Dúnıedegi adamı barsha qubylys – Tildiń jasampazdyǵy men joıympazdyǵy. Óıtkeni, Adamnyń da, Ult Rýhynyń da basty «quraly men qarýy» – Til. Al, bizdiń Ata Tilimiz memlekettik óz mártebesine laıyq ómir súrýde me? Statıstıkaǵa sensek: «memlekettik Til jyldan jylǵa órkendeý ústinde». Ras, ony da joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy, ilgerileý bar. Biraq, órkenıet ortalyqtary sanalmysh qala-qalalarymyzdaǵy kóshe-kóshelerdegi barsha qazaqsha sambyrdyń jazbasha syqpytynan janyńyz túrshigedi! Tabandatqan jıyrma bes jyldaıǵy azattyǵymyzdyń saýattyq salamaty sondaı sıyqta! Aýdarmashylar bolmasa, Qazaqtyń «kók ógiz»-tirliginiń kórine «aram qatatyny» da anyq ańǵarylady. Oǵan bıliktegi azamattarymyzdyń kóbisiniń shalaqazaqtyǵy, «aralas mektep» derti, urpaǵymyzdy «kúshiginen talanǵan» dúbárá eterlik «úshtuǵyrly til» saıasaty, el keńistiginiń túrli sheteldik «qundylyqtar» ekspansııasyna aıqara ashyqtyǵy, t.s.s. ózge de sandaǵan sorlylyqtardy qosyp qoıyńyz. Sonyń bárine ishiń qan jylap otyrǵanda, mynadaı qubylystar da oıǵa oralmaq. Máselen, «ólgen» eldiń tiliniń belgili bir mólsherde «tiri» qalatyn jaǵdaıy da bolady. Tildiń ondaı myqtylyǵynalatyn (túpnusqasy: «Al Ón») tili dálel. Kerisinshe, tiline myqty qaıbir qaısar elder óz tirligin eshqandaı atamekensiz-aq, memlekettiliksiz-aqjamandy-jaqsyly jalǵastyra bermekke qaýqarly. Oǵan bir dálel – sonoý kýrd halqy. Ondaı el quldyqqa tússe de quryp ketpeıdi. Biraq, Tili bolmasa, kez kelgen el sátke de ómir súre almaıdy! Til qudireti degenińiz sol, áne! Endi ejelden málim sol qarapaıym qaǵıdatty da Astanadaǵy ár mınıstrlikke aýylda otyrǵan biz baryp túsindirip júrýimiz kerek pe?!
Til – eldiń barsha tirliginiń tutas arhıtektonıkasyn asqaqtata ustap turatyn rýhanı Atlant. Ol «Atlantpen» baq talastyratyndar paıda bolsa-aq, – bitti, túptiń túbinde, «qara aspan jerge qulaıdy» deı berińiz! Ýkraınadaǵy jaǵdaıdyń da, negizinen alǵanda, Til máselesinen ýshyqqandyǵy sondyqtan. Kezinde aqpatshalyq-qyzylpatshalyq orys ımperııasy óz ezgisindegi júzge jýyq ulttar men ulystar tilin túbirimen joıyp jibergendigin tup-týra Qazaq sekildi joıqyn genoıdke ushyraǵan hám Reseı jaqtaǵy shyǵys óńirleri (bizdiń shyǵys pen batys jáne soltústik óńirlerimiz sekildi) aqpatshalyq zamanda-aq oryspen barynsha otarlandyrylǵan ýkraın halqy bilmeıdi deımiz be, bilgende qandaı! Endeshe, olardyń ásireultshyl bolmaýǵa amaly qaısy? Táýbe deıik, Keńes Odaǵynyń ǵumyry qysqa boldy; eger ol taǵy bir qyryq jylǵa uzara qalǵan jaǵdaıda, tutas Qazaq ta túgeldeı «ıvanov» bolyp keter edi.
Já, biz Qyrymnyń «kimdigi» ekendigin de; shyǵysýkraındyq orystardyń separatıstik ylańdaryn da; óz federaııasyndaǵy monotildik dıktatty «umytyp», Ýkraınanyń qostildi federaııa bolýyn kóksep júrgen reseılik dıplomatııany da; reseılik BAQ-tyń ózderine ǵana tıimdi aqparat taratýdaǵy asqan «sheberligin» de taldap jatpaımyz. Ýkraınalyq oqıǵalar ishinde bizdi erekshe tiksindirgeni – sondaǵy orystildi ýkraındardyń da orystyń «soıylyn soǵyp» shyǵa kelgendigi! Ol da – zańdylyq. Sebebi, Til – Tekten de kúshti alapat. Adam sanasy qaı ulttyń tilinde sóılep túbegeıli qalyptassa, adamnyń ózi de sol ulttyń jolynda óledi. Artyq aıtqandyq nemese ádeıi jala japqandyq emes; alda-jalda basymyzǵa kún týa qalsa, orystildi óz qandastarymyz ishindegi ábden «qaǵynan jerigenderden» de aıaýshylyq kútýdiń ózi bekershilik bolatyndaı; óz basymyz kúndelikti tirshilikte de sol baýyrlar bezbúırektiginiń aıqyn nyshandaryn únemi baıqap qalyp júremiz. Reseılik Orystyń burynǵy keńestik ózge respýblıkalardaǵy qandastary turmaq,«ondaǵy orystildilerdi de qosa qorǵamaq» bolyp júrgendegi «baýyrmaldyǵy» da – dál sondaı til faktoryna negizdelgen basqynshylyq saıasat. Áıtpese, «táýelsiz bir eldiń tól azamattaryn ózge bir eldiń qorǵamaǵy durys!» dep oılaýdyń ózi kúlkili ári qorqynyshty emes pe! Búginderi búkilálem Reseıdiń sondaı kúlkili de qorqynyshty «baýyrmaldyǵyn» Ýkraınadaǵy jaǵdaılardan anyq kórip-bilip otyr; ondaǵy ımperııalyq prınıp: «beı svoıh, chtoby chýjıe boıalıs!» (qaıran qazaqtiki kerisinshe: «jaqynyńdy jattaı syıla, jat janynan túńilsin!») Óziniń qany bir slavıandyq hahol («Hah Ol»; durysy: «Kók Ul») týysyn da aıamaı jatqan orys ózgeni aıaıdy degenge qalaı senersiń; Qudaı betin aýlaq qylsyn, ýkraınalyq daǵdarysqa uqsas aýyrtpalyq bizdiń basymyzǵa túspesin dep tileıik. «Túse qalsa, bir kezdegi atalarymyzdyń «qara orys (kazak; kazachestvo. – T.Á.) kelip ketken soń, sary oryspen jylap kórisersiń!» túrindegi qasiretti jubanyshynyń ózi bizge arman bolyp qalmaı ma?» dep te shoshısyń eriksiz. Onda da, orys pen orystildilerden shoshymaısyń, olardyń basym bóligindegi «ulyorystyq» qaterli ambıııadan shoshısyń.
