Zeınep AHMETOVA, Batyr Baýkeńniń kelini:
– Biz egemendik alǵan alǵashqy jyldarda ulttyq qundylyqtarǵa jaqsy kóńil bólindi. Tipti memlekettik deńgeıde halyq pedagogıkasyna arnalǵan «Atameken» atty úlken baǵdarlama ashyldy. «Atameken» – memlekettik, ulttyq deńgeıge kóterilýge turatyn, memleket tarapynan qamqorlyqqa alynǵan aýqymdy dúnıe edi. Óıtkeni ol árbir salany qamtıtyn uzaq jyldarǵa arnalǵan keń tynysty baǵdarlama bolatyn. Ókinishtisi sol, ol ary qaraı qanatyn keńge jaıa almady. Osy tusta men Qazaqstan ulttyq telearnasynyń «Tańsholpan» baǵdarlamasynda aptasyna bir ret eki jyl úzbeı «Káýsar bulaq» halyq pedagogıkasyna arnalǵan baǵdarlamany júrgizdim. Onyń maqsaty – tamyry tereńge ketken tarıhy men ózindik bolmys-bitimi bar halqymyzdyń salt-dástúr, ádet-ǵuryp, tabıǵat-tanymyndaǵy alýan qyrly rýhanı murasyn búgingi kúnmen jalǵastyra otyryp, ony jas urpaq boıyna juǵysty etýge kúsh salý bolatyn. Bul ustazdarǵa óte qajet dúnıe edi. Ondaǵy kóterilgen máselelerdi talaı mektepter ıgiligine jaratty. Tipti Almatydaǵy №131 B.Momyshuly atyndaǵy mektepte muny tájirıbe retinde engizip, arnaıy «Ádep» atty sabaq retinde oqytyldy. Oǵan marqum Zamanbek Nurqadilov qoldaý kórsetip, qalalyq ákimshilikten qarjy bólgizdi. Men halyqtyq pedagogıkaǵa qatysty mátinderdi muǵalimderge berdim, al olar onyń ádistemesin jasap, tómengi jáne joǵarǵy synyptarǵa qalaı sabaq júrgizý kerektigin jazyp shyqty. Osy rette biz Qazaqstannyń barlyq derlik aımaqtarynan shaqyrtý aldyq. Sonda ár aımaqtaǵy muǵalimderdiń bilimin jetildirý ınstıtýttaryna baryp, bir aptadan semınar sabaqtar ótkizdik. Osy kezde halyqtyq pedagogıkany mektepterde engizýge ádemi úderis boldy. Tipti Bilim jáne ǵylym mınıstrligine deıin hat jazdyq. Ókinishke qaraı, ol jaqtan qoldaý bolmaǵan soń, bul is taǵy da aıaqsyz qaldy. Esesine orta oqý oryndarynda amerıkalyq ádis, eýropalyq ádis degen sekildi baǵdarlamalar jappaı engizilip ketti.
– Mektepterge sheteldik tájirıbeni engizý esh negizsiz dep oılaısyz ba?
– Shyndap kelgende, eýropalyq ádisterdiń eshqandaı negizi joq deýge bolady. Ol qumnyń ústine soǵylǵan qamalmen birdeı. Qazir shetelden neshe túrli taǵamdar aǵylyp jatyr. Olardyń barlyǵy bizdiń tektik qasıetimizge sáıkes kelmeıdi, bizdiń jaratylysymyzǵa jat. Qazaqtyń taǵamdarynyń kóbi – ashymaıtyn, buzylmaıtyn tamaqtar. Aıtalyq, qurt, irimshik, jent, súrlengen et buzylmaıdy. Munyń barlyǵy kóshpendi halyqtyń turmys-tirshiligine yńǵaılanǵan. Mine, osylar anaý ata-babalarymyzdan bastap bizdiń gendik qasıetimizge sińgen.
Orystyń ǵalymdary «genetıcheskaıa pamıat» degendi kóp aıtady. Ol – tektik es, tektik jad degen sóz. Kompıýterde saqtalǵan aqparat sekildi bálenbaı myń jyl burynǵy nárseler bizdiń mıymyzdyń talshyqtarynda da saqtalyp turady. Oǵan qalaı qozǵaý tıedi, ol birden burq etip shyǵady. Meniń ulttyq tárbıeni qaıtadan jańǵyrtý kerek deıtinim sodan. Eger jańǵyrtsaq, ol óziniń arǵy jaǵynan burqyrap shyǵa beredi.
