna absalıýtti bılikti jınamaq bolǵan túpki saıasaty, ıaǵnı qarasha halyq qana emes, el basqarǵan bı, sultandar men batyr, baǵlandar da hannyń aldynda láppaı taqsyr dep quldyq uryp turatyn otyryqshy jurttyń eriksizden jasaıtyn lepesin estip, tejeýsiz bılikti qalady. Kóshpeli jurtta rýlasyp, atalasyp aýyl bolyp qonǵan el, dáýlet, dárejesine qaramaı-aq bir tabaqtan as iship, oıyndaǵysyn irikpeı aıtatyn, ádiletsiz is túgil, júıesiz sóz, zorlyqshyl pıǵyldyń ózin aıyptap, ary úshin eshteńeden jasqanbaıtyn, hannyń aldynda dat taqsyr dep, qasqaıyp turyp, «bas kespek bolsa da, til kespek joq»,- dep datyn aıtatyn, baǵynyshtylyqty birlik, yntymaq úshin, bótenge jem bolmaý úshin jasaıtyn, áıtpese táńiriden basqaǵa boı usynbaǵan arda «qazaq» emes pe.
Memleketti basqaryp otyrǵan han men rý-taıpanyń basshylary – bıler arasyndaǵy qaıshylyqty jaǵdaı Ábilqaıyr hannyń tizesine kónbegen rý-taıpalardyń Kereı men Jánibek sultanǵa erip, Qazaq handyǵynyń shańyraǵyn kóterýge alyp keldi.
Ábilqaıyr handyǵynyń terrıtorııasyndaǵy halyq «kóshpeli ózbekter» dep ataldy. Ortaǵasyrlyq tarıhı shyǵarmalar «kóshpeli ózbekter» etnoqaýymdastyǵynda 92 taıpanyń bolǵandyǵyn kórsetedi. Osy taıpalardyń tizimin alǵash qaǵaz betine túsirgen «Madjmý at-taýarıh» shyǵarmasynda qazaq handyǵynyń negizin qalaǵan jalaıyr, qońyrat, alshyn, arǵyn, naıman, qypshaq, kereı taıpalary alǵashqy ondyqta atalady.
Qazaq qoǵamyn quraǵan rýlar men taıpalar tarıhyn tereńdete zertteý tarıhymyzdy túgendeýdegi bir tyń joly. Biz halqymyzdyń osy ereksheligin eskergende ǵana tarıhymyz tolyqqandy bolmaq.
Otarshyldyqqa túsken barsha túrki halyqtarynyń osy ýaqytqa deıin túsiniksiz tarıhy qoldan jasaldy. Sonaý zamandarda «basy bardy ıdirgen, tizesi bardy tizerletken» túrkilerdi máńgúrtke aınaldyryp, tarıhı tamyryn úzip, joıyp jibermekshi bolǵan ıdeologııa qursaýynan áli de shyǵa almaı otyrmyz. Tarıh sahynasynan bir-birine baılanyssyz kóshe beretin skıfter, saqtar, massagetter, ǵundar, túrkiler, úısinder, qańlylar, qarluqtar, qımaqtar, kereıtter, oǵyzdar , qypshaqtar, Shyńǵys qaǵan uıystyrǵan qaǵanat, mańǵyttar, qońyrattar, jalaıyrlar, merkitter, naımandar, kereıler syndy taıpalar men taıpalyq odaqtar, ulystar, qaǵanattar men ımperııalardyń qaıdan kelip, qaıdan ketkeni belgisiz, joqtan paıda bolyp, birin-biri almastyryp, qaıtadan joǵalyp ketip otyrǵan halyqtardyń tarıhy jazylyp, keńestik tarıh ǵylymy sanamyzǵa sińirip ketti. Aınalyp kelgende atalǵan taıpalar men memleketter bir-birimen sabaqtasyp jatqan, urpaqtan-urpaqqa jalǵasqan bir el, bir halyq edi ǵoı.
N. Arıstov keıbiriniń túp negizi myń, myń jarym jylǵa ketetin, ejelgi tarıhtan tanymal belgili taıpa, rýlardyń kúni búginge deıin sol ataýmen saqtalyp kelgenine tań qalady. Búgingi qazaqta bar rý, taıpalardyń kópshiligi ejelgi etnonımderdi keıingi zamanǵa jetkizýshi ǵana emes, sol baǵzydaǵy ata-áýletterdiń ósip-óngen, ártúrli tarıhı jaǵdaılarda túrlengen, soqtyqpaly zamandardan búginge jetken urpaqtary. «Arǵy tarıhta tańbalanǵan ataly rýlardyń barlyǵy búgingi qazaq arasynan tabylady», — degen ádiletti ǵalym.
