«Kókshe batyr» – «Qyrymnyń qyryq batyry» toptamasyna engen halyqtyq jyrlardyń biri. QR Bilim jáne ǵylym mınıstrligi Ortalyq ǵylymı kitaphanasy men M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń Qoljazbalar qorynda jyrdyń birneshe nusqalary saqtalǵan.
«Er Kókshe» jaıynda keńestik dáýirdiń ózinde-aq kóptegen ǵylymı maqalalar men zertteý eńbekteri jazyldy. Shejirede ýaq rýynyń er Kóksheden taralǵany aıtylady. Qadyrǵalı Jalaıyrdyń shejiresindegi, «Nıkon jylnamasyndaǵy» derekterge qaraǵanda, ol 1419 jylǵy Edige men Qadyrberdi áskerleriniń arasyndaǵy urys kezinde qaıtys bolǵan. Qazaq halqynda «Er Kókshe» atty birneshe jyr bar. Er Kókshe sonymen qatar Muryn jyraýdan jazylyp alynǵan ózge jyrlardyń birqatarynda da, qyrǵyzdyń «Manas» jyrynda da keıipker retinde kórinedi.
Kókshe batyr Shyńǵyrlaýdyń Toryat degen taýynda otyrǵanda, oǵan: «Súıretpeniń taýynda kútemiz, noǵaılaryn jınap soǵysamyn dese kelsin, eger odan qorqyp qashsa, bizdiń qalmaqtar baryp elin shaýyp alady»,-dep qalmaqtyń Sultanǵalı degen hany habar jiberedi. Ókinishke oraı, Kókshe noǵaılardyń basyn qosyp jınaı almaıdy da, qysylǵanda jón silteıtin, adasqanǵa jol kórsetetin Sypyra jyraýdan keńes alady. Sondyqtan da Han Mamaıǵa habar salady. Osy oraıda Oraq, Jańbyrshyuly Telaǵys, Aısanyń uly Ahmet, batyr Alaý, er Ámet, Shyntasuly Tórehan, Asanuly er Abat, Aqjonasuly er Keńes, mine esimderi tarıhta qalǵan osyndaı batyrlar el basyna qıyn-qystaý kún týǵanda óz áskerlerin jınap, Kókshege kómekke keledi.
Tynyshtyǵyn ketirgen qalmaqtyń Sultanǵalı degen hanymen Kóksheniń jekpe-jek shaıqasýy, Sultanǵalıdyń soǵys maıdanynda myńdaǵan áskerinen aırylyp, shaharyna qashýy, Kókshe bastaǵan batyrlardyń ekinshi ret soǵysyp jaýdy jeńýi, kóp oljamen eline oralýy jyrda barynsha shynaıy sýretteledi. Epostyń bir ereksheligi Kókshe batyr men onyń joldastarynyń jaýyngerlik joryqtary jáne erlik isteri tym ásirelenip kórsetilmeıdi.
-Bizdiń tekti surasań,
Biz noǵaıdyń eli edik.
Eldegi baıtaq er edik,
Eregisken dushpan tap bolsa,
Jermiz etin dep edik.
Elý eki kisi joldasym,
Bárin de Qudaı ońdasyn.
Elý eki kisi – bári er,
Árqaısysy myń kisi.
Elý eki kisi áskermen,
Qalmaqtyń bildim ońbasyn.
Er bolsa kelsin jekege,
Sýyraıyn qolqasyn.
Minekeı, Kókshe batyr qalmaqtyń habarshysy turǵan jerge baryp osylaısha jar salady.
Kókshe mingen Tarlan at,
Aspanǵa qarǵyp oınady.
Kókshe kıgen sharaına,
Bastyra kıgen dýlyǵa,
Kúmisteı bolyp jaınady.
Kele jatqan jaýdy kórgen soń,
Er qarýy – bes qarý,
Bárin tegis saılady.
Myńdaǵan ásker jınap, saılanyp kelgen qalmaqqa qarsy noǵaıdyń bar bolǵany 52 batyry qııan-keski urys salady. Qalmaqtyń kezep atqan oqtarynan bultaryp ketip, boılaryna darytpaıdy. Shashaqty bolat naızaly, aq saýytty erler qylyshtary jarqyldap qalmaqtarmen segiz kún men tún boıy jaǵalasqan kezde eptilik, shydamdylyq tanytyp, talaı qalmaqtyń qanyn sýdaı tógedi. Tipten qalmaqtyń eń myqty eri Jaınastyń da tizesin búktiredi. Qalyń qalmaqtyń áskerlerin shetinen sulatady, olardyń atyn, qarýyn ıemdenedi de, alǵa umtylady.
Jónedi erler, jónedi,
Mingeni óńkeı sal bedeý,
Aýyzdyqpen alysyp,
Taban jolmen tartysyp,
Dóńgelenip jeledi.
Qaptaǵan jaýdy kóredi,
Kórip kóńil bóledi.
Jınalǵan óńkeı batyrlar,
Qoldarynda bolat asyl bar.
Ústerinde kileń kók temir,
Aq súńgi, naıza óńgergen.
Azyn kópke teńgergen,
Jaýǵa bular tıgende,
Qalmaqtar jaman sendelgen.
Otyz eki kún boıy soǵysqan kezde segiz myń qalmaqtyń kóbisi qyrylyp, eki myńdaıy bet-betimen qasha jóneledi. Sonda da alǵan betterinen qaıtpaǵan noǵaıdyń erjúrek batyrlary olardy eline deıin qýyp baryp taǵy soǵysady.
Qobylandynyń Taıbýyryly, Alpamystyń Baıshubary sekildi Kóksheniń Tarlan aty da jyrda óte aqyldy janýar túrinde beınelenedi. Er qanaty bola bilýimen qatar ústindegi batyrdyń shaıqas kezinde aman-esen, ári jaýdan kúshi basym bolýyna kóp rette tikeleı yqpalyn da tıgize biledi.
Tarlan aty oınaǵan,
Bir shabysqa toımaǵan.
Kókshe mingen Tarlan at,
Buǵa jata qalady.
Oǵy tımeı qalmaqtyń,
Kókiregi janady.
Ásirese, Kókshe batyrdyń qasyndaǵy erlerdiń joıqyn áreketteri oqyrmanǵa nanymdy-aq. Óńkeı sal bedeý, aýyzdyqtarymen alysqan tulpar mingen erjúrek batyrlardyń týǵan jerge mahabbaty erekshe. Noǵaı-qazaq ulystarynyń erjúrek jigitteriniń dushpanǵa qarsy jumyla qaırat kórsetýiniń tárbıelik máni zor. «Erler bar-dy keremet, Qalmaqtar jaman qyryldy, Jónin taýyp júre almaı, Birine-biri súrindi» deıtin joldardan kóp nárseni ańǵarýǵa bolady.
Naızalasyp shanysty,
Shanyshqanǵa shydamaı,
Attan túse qalysty.
Jaıaýlasyp asyp alysty,
Birin-biri ala almaı,
Alýǵa aıla taba almaı,
Birin-biri baǵysty.
Kúni-túni segiz kún,
Terin jutyp qan ishti.
Shubyrǵan qalmaqtardy jer jastandyrǵan Kókshe bastaǵan jigitter olardyń maldary men dúnıe-múlkin alyp oljalaıdy. Bul urysta elý eki batyrdyń toǵyzy kóz jumady.
Nurlan QUMAR, «Ana tili».