Negizi, árbir halyqtyń óziniń salt-dástúri, ádet-ǵuryptary bar. Ol árbir halyqtyń ózine ǵana tán. Onyń barlyǵy, qazirgi tilmen aıtsaq, árbir halyqtyń energetıkalyq joly. Ol jyldan-jylǵa qaıtalana-qaıtalana úlken uly kúshke aınalǵan. Osy ǵasyrdan-ǵasyrǵa ótip kele jatqan energetıkalyq joldan shyǵyp qalatyn bolsaq, biz basqalardyń energetıkalyq jolyna eshqashan túse almaımyz. Óıtkeni onda genetıkalyq es joq. Adamdardyń dúbára, máńgúrt bolyp ketetini osydan. Taǵy da qaıtalap aıtamyn, bir ulttyń yrym-tyıymy ekinshi ultqa juǵysty emes. Bizdiń dástúr tek ózimizge ǵana tán. Mysaly, Eýropanyń etıkasy men bizdiń etıka sáıkes kele me? Joq. Olar áke-sheshesine «sen» dep sóılep, salǵylasa beredi. Tipti sottasýǵa deıin barady. Olar ony sóket kórmeıdi, tabıǵı nárse dep qaraıdy. Al qazaqtyń dástúrinde áke-sheshesine qarsy shyǵý bar ma? Qaı qazaqtyń balasyn kórdiń áke-sheshesimen janjaldasqan? Al eýropalyq ádis qazirgi jastarymyzdyń sanasyna sińse, erteń solardyń jaǵymsyz áreketterin boılaryna jınap almaı ma? Munyń barlyǵy kózge kórinbeıtin energetıkalyq jol bolyp ketken, qanǵa sińgen qasıet. Eýropa nemese Reseı ádistemeleriniń biz úshin negizi joq dep otyrǵanym osydan.
– Halyqtyq pedagogıkany mektepterge pán retinde engizý kerek pe?
– Árıne, kerek. Men muny qos qolymdy kóterip turyp qoldaımyn. Sebebi halyq pedagogıkasy — qazaq halqynyń san ǵasyrdan bergi ata-babadan urpaqqa ólmes mıras, ómirlik mura bolyp kele jatqan tálim-tárbıe jónindegi tájirıbesi. Iaǵnı ata býyn ókilderiniń tárbıe turǵysyndaǵy jınaqtalǵan baı tájirıbelerine súıene otyryp, óskeleń urpaqty adal eńbekke, ultjandylyqqa, óner-bilimge baýlý, salaýatty ómirge beıimdeý, adamgershilik qasıetterge tárbıeleý. Muny ustazdyq tájirıbede tıimdi qoldana alsaq, ıgi maqsatqa qol jetkize alǵanymyz.
Qazir bizde qazaq mektepteri kóp. Alaıda onyń birde-bireýi ulttyq negizde tárbıe bermeıdi. Bir sózben aıtqanda, qazir mektepter men joǵary oqý oryndary jastarymyzdy adam bolýǵa emes, maman bolýǵa tárbıelep jatyr. Onymen qosa, Amerıkanyń, Eýropanyń, Reseıdiń oqýlyqtarynan kóshirip, solardyń tálim-tárbıesi úlgisinde oqytyp jatyrmyz. Onymen qoımaı, sheteldiń ádisteri dep maqtanamyz. Osylaısha ulttyq ónege, ulttyq namys, ulttyq ádep degennen qazirgi jastar maqrum qalyp barady. Bir jaǵynan, jastardy kinálaýdyń da qajeti joq. Biz ózimiz solarǵa ulttyq tálim-tárbıe berip, olardy ulttyq ónegeniń ýyzyna jaryta alyp otyrmyz ba? Joq! «Bizde qazaqsha mektepter men balabaqshalar kóbeıip jatyr» dep maqtanamyz. Biraq bizde shynaıy ulttyq mektep, ulttyq balabaqsha joqtyń qasy. Sondyqtan bul jerde, eń bastysy, ulttyq dúnıelerge basymdyq berýimiz qajet. Tipti bilim oshaqtarynda ulttyq dástúrdi nasıhattaıtyn, ulttyq til, din, dil degen sekildi asyl qasıetterimizdi jastardyń boıyna sińiretin arnaıy pán engizsek te, artyqtyq etpeıdi. Árbir aýrýdyń óziniń emi bolatyny sekildi osyndaı batystyq indetke ulttyq ónegemizben, qazaqı bolmysymyzben qarsy turýymyz kerek. Áıtpese jahandaný dep janushyrǵan zamanda ózgeniń óńeshine jutylyp ketýimiz ǵajap emes.
– Sizdińshe, halyqtyq pedagogıkany qalaı engizýimiz kerek, qandaı usynystar aıtar edińiz?
