Halyq arasynda keń taraǵan «Qarqabat» dastanynyń onshaqty nusqasy belgili. Dastannyń eń kóne qoljazba nusqalary Batys Qazaqstanda tabylǵan. Olar, negizinen, «Sherızat-Kúlshat» dep atalady. 1870-1880 jyldary qaǵazǵa túsirilgen qoljazba Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń qoljazba qorynda saqtaýly, 309-papka, jınaýshysy – Z.Seıitǵapparova. «Qarqabat» dastany Qarqabat jáne Zulmat esimdi adamdardyń balalarynyń arasyndaǵy shynaıy mahabbat jyrymen kópshilikke unamdy. Al jastar ákeleriniń arasyndaǵy túsinispeýshiliktiń nátıjesinde ómirde birtalaı qıyndyqtar beleń alǵandyǵy anyq.
Atalmysh dastan Qarqabat patshanyń tús kórýimen bastalady. Túsin joryǵan eki ýáziriniń pıǵyl-nıetteri de eki túrli eken.
– Máýe baılasa shynar aǵashy, qatynyńyz ul týady. Alaıda jemisti alyp jeýge qolyńyz jetpegeni, ómirińiz qysqa bolady, – deıdi Zulmat degen ýáziri. Dana esimdi ýáziri patshanyń kóńilin aýlap, ol kisini jaqsy sózdermen jubatady. Aıtqandaı, patshanyń áıeliniń aıaǵy aýyrlaıdy. Sol kezde patsha dertke shaldyǵady.
– Danajan, saǵan tapsyrdym,
Jetimnen bolsyn habaryń.
Kóztúrtki bolyp júrmesin,
Sheshesi menen qaraǵym, – dep Qarqabat patsha oń jaǵyndaǵy ýáziri Danaǵa muńyn shaǵady. Qanshama jyldar boıy kútken ulyn kóre almaı ketip bara jatqanyna nalıdy. Sosyn: – Áıelim ul tapsa, muny moınyna taǵarsyń, – dep bes mysqal gaýhar beredi. Dana men patsha Úrimge basqa jaqtan aýyp kelgendikten, aǵaıyn-týystary joq edi. Qarqabat qaıtys bolǵannan keıin Zulmat týysqandarynyń kóptigine maldanyp, patsha bolady.
Ólgen patsha áıeli,
Ul bala týyp júrmesin.
Balasy ósip bir kúni,
Júrmesin istep egesin.
Ata-mıras taǵymdy,
Ózime bersin demesin.
Jınalǵandarǵa jar salyp, Zulmat óziniń aram oıynan habar beredi. Záńgilerge buıryq berip, aıaǵy aýyr áıeldi uryp-soqqyzady. Dana túk isteı almaıdy. Áıeldiń ishin jaryp, aıdalaǵa tastatady. Patshanyń qaharynan qorqyp, áıeldi kóme de almaıdy. Sol túni beıshara Dananyń túsine patshanyń áıeli kirip: – Jaqsy joldas bolyp ediń, alaıda júzińdi topyraqpen jasyrýǵa shamań jetpedi ǵoı, – dep renjıdi. Sodan Dana uıqysynan shoshyp oıanyp, tún ortasynda áıeldi kómeıin dep barsa, ólip qalǵan áıeldiń emshegin bir náreste emip jatyr eken. Záńgiler áıeldiń ishin jaryp tastaǵanda balanyń denesine pyshaq darymastan anasynan týǵandaı bolyp saý-salamat dúnıege kelýiniń ózi jyrdyń halyqtyq sıpatyn anyqtap bergendeı eken.
Sol túni Zulmat ta tús kóredi. Túsinde qalaǵa bala jolbarys kelip kiredi. Sonyń aıbatynan qorqyp, urysýǵa áskeri jaramaı, tura qashady. Sol kezde Zulmattyń qolyndaǵy mada jolbarys bala jolbarysqa talpynyp, sony aımalap súıedi.
Jolbarys kórseń túsińde,
Bolmaıdy jaqsy túbińiz.
Bir bala sizben soǵysar,
Jolbarys mada gúlińiz,
Aýzyn súıse aımalap,
Qosylar soǵan qyzyńyz,
Ólimnen qyzyń ap qalar,
Oılanyp muny júrińiz, – deıdi Dana jaǵdaıdy aqylmen paıymdap, tústi osylaısha joryp beredi. Keıin, aıtqandaı-aq, tús shyndyqqa aınalady.
Qarqabattyń mań dalada ómirge kelgen ulyna eki jolbarys kelip, biri emizip, biri arqalap, ekeýi adamsha sóılep, mápelep ósiredi. Mysyrdyń Múshqulat degen adamy jol boıynda júrgen ul balany kórip, asyrap alady. Oǵan Sherqýat dep at qoıady. Sol Sherqýat toǵyz jasqa kelgen kezde Zulmat patshanyń qııanaty týraly el aýzyndaǵy áńgimelerge qanyǵady. Bir kúni qastarynan ótken kerýenshilerden Qundyzsha esimdi qyz jaıly estıdi.
Artyq týǵan jan eken,
Oımaq aýyz, kúlim kóz.
Názik beldi, shyryn sóz,
Jurt maqtaýdaı bar eken,
Altyndaı, jaqut, gaýhardaı.
Jaltyldap otyr juldyzsha,
Jazyq mańdaı, aı qabaq,
Tolyqsyp otyr úr qyzsha.