Qazaq halqynyń rýlyq-taıpalyq qaýymdastyq arnasynda órbigen tarıhyn jazýdyń negizi bolǵan P.I. Rychkovtyń, V.V. Velıamınov-Zernovtyń, A.I.Levshınniń, Máshhúr Júsiptiń, Shoqan Ýálıhanovtyń, Shákárim Qudaıberdiulynyń, A.I. Arıstovtyń, G.E.Grýmm-Grjımaılonyń, Muhametjan Tynyshbaevtyń, Álkeı Marǵulannyń eńbekteri. Halqymyzdyń rýlyq-taıpalyq tarıhyn zerttegen osyndaı ǵalymdar Qazaqstan tarıhynyń tolyqqandy, shynaıy zerttelýine barynsha úles qosty. «…Qyrǵyz (qazaq) halqynyń árbir jeke rýynyń shyǵý tegin aldyn-ala zerttemeı, sondaı-aq onyń kimmen jáne qandaı ýaqyttarda bas qosqanyn anyqtamaı qyrǵyz (qazaq) halqynyń tarıhı taǵdyrynyń jalpy kórinisin kózge elestetý múmkin emes», — degen M.Tynyshbaev.
«Qazaq» ataýy tarıh sahynasyna shyqpaı turǵan ýaqytta Qazaq handyǵynyń shańyraǵyn kóterip, irgesin qalaǵan rý-taıpalar myńdaǵan jyldar boıy jasap keldi. Shyńǵys qaǵannyń týynyń astynda toptasqan rý-taıpalar keıinnen Altyn Orda, Aq Orda, Kók Orda, Noǵaı Ordasy ulystaryna uıysyp, Dáshti-Qypshaq jerinde ataly elge aınaldy. Musylman tarıhshysy Ibn Arabshahtyń (1388-1450) Dáshti-Qypshaq jurty týrasynda «Dáshti – túrik taıpalary jaılaǵan, maly qısapsyz, jeri qunarly ári baıtaq, aýasy keń, sýy taza, ańy men qusy mol, tórt taraby berik, ózgeshe ólke. Bul túrikterdiń tili – baı, sheshen, ómiri – meılinshe izgi, tulǵalary kelisti, syndarly, túrleri – shyraıly, aıryqsha sulý. Áıelderi – kún keıipti, erleri – aı keıipti, patshalary – basty, bekteri – keýdeli. Áskeri – qaıtpas jaýjúrek, ǵalamat sadaqshy. Bul jurttyń arasynda ótirik joq, aldamshy aıarlyq joq, aramdyq, qýlyq-sumdyq jáne joq. Erkin kóship-qonýdy ata saltyna aınaldyrǵan, ózine senimdi, eshteńeden jasqanyp, qoryqpaıtyn bir halyq», — dep jazyp qaldyrǵan eken.
Rý-taıpalardan ultqa uıysqan birtutas qazaq degen halyqpyz.
Búgingi barymyz, bolmysymyz tarıhta jatyr. «Ótkenimizdi bilmeıinshe, bolashaq bolmaıdy», — degen L.N. Gýmılovtyń sózi bar. Qazaqstannyń qazirgi jańa álemdegi orny qandaı? Buryn qandaı el bolyp edik? Qazir qandaı elmiz? Bolashaqta qandaı el bolamyz? Myna jahandanyp jatqan álemde sany kóp, ǵylymy men mádenıeti damyǵan, jańa tehnologııalarǵa ıe elder basqalaryn jutyp qoıatyn zaman keldi. Sondyqtan bolashaqta qazaq degen el, halyqtyń taǵdyry ne bolady degen suraqtar kim-kimdi de bolsa alańdatýy tıis. Sondyqtan bizdiń kári tarıhtan úırenerimiz kóp.
Tarıh degen uly ustaz desek, sol ustazdan sabaq ala bilýimiz kerek. Búgingi Qazaqstan dep atalatyn táýelsiz elimizdiń túbi bizdiń babalarymyz qurǵan Saq, Ǵun, Túrki, Joshy ulysy, Altyn orda, Qazaq handyǵy syndy memleketterden bastaý alatynyn umytpaıyq. Birligimiz myqty bolyp, elimizdiń múddesine aıanbaı qyzmet etsek, ata-babalarymyz qura bilgen uly qaǵanattardaı bolashaqta da álemniń mańdaıaldy eline aınalatyn bolamyz.
Ardaq BERKIMBAI