– Bizde ózi qyzyq, eger joǵarǵy jaqtan halyq pedagogıkasyna kóńil bólinýi kerek dep tapsyrma berilse, osyny isteıtinder tabylady. Sondyqtan buǵan, eń birinshi, Úkimet tarapynan qoldaý qajet. Muny mektepterge jeke pán retinde engizgennen keıin onyń árbir saǵatyna qarjy bólinýi kerek. Odan keıin arnaıy ulttyq baǵdarlama jasap, oǵan ǵalymdardy emes, buryn mektepterde uzaq jyl jumys istegen, tájirıbesi mol pedagogterdi tartý qajet. Negizgi ulttyq baǵdarlamanyń ádistemelerin solar jasaǵany jón. Onymen qosa, elimizde myqty-myqty nebir etnograftar bar, kózi ashyq, kókiregi oıaý aqsaqal qarttarymyz ben aq samaıly ájelerimiz bar, osylardan úırenerimiz kóp. Olardan umytylyp bara jatqan ulttyq qundylyqtarymyzdy alyp qalýymyz qajet. Bul jerde basqa jaqtan birdeńe alýdyń keregi joq. Barlyq ónege qazaqtyń ózinde tur. Árbir maqal-mátel, árbir óleń-jyr, qara sózge sheıin – tunyp turǵan tárbıe. Qazaqy dástúrdi ǵylymmen baılanystyrý kerek. Árbir yrym-nanymnyń, tyıymnyń astaryn ashyp, jastardyń sanasyna sińirýge tıispiz. Sonda jastarymyz jaqsy qabyldaıdy. Halyq táliminiń taǵylymdaryn paıdalanyp ótkizgen sabaq oqýshynyń pánge qyzyǵýshylyǵyn arttyryp, belsendiligin nyǵaıtady. Sonymen birge oqýshynyń oıyn damytyp, ózindik pikir aıtýǵa úıretedi, derbes oılap, áreket etýge jeteleıdi. Naqty mysaldar arqyly túsindirilgen sabaq oqýshy bilimin únemi tolyqtyryp otyrady. Birinshiden, tárbıe berý utymdy ári utqyr túrde júrgiziledi. Ekinshiden, sabaqtyń mazmuny baıyp, qundylyǵy artady, oqýshylardyń bilimi molaıady. Eger muǵalim kezekti sabaǵynda shákirtterdiń bilimin tolyqtyrýǵa, tulǵalyq mádenıetin damytýǵa kóńil aýdarsa, kelesi bir sabaqty halqymyzdyń dástúr-turmys, salt-sana kórinisterine negizdep, qazirgi jetkinshek jete bile bermeıtin halyqtyq uǵym-túsinikterdi, jón-joralǵylardy túsindirýge arnaýy tıis. Onyń ústine qazir jastarymyzdyń barlyǵy ınternetti jaqsy meńgerdi.
Internetke qazaqtyń ulttyq qundylyqtaryn taratyp, qazaqy dástúrdi dáripteıtindeı jaqsy dúnıelerdi kirgizsek, ol da úlken septigin tıgizer edi.
Tegi, basqany aıtpaı-aq qoıaıyq, qazaqtyń maqal-mátelderi men óleń-jyrlaryn alyp qaraıyqshy, barlyǵy – tunyp turǵan tárbıe. Osy arqyly ǵana sabaq berýge, jastardyń boıyna ulttyq qundylyqtardy sińirýge, tálim berýge bolady. Máselen, «tikendi jolda jatqan alyp tasta, kirmesin ózińe de, ózgege de…» deıdi. Osy tórt taǵandy qara óleńniń ózinde qanshama mán jatyr. Sebebi qazaq jolǵa kúl-qoqys tastamaǵan. Ony kórgen adam mindetti túrde alyp tastaıdy. Óıtkeni úlken de, kishi de, jaqsy da, jaman da júretuǵyn, ár adamnyń armanyn alǵa qaraı jetelep turatyn jol qasıetti sanalǵan. Mine, bir aýyz óleńniń ózinde qanshama tárbıe jatyr. Osylardy jastardyń qulaǵyna sińirý arqyly tárbıeleýge bolmaı ma? Bolady. Buǵan tek quzyrly organdar tarapynan qulyq kerek. Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń budan qashqaqtaıtyn sebebi — osyny ózderi túsinbeıdi. Muny qalaı jasaý kerektigin bilmegen soń, sheteldiń kóshirmelerin tyqpalap otyr.
– Joǵary oqý oryndarynda halyqtyq pedagogıka mamandaryn daıyndaıtyn arnaıy kafedralar, zerthanalar ashý kerek degenge qalaı qaraısyz?