Reseıdiń álgindeı «baýyrmaldyǵyna» ótkennen de bir mysal. Azattyǵymyzdy alǵan jyldan bastap, bizdegi qalyń orys ta «esiń barda eliń tap» ustanymymen óz Otanyna údere kóshti. Sodan, kóp uzamaı-aq, solardyń kóbi jylap-eńirep, Qazaqstanǵa qaıtyp keldi. Sondaǵy aıtqandary: «ondaǵy orystar bizdi «qazaqtar» dep kemsitip kún kórsetpedi, ózderi ólgenshe araq ishedi eken, qazaqtarǵa tán baýyrmaldyq minez múlde joq!..». Ókinesiń árıne, sol jylap-eńiregen orystardyń sol shynaıy keıipteriniń mánisin el tutastyǵy men til múddesine jumys isteıtin izgi sharaǵa aınaldyrý da sol kezdegi bizdiń ishkisaıasattyq Kanelıarııamyzdyń qaperine kirip te shyqpady. Eldiń mereıin ústep,
tynyshtyǵyn baıandy eterlik sondaı
ıdeologııalyq múmkindikterge muryndyq bolatyn asa aılaly da tapqyr saıasat óneri bizde atymen joq. Syrtqy saıasatymyzdyń da opyndyrar tustary az emes. Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaqqa baılanysty eńbek mıgraııasyndaǵy til máselesiniń ońdy sheshile qoımaıtyndyǵyn aldyn-ala ishteı sezinetindigimiz de sondyqtan. Utylatyn – taǵy da qazaq halqy. Óıtkeni, Reseı men Belarýske jumys izdep tentireıtin qandastarymyz joqtyń qasy, shetke shyqpaq qaı qazaqtyń da orys tilin biletindigi jáne daýsyz. Al, kelimsek slavıan (durysy: «salovıan») aǵaıyndarǵa bizdiń tilimizdi meńgerýge ózderiniń ádettegi «ımperııalyq kókiregi» erik bermeıdi. Ondaı keýdemsoqtyqty biz aǵylshyndyq, qytaılyq eńbek mıgranttarynan da kórip otyrmyz. Imperııalyq keýdesi bar olar da elimizdegi basty ultaralyq qatynas tilin ımperııalyq orys tili dep qana biledi. Ulan-ǵaıyr jer-sýymyz ben eldi mekenderimizdiń otarlyq zamandarda jappaı qasaqana slavıandandyrylǵan-pravoslavııalandyrylǵan baıyrǵy qasıetti ataýlarynyń qaıta qalpyna kelýine de ólerdeı qarsylasyp otyrǵan slavıandyq dıasporalardyń basym bóligindegi (tipti, sońǵy joıqyn leginiń elimizge kelgenine týra alpys jyl bolsa da, qazaqtyń alty sózin de bilgisi kelmegen ol aǵaıyndardyń kez kelgen qalamyzdaǵy «Obezdnaıa», «Týpıkovaıa» sekildi túkke turǵysyz jypyrlaq kóshe ataýlaryn da sol orystyq qalpynda saqtap qalǵysy keletinin qaıtersiń!) hám orystildi óz qandastarymyzdyń «qaǵynan jerigen» toptaryndaǵy astamshyl kókirek taǵy bar. Iaǵnı, el ishinde qazaq tilin bilýge qulqy joq orystar men orystildilerdiń buqaralyq qarasy barǵan saıyn zoraıa beredi degen sóz. Sonda olarǵa «Qazaq Tilin nege bilmeısiń?» dep kiná da taǵa almaısyń. Óıtkeni, Ata Zańymyzda orys tiliniń memlekettik Tilmen teń dárejedegi arnaıy statýsy turǵanda, qazaq tilin úırený úshin óle jantalasatyndaı, olardy jyn qaǵyp pa sonsha? Jalpy, biz tóbesine jaı túserdeı bolǵanda ǵana Jaratqanǵa jalbaryna bastaıtyn alańǵasar ápendege qatty uqsaımyz. Oǵan bir ǵana mysal keltireıik. Kópten beri «túıesi turalap, ózi myzǵyp ketken «Nurly Kóshimiz» Ýkraınadaǵy surapyl separatızm dúmpýlerinen kenet «oıanyp ketip», endi ǵana, qazaǵy óte az soltústik aımaqtar men batysqa hám shyǵysqa qaraı josylmaqshy. Biraq, Elbasynyń sońǵy jyldardaǵy merzimdik tapsyrmalarynyń der kezinde úshten biriniń ǵana oryndalǵanyn eskersek, «aspanǵa tymaq atý» ýaqytynyń áli tym-tym alysta ekendigin de túsinemiz.