Kóńilińde tıtteı sher qalmas,
Jalǵanda sony kim qushsa…
Sóıtip, jurt maqtaǵan Qundyzshany kórýge Sherqýat yntyǵyp, Úrimge barýǵa jınalady. Qanshama jol júrip kelip, aqyry baý ishinde qyryq nóker qyzdarmen birge serýendep júrgen Qundyzshany birden tanıdy. Bir-birin bir kórgennen-aq essiz ǵashyq bolady.
Shýlama, sizder, sańqyldap,
Qasyna taman baraıyq.
Sáýleti bar bala eken,
Ańǵaryp sózin qaraıyq.
Tasaǵa atyn baılańdar,
Kórmesin eshbir halaıyq.
Qundyzsha da syrttan kelgen bozbalaǵa erekshe nazar aýdarady. Erekshe bet-pishini, júris-turysy birden júregin eleńdetip, beıtanys jasqa búıregi burady.
Bekzadam, bolsyn jolyńyz,
Ordaǵa kirdiń suramaı.
Kórmelik aıyp ony biz,
Siz sekildi juldyzǵa,
Jeter me, sozsaq qolymyz.
Saýyt-saıman, jaraǵyń,
Qalaısha kelgen porymyń.
Suraımyz, aıyp kórmeńiz,
Qaı shahardan keldińiz?
Súıegiń taza balasyz,
Patshaǵa uqsas belgińiz, – dep Sherqýatqa nazdana jaqyndaıdy. Qundyzsha qyz adam tanı biletindigin anyq kórsetedi.
Sóıtip, ekeýi ózara tanysyp, bilisedi, syrlasady, áńgimeleri jarasady.
Aqkekil atty kórsetpeı,
Saraıǵa tasa qamady.
Jem ildi kilem dorbamen,
Jońyshqa taza salady.
Ertip júrdi ordaǵa,
Sherqýat syndy balany.
Bir ilgeri, bir keıin,
Qylymsyp basyp qadamy.
Bireýdi bireý kórmeıtin,
Bop edi quptan qarańǵy.
Jibek kilem atlas,
Sháıi kórpeler salady.
Aspazy aýqat daıyndap,
Aldyna ákep qoıady.
Osylaısha Qundyzsha men Sherqýat sypaıy sózben ázildesip, syrlasyp otyra beredi. Ekeýiniń tez til tabysyp ketkenin qyzǵanǵan Mápııa degen saqaý qyz bolǵan jaıdy qyzdyń ákesine baryp aıtady. Zulmat patsha ashýlanyp, ǵashyqtardy ustap ákelýge záńgilerin jiberedi. Záńgilermen shaıqasqan tusta Sherqýattyń eptiligi, kúshtiligi erekshe sıpattalady. Oǵan sebep, dúnıege kelgen kezde jolbarystyń sútin emgendigi bolsa kerek. Alty záńgini jer qushtyrady. Osy jaıdy Mápııa patshaǵa jáne jetkize habarlaıdy. Patsha tórt dáýdi jumsaıdy. Qundyzsha eshkimdi ishke kirgizgisi kelmeı, ordanyń esigin bekitip qoıady. Qara kúshtiń ıeleri áı-shaıǵa qaramastan darbazany talqandap tastaıdy. – Jas balaǵa tórt tóbet boı beretin bolmady, jabylyp tórt ıt talady, – deıtin jyr joldarynan-aq dáýlerdiń qýattylyǵyn, Sherqýattyń jaǵdaıynyń qandaı ekenin bilýge bolady emes pe?!
Qundyzsha sulý sol ýaqytta
Bir aqyl tapty oılanyp.
Kıindi asyl kıimin,
Hor qyzyndaı saılanyp.
Ótirik jylap zarlanyp.
Sóıtip, Qundyzsha qalaıda Sherqýattyń tiri qalýy úshin aılaǵa kóshedi. Aldymen, qýlana otyryp, Qapal, Sapal, Aıpar, Jappar deıtin palýandarǵa muńyn shaǵady.
Qundyzshanyń kózdegeni Sherqýattyń amandyǵy ekendiginen olardyń habary da bolmaıdy. Qundyzsha dáýlerdiń aıryqsha jaratylǵan qubylys ekendikterin aıtyp maqtaıdy. Sulý qyzdyń árbir qoshameti, aýyzynan shyqqan jyly lebizi dáýlerdi aqylynan adastyrady.
Qundyzshanyń aıla-tásilimen dáýler Sherqýatty baılap-matap, zyndanǵa salady. Mań dalada júrgen jolbarystar, Dana men Múshqulat ta Sherqýattyń qıyn jaǵdaıǵa tap bolǵanyn kúnilgeri sezip, ony izdep jolǵa shyǵady. Barlyǵynyń bastary Úrimde toǵysady. Nátıjesinde Zulmat patshanyń bir kezderde jasaǵan zulymdyq isteri áshkerelenedi. Qaıyrly Qarqabattyń uly jetistikke jetedi. Qundyzshanyń essiz ǵashyqtyǵy ákesiniń amalyn taýysady. Sherqýat Qundyzshanyń keremetteı parasat pen sulýlyqtyń ıesi bolǵandyǵy úshin Zulmattyń ata-anasyna jasaǵan qııanatyn keshiredi. Súıgen jandar baqytty ómir súredi. Demek, jer betinde qandaı ozbyrlyq, zorlyq-zombylyqqa toly qııanat jasalsa da, olardy meıirimdilik, mahabbat jeńip shyǵady degen oıdy «Qarqabat» dastany tolyq jetkize bildi. Óıtkeni eki jastyń shynaıy mahabbaty qashan da jaman pıǵyldy isterdiń barlyǵynan da bıik turady.
Nurlan QUMAR, «Ana tili».
