«كوكشە باتىر» – «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» توپتاماسىنا ەنگەن حالىقتىق جىرلاردىڭ ءبىرى. قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ورتالىق عىلىمي كىتاپحاناسى مەن م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قولجازبالار قورىندا جىردىڭ بىرنەشە نۇسقالارى ساقتالعان.
«ەر كوكشە» جايىندا كەڭەستىك ءداۋىردىڭ وزىندە-اق كوپتەگەن عىلىمي ماقالالار مەن زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى جازىلدى. شەجىرەدە ۋاق رۋىنىڭ ەر كوكشەدەن تارالعانى ايتىلادى. قادىرعالي جالايىردىڭ شەجىرەسىندەگى، «نيكون جىلناماسىنداعى» دەرەكتەرگە قاراعاندا، ول 1419 جىلعى ەدىگە مەن قادىربەردى اسكەرلەرىنىڭ اراسىنداعى ۇرىس كەزىندە قايتىس بولعان. قازاق حالقىندا «ەر كوكشە» اتتى بىرنەشە جىر بار. ەر كوكشە سونىمەن قاتار مۇرىن جىراۋدان جازىلىپ الىنعان وزگە جىرلاردىڭ بىرقاتارىندا دا، قىرعىزدىڭ «ماناس» جىرىندا دا كەيىپكەر رەتىندە كورىنەدى.
كوكشە باتىر شىڭعىرلاۋدىڭ تورىات دەگەن تاۋىندا وتىرعاندا، وعان: «سۇيرەتپەنىڭ تاۋىندا كۇتەمىز، نوعايلارىن جيناپ سوعىسامىن دەسە كەلسىن، ەگەر ودان قورقىپ قاشسا، ءبىزدىڭ قالماقتار بارىپ ەلىن شاۋىپ الادى»،-دەپ قالماقتىڭ سۇلتانعالي دەگەن حانى حابار جىبەرەدى. وكىنىشكە وراي، كوكشە نوعايلاردىڭ باسىن قوسىپ جيناي المايدى دا، قىسىلعاندا ءجون سىلتەيتىن، اداسقانعا جول كورسەتەتىن سىپىرا جىراۋدان كەڭەس الادى. سوندىقتان دا حان مامايعا حابار سالادى. وسى ورايدا وراق، جاڭبىرشىۇلى تەلاعىس، ايسانىڭ ۇلى احمەت، باتىر الاۋ، ەر امەت، شىنتاسۇلى تورەحان، اسانۇلى ەر ابات، اقجوناسۇلى ەر كەڭەس، مىنە ەسىمدەرى تاريحتا قالعان وسىنداي باتىرلار ەل باسىنا قيىن-قىستاۋ كۇن تۋعاندا ءوز اسكەرلەرىن جيناپ، كوكشەگە كومەككە كەلەدى.
تىنىشتىعىن كەتىرگەن قالماقتىڭ سۇلتانعالي دەگەن حانىمەن كوكشەنىڭ جەكپە-جەك شايقاسۋى، سۇلتانعاليدىڭ سوعىس مايدانىندا مىڭداعان اسكەرىنەن ايرىلىپ، شاھارىنا قاشۋى، كوكشە باستاعان باتىرلاردىڭ ەكىنشى رەت سوعىسىپ جاۋدى جەڭۋى، كوپ ولجامەن ەلىنە ورالۋى جىردا بارىنشا شىنايى سۋرەتتەلەدى. ەپوستىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى كوكشە باتىر مەن ونىڭ جولداستارىنىڭ جاۋىنگەرلىك جورىقتارى جانە ەرلىك ىستەرى تىم اسىرەلەنىپ كورسەتىلمەيدى.
-ءبىزدىڭ تەكتى سۇراساڭ،
ءبىز نوعايدىڭ ەلى ەدىك.
ەلدەگى بايتاق ەر ەدىك،
ەرەگىسكەن دۇشپان تاپ بولسا،
جەرمىز ەتىن دەپ ەدىك.
ەلۋ ەكى كىسى جولداسىم،
ءبارىن دە قۇداي وڭداسىن.
ەلۋ ەكى كىسى – ءبارى ەر،
ارقايسىسى مىڭ كىسى.
ەلۋ ەكى كىسى اسكەرمەن،
قالماقتىڭ ءبىلدىم وڭباسىن.
ەر بولسا كەلسىن جەكەگە،
سۋىرايىن قولقاسىن.
مىنەكەي، كوكشە باتىر قالماقتىڭ حابارشىسى تۇرعان جەرگە بارىپ وسىلايشا جار سالادى.
كوكشە مىنگەن تارلان ات،
اسپانعا قارعىپ وينادى.
كوكشە كيگەن شاراينا،
باستىرا كيگەن دۋلىعا،
كۇمىستەي بولىپ جاينادى.
كەلە جاتقان جاۋدى كورگەن سوڭ،
ەر قارۋى – بەس قارۋ،
ءبارىن تەگىس سايلادى.