Elbasynyń memlekettik Tildi meńgerýge qatysty «on bes jylda aıýǵa da til úıretýge bolady ǵoı!» túrindegi tarıhı sarkazmdyq máteliniń dúnıege kelgenine de on jyldaı ýaqyt ótipti. Báribir, jaǵdaıdyń jaqsarar túri kórinbeıdi. Esesine, dańǵaza nasıhaty Qazaqtyń ózin de qatardaǵy bir dıasporaǵa túbegeıli aınaldyryp jibergendeı bolǵandyǵy mektep oqýshysyna da belgili «Qazaqstan – kópultty memleket!» degen jalǵan urankún ótken saıyn burqanyp barady. Endi ne istemek kerek?.. Mundaıda ózimiz barynsha álpeshtep otyrǵan ári ataǵy álemge áıgili Qazaqstan halqy Assambleıasy eske túsedi. Árıne qýanasyń, ol Assambleıa mereıiniń aıasynda elimizdegi barsha dıasporalar óz tarıhı otandaryndaǵy qamqorlyqtan birde-bir kem emes jaǵdaıda, óz tilderinde, óz salt-dástúrlerimen emin-erkin ómir súrip jatyr! Alaıda, olar sol Assambleıa Shańyraǵynyń da Qazaq Shańyraǵy, Qazaq Tiliniń Shańyraǵy ekendigin de; ózderiniń búgingideı baqýatqa jetýleriniń basty syry, eń aldymen, Qazaq halqynyń keńpeıildiligi men baýyrmaldyǵynda ekendigin de múlde umytyp ketkenge uqsaıdy. Umytpasa, olar Qazaqtyń bas qaıǵysyna aınalǵan Ata Tiliniń aıanyshty taǵdyry jolynda áldeqashan-aq attandap shyqpas pa edi? Qaýym-qaýym ol áleýmettiń ondaı áleýetti ádilettiligi esh baıqalmaıdy. Sonda olar Qazaqty qur madaqtaı berýdi qoıa turyp: «oıpyrm-oı, osy bizdiń kádimgi adamdyq ar-uıatymyz qaıda; El Iıesi retindegi keńqoltyq Qazaqtyń erekshe meıirine degen aǵaıyndyq paryzymyz qaıda; qaı-qaısysymyzdyń da tarıhı óz Otanymyz bola tura, Qazaqstannyń aldymen Qazaqtyń Otany ekendigin moıyndamaıtyndyǵymyzqalaı; bárinen buryn, memlekettik Til aldyndaǵy azamattyq mindetimiz qaıda?»-lap, nege bir sát oılanbaıdy eken dep te kúızelesiń. Ol problemalar týraly orystildi qazaqstandyq BAQ ta áli kúnge deıin jumǵan aýzyn ashqan emes. Kerisinshe, qazaq múddesi talqyǵa túsken saıyn, qashanda «tyrnaq astynan kir izdep», álek-shálegi shyǵady da júredi. Qaraıyqshy, memlekettik Til týraly Zań qabyldanǵannan beri, mine, shırek ǵasyr ótipti! Adamnyń attaı eki múshel jasy! Osy ýaqyt ishinde Elbasy eskertken «aıýdy»polıglotqa aınaldyrýǵa da bolatyn edi ǵoı! Ol eskertpeden de túk ónbedi, túrli-túrli dıasporalar ishindegi ambıııa «aıýlaryna» til úıretý azaby qııamet-qaıymnan da qıyn bolyp shyqty. Ashyǵyn aıtaıyq, bul – Qazaqstanǵa ǵana tán beıbastaqtyq! Eger, memlekettik Tildi mensinbeı júrgenderimiz taǵdyrdyń aıdaýymen arab elderine nemese Batys Evropaǵa, tipti, shaǵyn-shaǵyn Baltyq elderine tap bolsynshy, olar solardyń tilin aınalasy bes-alty aıdyń ishinde-aq úırenip alýǵa eriksiz májbúr bolar edi; onda da, onysynyń ózi kúneltpekke ǵana jarar edi! Sony jaqsy biletin Qazaq ta adam balasy ǵoı, memlekettik Tilge degen memlekettik masshtabtaǵy shırekǵasyrlyqádiletsizdik pen mazaqqa; Qazaq Tili tirligindegi «bir qadam – alǵa, eki qadam – artqa» tendenııasynyń barǵan saıyn kúsheıip bara jatqandyǵyna kúnderde-kún Onyń shydaı almaýy da; soǵan qaraı, bolmashy bir sebepten orasan «órt» shyǵyp ketýi de bek múmkin. Tipti, shydaıdy degenniń ózinde, ol shydamnyń bir bes jylǵa ǵana ázer jetetindigin endi árkim de túsinýi kerek. Arandatqandyq emes, «psıhopatııalyq arıfmetıkanyń» dál sondaı ekendigin baıqampaz jurttyń bári biledi: 25 jylǵy sabyr+5 jylǵy taǵat=30 jylǵy shydam.Iaǵnı, yqylas pen peıil bolsa, kez kelgen tildi táp-táýir meńgerýdiń ary ketkende bir-eki jyldan aspaıtyn qareketiniń Memlekettik Tilge kelgende baqandaı otyz jylǵa sozylmaǵyna tyrp etpeı shydap otyrmaqtyq! Qazaq Tiliniń KSRO kezinde quryp kete jazdaǵanyn qosa esepteseńiz, – ǵasyrǵa jýyq ýaqytqa tótep bergen qazaqy eren tózim! Qas albastyǵa da «astapyralla!» degizer sumdyq! Qazirgi álem júz jyl turmaq, birer kúnde-aq ózgerip ketip jatyr! Al, uzaq jyldarǵa arnalǵan memlekettik til baǵdarlamalarynyń el ishinde qısapsyz teatraldi kórinister ǵana týyndatatyn saıası senarıılerge óte-móte uqsastyǵy, ol da janyńdy «kemire» túsedi. Demek, biz aıtyp otyrǵan «endigi bir bes jylǵy taǵat» jóninde ókimettik tótenshe qaýlynyń jedel qabyldanýy qajet-aq! Qandaı mazmunda? «Aldaǵy bes jyldan soń, Memlekettik Til aldyndaǵy otandyqmindet ár azamattan qatań talap etiledi!». Ǵasyrdan ǵasyrǵa ótken qazaqy tózimnen keıingi ondaı ádiletti talapqa (til úırený úshin, bes jyldyń ózi óte kóp ýaqyt!) bir qarsy shyqsa, baryp turǵan arsyzdar men shovınıster ǵana qarsy shyqpaq. Endi ondaılar qarsy shyǵady eken dep qorqaqtap nemese Reseıden de únemi qaltyraı bersek, eshqandaı da «qara aspan tóndirgendik» emes, ózimiz armandap júrgen «2050»-ge taman barshamyzdyń «orystildi qazaqstandyq ult» bolýǵa birjolata bet buryp ketýimiz de ábden múmkin. Atalmysh «qaýlynyń» kezek kúttirmeıtin basty másele ekendigi de sodan. Til Zańyna arnaıy túzetýler engizilýine de sep bolarlyq ondaı qaýlynyń sózsiz qabyldanýyna áýelde kimderdiń bastamashy bolmaǵy oryndy? Árıne, El men Jerdiń birden-bir zańdy Iıesi retindegi Qazaqtan kúni búginge deıin esh alalyq kórmeı, óz tilderinde emin-erkin tirlik etip jatqan qazaqstandyq dıasporalar; Parlamentimizde depýtattary qasqaıyp otyrǵan Qazaqstan halqy Assambleıasy men «Nur Otan» partııasy; áne, eń áýeli solardyń bastamashy bolmaǵy oryndy. Oryndy ǵana emes, mindetti!
Qosh, endi, Tilge qatysty barsha suraqtarynyń jaýaby bir ǵana mániske toǵysatyn basty problemaǵa keleıik. Mysaly, elimizdegi orys dıasporasy basym bóliginiń de, barynsha orystanǵandardyń (olardyń «naǵyz orys» ekendiginiń mánisi joǵaryda aıtyldy) basym bóliginiń de memlekettik Tildi mensinbeýi olardyń boıynda burynnan qalǵan «ulyorystyq» ambıııaǵa ǵana baılanysty ma? Olaı bolsa, slavıandyqtardan ózge ult ókilderi basym bóliginiń de resmı qarym-qatynasta tek orys tilin qoldanatyndyǵynyń sebebi nede, orys tiliniń erekshe statýsynda ǵana ma? Eń masqarasy, orystildi óz qandastarymyzdyń aıtarlyqtaı bóliginiń de (úrim-butaǵymen qosa!) shúldirleýden bir tanbaıtyndyǵy she, keshegi qyzylorys patshalyǵy qasaqana májbúrlegen «kommýnızm tiline» ábden quldanyp alǵandyq qana ma?.. Osyndaı kóptegen suraqtardyń báriniń orystyq, orystildilik eń basty jaýaby: «orys tili – qazaq tilinen artyq til!». Nege? «Sebebi, qazaq – ózindik tól jazý-syzýy da, turaqty atamekeni de bolmaǵan; teologııalyq turǵyda «táńir» degen sózden basqa eshteńe bilmegen, ıaǵnı, ózindik tól dini de, dúnıetanymy da joq; «shejire» degen shatpaqtarynan ózge «tarıhy» da joq; ánsheıin bir, álemdik órkenıetten tysqary keńistikte mal sońynan salpańdap júre bergen; keıin, aqpatshalyq-qyzylpatshalyq orysqa malaı bolǵandyǵynyń arqasynda ǵana birdemelerdi úırenip, jurt bola bastaǵan jabaıy-kóshpeli». Mine, qysqa qaıyrǵanda, orys tilin «órkenıet tili» dep biletin «otandastarymyzdyń» Qazaq Eline degen kózqarasy da, pıǵyly da shamamen áli kúnge deıin osyndaı. «Til = El» qaǵıdaty boıynsha, qazaq tiliniń «kóshpeli nadandardyń meshel tili» sanalatyndyǵy da sondyqtan. Ol mazaqty jasyrǵannan ne paıda? Al, orystar she? «Oı-hoı, ejelden otyryqshy orys halqy keremet qoı, óıtkeni,..». Ondaı shubyrtpa madaqtyń toq eteri belgili:«Álemde otyryqshy orysqa teń keler degdar el kemde-kem! Ondaı eldiń tili nege bekzat bolmasyn!». Onyń ústine, bıliktegilerimizdiń udaıy sarnap baǵatyn saıasatynyń jalpy poshymynyń mynandaı ekendigi jáne bar: «biz – keshegi kóshpeli qazaq eli – bárinen artta qalǵan sorly elmiz; órkenıettilikti ejelgi otyryqshy elderden úırenýimiz kerek!..». Udaıy daýryqpalanatyn sondaı-sondaı qyzyl sóz alapatyndaǵy tolqyn-tolqyn óz urpaǵymyzdyń «órkenıetsiz qazaqtyqtan» ábden qorlanyp, biryńǵaı orysshyldanyp, batysshyldanyp, aǵylshynshyldanyp bara jatqanyna endi nesine tań qalamyz? Ádiletinde, joǵarydaǵydaı túsinikterdiń bári de – aqymaqtyqpaıymdar. Aqıqattyń múlde kerisinshe ekendigi jóninde biz «Ulttyq Is pen «kóptildilik» hám ulttyq ıdeologııa» atty maqalamyzda da (QÁ. №№ 47-50. 2012) birtalaı sóz aıtqanbyz. Máselen, óz qarakóz jastarymyzǵa da «mal baǵýdy ǵana bilgen» óz ultynan (sáıkesinshe, óz Tilinen) góri, tehnıkasy damyǵan ózgelerdiń (ózge tilderdiń) qasıetti kórinbegindegi basty sebep:«ǵylymı-tehnıkalyq progress – órkenıettiliktiń basty sıpaty» degen jańsaq paıym. Órkenıet ǵylymı-tehnıkalyq damý emes, – adamdyq kemeldený. Adamdyq kemeldený Ilimi o bastan-aq, – jasampaz Tabıǵatpen udaıy birge tynystaǵan kóshpelilerdiń Ilimi. «Kóshpeli men Otyryqshy bolmystaryndaǵy tabıǵı qarama-qarsylyq zańdylyqtary» ǵylymy jolynda júrgen azamattar ony jaqsy biledi. «Orys tili – qazaq tilinen artyq til!»degen túsiniktiń naǵyz qııanat ekendigi de sol ǵylymnyń qaǵıdattary boıynsha dóp aıqyndalmaq. Iaǵnı, myńdaǵanjyldyq tabıǵı-tarıhı faktiler halyqtardyńnásili men ultyna qaramaıdy, aqıqatty ǵana aıtady. Tómendegi bes tujyrymnyń orys pen orystildilerdi jek kórýshilikpen úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyndyǵy da sondyqtan.
«Qazaqta jazý-syzý bolmaǵan soń, jalǵyz-aq tabıǵattyń zakonyna ergen; sondyqtan, tili azbaǵan. Ózgeler tabıǵatty zorlap, emlege tańyp, tilin azdyrǵan» (Ahmet Baıtursynov. Til taǵylymy. Almaty. «Ana tili», 1992. 396-b.). Osy aksıomany qysqa da nusqa túsindire ketsek. Áýeli, mundaǵy «qazaq» – kóshpeli el. Kóshpeliniń basty ustanymy ejelden – rýhanı-parasattylyq damý. Jazý-syzýdan týyndaıtyn yrǵyn dúnıeni ulan-ǵaıyr uly Túzde únemi azaptana arly-berli «arqalap» júrý – Kóshpelige múlde tıimsiz sharýa. Onyń jazýdy qajetsinbegendigi de sodan. Al, jazýdy qoldanbaý – jad myqtylyǵyna kepil. Jad myqtylyǵy – til myqtylyǵy men til tazalyǵynyń kepili. Ózgelermen salystyrǵanda, kúni keshe ǵana otyryqshylanǵan Qazaq Tiliniń myqtylyǵy da; myńdaǵan jyldyq rýhanııaty basym bóliginiń eshqandaı jazýsyz, syzýsyz, notasyz-aq taza saqtalyp qalǵandyǵy da sol sebepti. Kerisinshe, «tabıǵatty zorlap, emlege tańyp, tilin azdyrǵan ózgeler» – materıaldyq-tehnıkalyq damýdy basty ustanym etken, ejelden jazý-syzýy bar otyryqshy jurttar. Solardyń biri – orys. Demek, til ǵylymy boıynsha,orys tili – «azǵan» til. Bul – birinshi tujyrym. Al, mánisi «jazýǵa sengen – jańylshaq, oqýǵa sengen – umytshaq» (durysy: «jazýǵa sengen – umytshaq, oqýǵa sengen – jańylshaq») naqylymen anyqtalatyn jadsyzdyq qasiretin oılaı bastasaq, tarıh pen dúnıetanymnyń umytylýynan (sonyń kesirinen jalǵan tarıh qurastyrý men jalǵan dúnıetanym qalyptastyrýdan) bastalatyn talaı-talaı opasyz dúnıeler kóz aldyńyzǵa keledi. Jadqa senbeı, jazýǵa sengen otyryqshy jurttardyń bári derlik sondaı taqsyretke tap bolǵandar. Sondaǵy, jadsyzdanýǵa sebepker basty bir zulmatty bylaısha mantyqtamaq jón: otyryqshylardyń myńdaǵan jyldar boıy basqynshylyq pıǵyldan bir aınymaı, ózara udaıy keskilesýleri kesirinen, olardyń jadqa senbeı, jazý-syzýǵa sengendegi rýhanı barsha qundylyqtary da únemi joıylyp ketip, ol qundylyqtarǵa jetik áýlıe-abyzdary da udaıy qyrylyp qalyp otyrady. Sondaı zobalańdardy basynan talaı ótkergen otyryqshyorys ta, logıka boıynsha, – «tarıhy men dúnıetanymy jalǵandanǵan jadsyzhalyq» sıpatynda. Bul – ekinshi tujyrym. Orystyń tipti bertingi óz eldik ataýyn da umytyp qalǵandyǵy sondyqtan: Yrys – Arys («Orys») – Rýs(Ross) – Rýs(skıı). Ulttyń olaısha «skıı» atalýynyń ózi de óreskel. Árıne, orystaǵydaı surapyl bolmasa da, jadsyzdaný qubylysy Qazaqqa da tán.