مىڭداعان اسكەر جيناپ، سايلانىپ كەلگەن قالماققا قارسى نوعايدىڭ بار بولعانى 52 باتىرى قيان-كەسكى ۇرىس سالادى. قالماقتىڭ كەزەپ اتقان وقتارىنان بۇلتارىپ كەتىپ، بويلارىنا دارىتپايدى. شاشاقتى بولات نايزالى، اق ساۋىتتى ەرلەر قىلىشتارى جارقىلداپ قالماقتارمەن سەگىز كۇن مەن ءتۇن بويى جاعالاسقان كەزدە ەپتىلىك، شىدامدىلىق تانىتىپ، تالاي قالماقتىڭ قانىن سۋداي توگەدى. تىپتەن قالماقتىڭ ەڭ مىقتى ەرى جايناستىڭ دا تىزەسىن بۇكتىرەدى. قالىڭ قالماقتىڭ اسكەرلەرىن شەتىنەن سۇلاتادى، ولاردىڭ اتىن، قارۋىن يەمدەنەدى دە، العا ۇمتىلادى.
جونەدى ەرلەر، جونەدى،
مىنگەنى وڭكەي سال بەدەۋ،
اۋىزدىقپەن الىسىپ،
تابان جولمەن تارتىسىپ،
دوڭگەلەنىپ جەلەدى.
قاپتاعان جاۋدى كورەدى،
كورىپ كوڭىل بولەدى.
جينالعان وڭكەي باتىرلار،
قولدارىندا بولات اسىل بار.
ۇستەرىندە كىلەڭ كوك تەمىر،
اق سۇڭگى، نايزا وڭگەرگەن.
ازىن كوپكە تەڭگەرگەن،
جاۋعا بۇلار تيگەندە،
قالماقتار جامان سەندەلگەن.
وتىز ەكى كۇن بويى سوعىسقان كەزدە سەگىز مىڭ قالماقتىڭ كوبىسى قىرىلىپ، ەكى مىڭدايى بەت-بەتىمەن قاشا جونەلەدى. سوندا دا العان بەتتەرىنەن قايتپاعان نوعايدىڭ ەرجۇرەك باتىرلارى ولاردى ەلىنە دەيىن قۋىپ بارىپ تاعى سوعىسادى.
قوبىلاندىنىڭ تايبۋىرىلى، الپامىستىڭ بايشۇبارى سەكىلدى كوكشەنىڭ تارلان اتى دا جىردا وتە اقىلدى جانۋار تۇرىندە بەينەلەنەدى. ەر قاناتى بولا بىلۋىمەن قاتار ۇستىندەگى باتىردىڭ شايقاس كەزىندە امان-ەسەن، ءارى جاۋدان كۇشى باسىم بولۋىنا كوپ رەتتە تىكەلەي ىقپالىن دا تيگىزە بىلەدى.
تارلان اتى ويناعان،
ءبىر شابىسقا تويماعان.
كوكشە مىنگەن تارلان ات،
بۇعا جاتا قالادى.
وعى تيمەي قالماقتىڭ،
كوكىرەگى جانادى.
اسىرەسە، كوكشە باتىردىڭ قاسىنداعى ەرلەردىڭ جويقىن ارەكەتتەرى وقىرمانعا نانىمدى-اق. وڭكەي سال بەدەۋ، اۋىزدىقتارىمەن الىسقان تۇلپار مىنگەن ەرجۇرەك باتىرلاردىڭ تۋعان جەرگە ماحابباتى ەرەكشە. نوعاي-قازاق ۇلىستارىنىڭ ەرجۇرەك جىگىتتەرىنىڭ دۇشپانعا قارسى جۇمىلا قايرات كورسەتۋىنىڭ تاربيەلىك ءمانى زور. «ەرلەر بار-دى كەرەمەت، قالماقتار جامان قىرىلدى، ءجونىن تاۋىپ جۇرە الماي، بىرىنە-ءبىرى ءسۇرىندى» دەيتىن جولداردان كوپ نارسەنى اڭعارۋعا بولادى.
نايزالاسىپ شانىستى،
شانىشقانعا شىداماي،
اتتان تۇسە قالىستى.
جاياۋلاسىپ اسىپ الىستى،
ءبىرىن-ءبىرى الا الماي،
الۋعا ايلا تابا الماي،
ءبىرىن-ءبىرى باعىستى.
كۇنى-ءتۇنى سەگىز كۇن،
تەرىن جۇتىپ قان ءىشتى.
شۇبىرعان قالماقتاردى جەر جاستاندىرعان كوكشە باستاعان جىگىتتەر ولاردىڭ مالدارى مەن دۇنيە-مۇلكىن الىپ ولجالايدى. بۇل ۇرىستا ەلۋ ەكى باتىردىڭ توعىزى كوز جۇمادى.
نۇرلان قۇمار، «انا ءتىلى».