Orystyń «jadsyzdyǵy men tiliniń azǵandyǵyna» myń san dálel keltirýge bolady. Biz ádettegideı bir ǵana mysalmen shekteleıik. Máselen, «Til = El»aqıqatyna oraı, el bolmysyn qashan da Til aıqyndap turady. «Til» degen sózdiń aıyryqsha qasterli sanalatyndyǵy da sodan. Endeshe, basqany bylaı qoıa turyp, orys baýyrymyzdyń «Til» degen mándegi eń aıaýly «Iazyk» sózin baǵamdap kóreıikshi. Aldymen, «Iazyk» túrinde bolýy tıis osy «Iazyk» sózin«ıazychnık (ıazyk–niki) – «stepnıak»» paıymy
[O.Súleımenov. «Az ı Ia». str. 497.] negizinde saralaýǵa áste bolmaıtyndyǵyn eskereıik. Sebebi, «Iazyq» (Til.,) pen «Iazyq» (ravnına, «step») – omonım sózder.
Orys túsinigindegi «Iazyk» (Til.,) sóziniń maǵynalary qazaqtyń «Til»degen sóziniń etistiktik máninen ózge maǵynalarymen tolyq sáıkes keledi. Alaıda, kóp maǵynaly «ıaz» (jaz; kúnáli bol;.,) sózinen órkendeıtin «Iazyk» (Jazyq») sózi qazaq tilinde «kiná», «kúná», «qylmys» degen maǵynalardy da bildiredi. Solardyń bárin biriktire qarastyrǵandarǵa «Iazyq» (Iazyk) ıakı«Jazyq» Sóziniń «kináli-kúnáli Til» degen jumbaq máni aıqyndalmaq. Onyń mánisin «adam Tilinen j a z a d y , sıyr – múıizinen» dep bastalatyn kóptegen maqal-mátelder uǵyndyrmaq. Soǵan oraı, tómendegi ǵylymı b e s faktigemuqııat den qoıalyq.
Baǵzy babalarymyz kemel túzgen B e s t a n y m (Adamtaný, Tabıǵattaný, Kúntaný, Ǵaryshtaný, Táńirtaný) Ilimi boıynsha, «Estiń on eki múshesiniń biri – Til». Ol týraly biz «Ulttyq Is pen «kóptildilik» hám ulttyq ıdeologııa» atty maqalamyzda baıan etkenbiz. Al, Tildiń kónedegi kóptegen ataýlarynyń biri – kópmaǵynaly «Ót» (qylshylda, ótkir Til.,) Sózi. Etistiktik mánis jaǵynan da: Til (ótkirdiń júzimen es.,) = Ót (qylshylda.,). Demek, «EStiń on eki múshesiniń biri – ÓT». «Azǵan» jurttar («azǵan» tilder) sózderiniń de, dúnıetanymdarynyń da «azbaqtyǵyna» saı, osyndaǵy «ES» pen «ÓT» Sózderiniń de «ı+IS(ýs)», «ı+ÝD»+a» túrinde búline tirlik etpegi zańdy. Iaǵnı, b i r i n sh i d e n, búlingi «ı+IS+ýs»-tyń taza nusqasy – basty mánderi «ótkir Rýh», «ótkir Sana» degendi bildiretin kópmaǵynaly «ES» Sózi. E k i n sh i d e n, búlingi «ı+ÝD»+a»-nyń taza nusqasy – «ótkir Til» degendi bildiretin kóne «ÓT» Sózi.
Ú sh i n sh i d e n, «Estiń on eki múshesiniń biri – Ót (Til)» naqyly. «Basqa pále – Tilden» máteli boıynsha, «Estiń on eki múshesiniń páleli biri – «Ót(Til)» qaǵıdasyna aınalatyn ol naqyldyń hrıstıandyq jalǵan túri –«Iısýstyń on eki shákirtiniń satqyn biri – Iýda» túsinigi. T ó r t i n sh i d e n, «Ót («Iýda»-Til) aınalasyndaǵy otyz (eki) tis» uǵymynyń hrıstıandyqjalǵan túri – «Iýdanyń otyz sólkebaıy».
B e s i n sh i d e n, baǵzy «Ót (Til) – Es Qarýy» naqylynyń hrıstıandyq jalǵan túri – «ı+Ýd+a Is Karı+(o)t» (evr. «Iýda – mýj ız Karıota»). Al, Til Estiń «qarýy» ǵana emes, «quraly» bolyp ta tabylady.
Myńdaǵan jyldyq dogmatızmnen sanasy ábden «sarsyp» ketkender ǵana moıyndamaıtyn osy bes dáleldiń ózi-aq hrıstıandyqtyń ıdeıalyq birtutas júıesin talqandap jiberetindigin táptishtep jatýdyń ózi artyq. Áne, Qazaq Tili (Dúnıetanymy) arqyly qarastyrǵanda, «Iazyq» (greshnyı Iazyk) pen«Ót» («Iýda»-Iazyk) sózderiniń astarynan «azǵan» til («azǵan» dúnıetanym) kesirinen óreskel buzylǵan, kónedegi sondaı kemel tanym qaǵıdalary qaıyra jaınap-jaınap shyǵa keledi! Alaıda, ádilin aıtý kerek, orys baýyrymyz «Iazyq» (Iazyk) sóziniń «kináli-kúnáli Til» degen baǵzy maǵynasynan beıhabar bolsa da, Til «dushpandyǵyn» jaqsy biledi: «Iazyk moı – vrag moı».
«Iazyq» («Iazyk») – óte kıeli kóne sóz. Onyń kópmaǵynaly «Iaz» (Jaz) túbirinen bastap, bár maǵynasyn Sóztanym men Bestanym arqyly tutastyra zerdeleı bilgenderge, bir sıpaty Jazmysh bolyp ta tabylatyn Tildiń ári jasampaz, ári joıympaz bolmysy haqyndaǵy q a z a q y kóne konepııa anyqtalady. Til («Iýda») jasampazdyǵy jónindegi baǵzy kemel tanym júıesiniń apokrıftik «Iýda Injilinen» anyq baıqalatyndyǵy da sodan. Óıtkeni, Til men adamdy óltirýge de, ólgen adamdy qaıta tiriltýge de bolady. Sońǵysy Qazaq Dúnıetanymynda «Dem salý» (Jan salý) dep atalady.
Sonymen, «jańaósıettik» birtutas doktrına júıesin «ES» («Iısýs») pen «ÓT» («Iýda») termınderiniń ózi-aq joqqa shyǵaratyndyǵy aıtyldy. Ol ol ma, muqym dinderdiń jalǵandyǵy da Qazaqtyń asyl Tili men kemel Dúnıetanymy arqyly dál solaısha tutas áshkerelenedi! Erteńderi búkil adasqaq álemdi de oılandyrmaı qoımaıtyn mundaı alabóten málimdeme eshqandaı ǵylym-bilimsiz, zerttep-zerdeleýsiz, jaıdan-jaı aıtyla salmaıdy. Ondaı aqıqat talaı jylǵy azapty eńbektiń arqasynda ǵana ashylady. «Ulttyq Is pen «kóptildilik» hám ulttyq ıdeologııa» atty maqalamyzda biz ol jóninde de biraz áńgime órbitkenbiz. Iaǵnı, atalmysh hrıstıandyq ta, onyń ishinde pravoslavıe de – bizdiń arǵy kóshpeli babalarymyzdyń kemel dúnıetanymy (Bestanymy) negizinde qalyptasqan mıf. Bul – úshinshi tujyrym.
Bestanym boıynsha: Táńir – Qudyret Rýh (Qudyret Qosh Ege). Adam – «Qudyret Rýhqa tartyp týǵan» Kishi Rýh. Al, Rýh ataýlynyń basty bir sıpaty – jasampaz da joıympaz Til. Qudyretti Qudaı da kúlli sheksizdikti «qaripsiz, daýyssyz Sóz» (Abaı), ıaǵnı, «Til» arqyly jaratýda. Sol sebepti, Rýh kýltiniń Til kýlti bolyp tabylatyndyǵy da; ejelgi sol Til kýltiniń, orys qoldanysynda «Til» degendi bildiretin «Iazyq» (Iazyk) sózi negizinde, oryssha«ıazychestvo» atalýy da zańdylyq. Biraq, bir ózi tutas bir konepııaǵa ıe kóp maǵynaly sol kóne «Iazyq» («Iazyk») termıni men odan týyndaǵan«ıazychestvo», «ıazychnık» sózderiniń túpki bestanymdyq mánisteriniń umytylyp, orys sanasynda jaǵymsyz sıpat alýy – orystyń «jadsyzdanǵandyǵynan», tiliniń «azǵandyǵynan» hám shoqynǵandyǵynan.
Qalaı desek te, áńgime barysynda baıandalǵan jaǵdaıattardan «Ulttyq Is…» atty burynǵy maqalamyzda
A.Aızahmetov eńbeginen («Kolybel areı chelovechestva») keltirilgen tujyrymnyń da aqıqat ekendigi «taıǵa tańba basqandaı» anyq kórinedi. Iaǵnı, álemdik barsha kóne o t y r y q sh y jurttardyń da Túp Tegi bolyp tabylatyn yqylymdaǵy bir protoeldiń Ata Tili men Dúnıetanymyn san myńdaǵan jyldar boıy, mánisi «a ǵ y n s ý aram bolmaıdy» naqyly boıynshaanyqtalatyn R ý h a n ı A ǵ y n túrindegi óziniń k ó sh p e l i ómir súrýsalty (KÓSS) arqasynda ózinshe kórkem damytyp, kósem saqtap qalǵan birden-bir eldiń Qazaq (Qas Saq) Eli ekendigine endi kúmándanýǵa bolmaıdy. Qazaqtyń «El-Eldiń Túbi – bir (Er-Erdiń tilegi – bir)» naqyly da áýelgi sol protoeldi meńzeıdi. Demek, Qazaq Tili – túpki t ý m a T i l keıpindegi óte kóne asyl Til. San tarmaq slavıandyq tilderdiń basty biri retindegi orys tiliniń eń jas týyndy til ekendiginiń Qazaq Tili men Dúnıetanymy arqyly bek aıqyndalatyndyǵy da sodan. Talaı jylǵy zerttep-zerdeleý barysynda, biz oǵan da anyq kóz jetkizip otyrmyz. Bul – tórtinshi tujyrym. Mysaly, ózimiz taldaǵan «Iazyq» (Iazyk) Sózi de – orystyń arǵy babalarynyń týyndy til túzbeı turǵan zamandaryndaǵy t ý m a t i l d i k sansyz taza Sózderiniń biri. «Túrkızm» ıa basqa «ızm»-der sanatyna qosýǵa bolmaıtyn ondaı kýlttik sıpattaǵy kóne Sózderdiń qatary ádette «Qudaı», «Aspan», «Jer», «Patsha», «El», «Áke», «Sheshe», t.s.s. eń qasıetti Sózderden bastalady. Ár halyqtaǵy ondaı kýlttik kóne Sózderdiń ózge halyq (ıa ózge halyqtar) tilinen jappaı enýi de múmkin emes. Endeshe, biz orys tiliniń sondaı tól Sózder qataryndaǵy eń basty, eń qasterli, bir q y r y q Sózin bajaılap kóreıikshi:
1. Gospod. 2. Bog (Boh). 3. Nebo. 4. Zvezda. 5. Solne. 6. Lých. 7. Lýna. 8. Zemlıa. 9. Dajd. 10. Svarog. 11. Perýn. 12. Ýtro. 13. Vecher. 14. Ogon. 15. Voda. 16. Golova (glava). 17. Mysl. 18. Vera. 19. Nrav (norov). 20. Lıýb(ov). 21. Otche. 22. Mat. 23. Mýj. 24. Jena. 25. Syn. 26. Narod. 27. Strana. 28. Gosýdar. 29. ar. 30. Jre. 31. Gost. 32. Vest. 33. Prestol. 34. Korona. 35. Kolybel. 36. Koster. 37. Kostroma. 38. Iarıla. 39. Strela. 40. Pokoı.
Orystyń osy tól Sózderiniń baıyrǵy taza túpnusqalary sáıkesinshe mynadaı: 1. Qosh Bit. 2. Baq. 3. Ón. 4. Jaý-Ós. 5. Jalynshy. 6. Al Ós. 7. Al Ón. 8. Jam Ul. 9. Shash. 10. Jaryq. 11. Mar Ón. 12. Atar. 13. Ósher. 14. Aq Ón. 15. Ót. 16. Al. 17. Mush Ul. 18. Úr. 19. Unar. 20. Leb. 21. Otshy. 22. Bit. 23. Mush. 24. Jan. 25. Ós-Ón. 26. Óner. 27. Ósir-Ón. 28. Qosh Jar. 29. Jar. 30. Jarshy. 31. Qosh. 32. Es. 33. Yrys Ul. 34. Jar-Ón. 35. Kúl Ul. 36. Qosh Yra. 37. Qosh Yra-Umaı. 38. Jar Ul. 39. Ósir Ul. 40. Baqyı.
Ózderiniń t ý m a t i l d i k ulan-ǵaıyr keńistiginen bólinbeı, ıaǵnı, týyndy til túzbeı turǵandaǵy baǵzy babalarynyń kýlttik bul túpnusqa Sózderinen de; qupııa syry myńdaǵan jyldyq tarıhy bar Qazaq Tili arqyly ǵana ashylatyn bulardaǵy ejelgi s ó z t a n y m d y q hám b e s t a n y m d y q ǵylymdardan da orys halqy múlde habarsyz. Soǵan bir mysal retinde osyndaǵy «Jam Ul (Iam Ul) – Zemlıa» transformaııasyn qarastyraıyq. Kóne «Iam Ul» Sózi – Kún men Kún Iıesiniń atamzamandaǵy u l d y q ıpostasynyń kóptegen ataýlarynyń biri. Iaǵnı, Kún (kádimgi Kúnniń «Ortańǵy Kún» ekendigi «Ulttyq Is»…» maqalasynda aıtylǵan) kýltine oraı, burynǵy bir zamandarda Kún de, Kúnniń Rýh-Qudaıy da, Ol Qudaıdyń «Jerdegi elshi-patsha»-ókili de, ondaı patshalyqtyń táńirlik ózge atrıbýttary da «Iam Ul» atalǵan. Til tirligindegi«I~J qubyly arqyly, «Iam Ul» ataýy «Jam Ul» (Jamul) túrine ózgerip, «M+b» sımbıozy kesirinen, «Jam+b+ul» keıpine enedi. Qazaq túsiniginde, «Jam(b)ul – taý basyndaǵy qamal-meken». Kýlttik ol túsinik baǵzy babalarymyzdyń kórkemtanymdyq myna uǵymynan: «JALǴAN-DÚNIE – «ǵalamat bıik Taý», KÚN – sol «Taýdyń» basyndaǵy jumaq meken». Budan, Kúnniń «Jamul» (Jam Ul) ataýyna oraı, «Jamul (Kún) – jumaq meken»uǵymy paıda bolady. Biraq, slavıan túsiniginde «Jamul» (Kún) termıni, óziniń«jumaq meken» degen anyqtamasyna oraı, «Jer» degen mándegi «Zemlıa»keıpine enedi: «Iam Ul – Jamul – Zamul – Zemyl – Zemyla – Zemlıa». Al, «Iamul»-dyń «I~G» qubyly arqyly túziletin «Gamul» (metatezalyq túri: «Gumal») úlgisiniń «Gımal(aı)» túri men búlingi «Jam+b Ul» úlgisiniń «Sham+b Al+a» túrinen býddızmdik «Shambala+Gımalaı» ertegisiniń de túp tórkini anyqtalmaq. «Kún + «Taý»-Álem» kýlti negizinde qalyptasqan ondaı sansyz ataýlardyń biri: «Iaryq + «Taý»-Jalǵan» (Kún; Kún Qudaıy + Bu Dúnıe). Onyń da hrıstıandyq ótirik úlgisi: daǵystandyq «Georgıı + «Jalǵan» taý». Iaǵnı, kópmaǵynaly «Iar» sózinen týyndaǵan «Iaryq» (svetozarnyı; Solne) termıni «parazıt» «g» dybysy kesirinen bylaısha búlinedi: «Iaryq – Ioryq – gIorg – Georg(ıı)». Orystyń jaýyngerlik rýhynyń da sımvolyna aınalǵan «jeńimpaz Georgıı» jaıy osy. Qalǵan otyz toǵyzyn da dál osylaısha taldaýǵa bolatyn (biraq, ony maqala kólemi kótermeıdi) joǵarydaǵy túpnusqa qyryq Sózdiń árqaısysynan orystyń kóptegen týyndy sózderi jáne órbip shyǵady. Mysaly, ondaǵy «Al Ós» (Alós) Sóziniń bir ózinen týyndaǵan sansyz orys sózderin durys tanyp-bilip, sanamalap shyǵýdyń ózi de ońaı sharýa emes.Iaǵnı, slavıandyq tilder de, sol sekildi, álemdik ózge tildik toptar da – týma Tilden taraǵan t ý y n d y t i l d e r. Sonda bylaı: ózderiniń áý-bastaǵybirtildi, kúntekti orasan-zor protoelinen «Kúnniń tolqyn-tolqyn nury» sıpatynda zamanalar boıy shartarapqa lek-lek aýa kóshken top-top týys jurttar bir-birinen uzaq ýaqyt boıy oqshaýlanady; sonyń kesirinen, tilderi meılinshe jutańdanady; sol jutań-jutań qorlar negizinde, «Sóz Sózden týady, sóılemese qaıdan týady» ámbebap zańdylyǵy boıynsha, árqaısysynyń órteńde qaýlap ósken óleń-shópteı ózindik týyndy sóz baılyǵy qalyptasady. Mysaly, kóp maǵynaly «andro gınııalyq» BIT Sózinenorys aǵaıyndardyń býd, býdı, byt, byt, pıata, beda, pod, pıat, t.t. sózderi taramdalyp shyǵady. Mundaǵy BIT – «pıat» túziliminiń bestanymdyq ǵylymynan da orys aǵaıyn dym bilmeıdi. Ondaıda aıtylatyn «bilmes» sózin de olar «balbes» túrinde qoldanýda.
Teginde, týyndy tilder «qubylǵy» jáne «búlingi» bolyp ekige bólinedi. Orys tili – «búlingiler» qatarynda. Bul – besinshi tujyrym. Búlingi týyndy tildiń basty belgisi – áýelgi týma Til sózderiniń maǵynalyq jaǵynan da, dybystyq qurylym jaǵynan da barynsha búlinýi. Olardan taralǵan týyndytildik barsha sózderdiń de sondaı «búlingi» sıpatta bolýy zańdylyq. Osy aıtylǵandarǵa da bir dálel. Mysaly, joǵarydaǵy «Qosh Jar», «YrysUl», «Es» Sózderin alaıyq. Bul termınder orys tilinde búlingi «Gos+ý Dar» (gosýdar), «p+Res+t Ol» (prestol), «v+Es+t» (vest) sózderine aınalady. Mundaǵy «ý», «p», «t», «v» dybystary – Sózdi búldiretin «parazıt» dybystar. Tildegi ondaı «parazıt» dybystarǵa, eń aldymen, otyryqshy tirlik etý salty (OTES) kináli. Ony túsindirýdiń ózi uzaq áńgime, pálsapalyq basty bir sıpatynǵana beınelep aıtaıyq. Otyryqshynyń tili – «bir jerden qozǵalmaıtyn qara kýb-tas» (otyryqshylyq sımvoly). Ýaqyt ótken saıyn, ol «múktenedi», «ózegine qurt túsedi», «astynda qyryqaıaqtar paıda bolady», t.s.s. Sondaǵy «múk», «qurt», «qyryqaıaq» t.t. – «parazıt» dybystar. Kóshpeliniń tili – «domalaı óńdelýmen bolatyn aq shar-tas» (kóshpelilik sımvoly). Ondaı tilde «parazıt» dybystardyń bolmaýy da sondyqtan. Biraq, qashan da ádilin aıtý kerek, qazaq tilinde, kóp bolmasa da, búlingi sózder kezdesedi. Onyń da sebebi – otyryqshylyq. Óıtkeni, negizgi alapat bóligi KÓSS-ti ustanǵan baıyrǵy babalarymyzdyń shaǵyn bóligi udaıy OTES-ti ustanǵan. Sondaǵy kóshpelilik – «erkek Iıe» keıpinde bolsa, «otyryqshylyq»– sol kóshpelilikke baǵyna ú ı l e s k e n «urǵashy Kiıe» súgiretinde. Orys jazmyshyndaǵy «úılesim» kerisinshe – «qatygez Qalanyń Dalaǵa ústemdigi» túrinde.
Búlingi týyndy tilderdegi kóptegen erekshelikterdiń biri – Sózdiń(sózderdiń) túbirsizdenýi. Ol da orys tiline tán. Bul – altynshy tujyrym. Mysaly, joǵarydaǵy Al Ós (alós) – lých, Al Ón (alón) – Lýna (lýn+a), Unar – norov (nor+ov), Arys – Rýs, t.s.s. Týmatildik sózderdiń týyndy tilderde olaısha túbirsizdene tirlik etýge kóshýi – týyndytildik jurttardyń «teksizdenýiniń» de ısharaty. Ol da – tabıǵı faktor. Biraq, ondaǵy kóptegen ókinishterdiń bastysy: týyndytildik jurttardyń áýelgi bir Tekten órbıtindigin ózderiniń bilmeýi, bile qalsa, – qasarysa moıyndamaýy, týmatektilerge degen beısanalyq óshpendiligi.
Áńgimeni qoryta kelgende aıtarymyz: bir zamandarda ózinen taraǵan búlingi týyndy tilge búgingi kúni týma Til táýeldi bolyp otyr. Óz Otanynda! Paradoks? Desek te, «orys tili – qazaq tilinen artyq til!» dep júrgenderdiń aptyǵyn basýǵa biz keltirgen bes dálel men alty tujyrymnyń ózi-aq jetip jatyr. Endi solar sekildi ózge de sansyz mysaldardyń barlyǵynyń konepııalyq bútkil kóne qaǵıdalaryn barynsha jan-jaqty, túbegeıli taldap-dáleldep qana qoımaı, olardy qaıyrly Qazaq pen Onyń qasıetti Tilin mensinbeı júrgen otandas qalyń Qaranyń (onyń ishinde, ásirese, orystar pen orystildilerdiń) sanasyna jaqsylap ornyqtyra bilýimiz qajet. Tek sonda ǵana Qazaq Tili shyn mánisinde memlekettik Tilge aınalady; tek sonda ǵana qazaqstandyqtardyń eshqandaı din de, saıasat ta eshýaqytta biriktire almaıtyn alýan múddeleri bir tilek arnasynda toǵysatyn bolady! Al, Qazaq Tiliniń (dúnıetanymynyń) qupııaly qazynasyn qazaqstandyq Qaranyń sanasyna ornyqtyrý – álemet ýaqytty talap etetin eresen sharýa. Ol sharýany ádettegideı yrǵatyla júrip bastaımyz degenshe, elimizdegi búgingi «jalpaqshesheı» til saıasaty jaǵdaıdy tipten kúrdelendirip jibereri haq. Joǵaryda sóz bolǵan «qaýlynyń» kezek kúttirmeıtin asa mańyzdylyǵy da sonda. Ókinishke qaraı, elimizdegi ár dıaspora ózin «kádimgideı bir ultpyn!» dep biledi; árqaısysy – ózinshe bir «Men»! Dúnıedegi barlyq elder de – dál sondaı, ásireózimshil pendelik bir-bir «Men»! Udaıy «Men! Men!» dep menmensine órekpigen solardyń barlyǵyna ańyraıa qarap otyrǵanyńyzda, áýlıe Shahkerimniń «Adam nemene?» óleńindegi «Biz!» deıtuǵyn bir eldi taba almaısyń!» degen kúıinishti sózi oıǵa orala ketedi. Alaıda, órkókirek «Men»-derge toly osynaý jabaıy da qatygez álemde «Biz!» deıtuǵyn jalǵyz márt El bar. Ol El – «moı dom – moıa krepost!» desip, jolaýshy ekesh jolaýshyny da úılerine jolatpaýǵa tyrysatyn sarań otyryqshylardaı emes; keń-baıtaq Dalasyna tartyp týǵandyqtan, tolyp jatqan ult ókilderiniń barlyǵyn «úı ishi – tolǵan jansyń, bir-birińe meıman jansyń!» degen asqan keńpeıildilikpen, meımandostyqpen, meıirimmen baýyryna basa, erekshe eljirep otyrǵan; Tili de asyl, Dúnıetanymy da kemel Qazaq Eli! Ol sol dıasporalardyń barshasyna «BIZ!» dep, únemi emirengen ústine emirene túsedi! «BIZ! BIZ! BIZ!..». Endi sol, perishtelik ǵajap baýyrmaldyqqa «qazaqstandyq ulttar» sanatyna kirip úlgergen anaý álgi jalǵyz assırııalyq tarapynan bolsa da, taza qazaq tilinde «SIZ!» degen bir jaýap Sóz bir kúni sańq-q etip aıtyla ketse ǵoı, shirkin!.. Deısiń…
Tynyshtyqbek Ábdikákimuly,
SEMEI.
29. 04. 2014.