– Bizde keıbir joǵary oqý oryndarynda etnopedagogıka fakýltetteri bar. Alaıda olardyń qazirgi jumystary halyq pedagogıkasynan alshaq jatyr. Etnopedagogıka deıdi de, basqa jaqtyń neshe túrli, tipti ǵalymdardyń jazǵan dúnıelerin kóshirip alady. Olaı bolmaýy kerek. Men qaıtalap aıtamyn, bizdiń maqal-mátelderimizde, tipti qarapaıym qara óleńderimizde, jyr-tolǵaýlar, sheshendik sózderimiz halyq pedagogıkasyna tunyp tur. Tek ata-babamyzdan qalǵan sol asyl murany ózimiz ıgere almaı otyrmyz.
Árıne, halyqtyq pedagogıka dástúrinde bilim berýdi qazaq mektepteriniń oqý baǵdarlamasyna engize salý bir kúnde sheshiletin sharýa emes. Buǵan kezeń-kezeńimen kóshe otyryp, máseleniń túıinin sheshýdiń birneshe jolyn qarastyrý qajet. Birinshiden, oqý-ádistemelik quraldar ázirleý jáne ǵylymı-tájirıbelik konferenııalar ótkizý; ekinshiden, joǵary oqý oryndarynda naǵyz halyqtyq pedagogıka mamandaryn daıyndaıtyn fakýltetter ashý; úshinshiden, BAQ arqyly nasıhat jumystaryn júrgizý; tórtinshiden, halyq pedagogıkasy dástúrinde bilim berýdi ońtaılandyrý úshin onyń buqaralyq bolýy, arnaıy veb-portal qurý; besinshiden, oqý-tárbıe proesin halyq tálimi negizinde júrgizetin muǵalimderdiń shyǵarmashylyǵyn arttyrý, yntalandyrý maqsatynda arnaıy oqý kýrstaryn uıymdastyrý; altynshydan, mektep oqýshylary arasynda halyq pedagogıkasyna negizdelgen pán boıynsha arnaıy olımpıadalar ótkizý sııaqty is-sharalardyń búginnen bastaý alýyna jol ashýymyz kerek. Atalǵan máselelerdiń túıinin tarqatsaq, bilim berý men tárbıeleýdiń ulttyq jańa júıesin qalyptastyra alǵan bolar edik.
– Qazir jastardyń arasynda araq ishý, temeki tartý, SPID, nashaqorlyq, qyzdarymyz turmysqa shyqpaı jatyp balaly bolý degen sekildi jaǵymsyz qylyqtardyń kóbeıip ketýiniń bir ushy osy halyqtyq pedagogıkadan ajyrap qalǵandyǵymyzdyń saldarynan emes pe?
– Árıne, buryndary ulttyq qundylyqtarymyz, ulttyq tárbıe kózi aýylda jaqsy saqtalǵan bolatyn. Alaıda qazir aýyldyń da toz-tozy shyqty. Barlyǵy da janbaǵystyń qamymen ala qorjyn arqalap, qalaǵa aǵyldy. Jastarymyz da batystyń jaǵymsyz qylyqtaryna eliktep, onyń ústine mektepterde de durys tárbıe berilmegen soń, munyń aqyry jasóspirimder arasyndaǵy qylmystyń órshýine, jaman ádetterge boı aldyrýyna alyp keldi.
Máselen, ózbekter, tájikter, tipti ǵylym men tehnıkasy jaqsy damyǵan japondardyń ózi qandaı?! Olar ulttyq qundylyqtarynan aıyrylyp jatyr ma? Joq. Al biz she?.. Qalaı desek te, qazaq deıtin irgeli elde, bir kezdegi tekti elde, tamyry tereńge ketken ulttyq ónegesi bar salaýatty elde jetimder úıiniń kóptep ashylýy, onda qazaq balalarynyń kóbeıgeni eldiń eldigine, halyqtyń halyqtyǵyna syn. Ásirese, qyz balanyń tárbıesine jiti kóńil bólmesek, erteń san soǵyp qalýymyz ǵajap emes. Óıtkeni qyzdary tárbıesiz eldiń irgesinen yrys ketedi, tunyǵy laılanady. Bul – bultartpas tarıhı shyndyq. Biz jastardyń boıyna ulttyq tárbıeni sińirý arqyly ǵana joǵarydaǵy jaǵymsyz áreketterge tosqaýyl qoıa alamyz.
Alashqa aıtar Datym…
Qazirgi qarttar – keshegi Keńes ókimetiniń kommýnısteri. Olar keńestik qaǵıdalarmen tárbıelendi, olardyń basyna qudaısyzdyqty sińirdi, ortaq erejege baǵyndyrdy. Osylaısha erikti-eriksiz túrde ulttyq qundylyqtarymyzdan kóz jazyp qaldyq. Olardyń qazirgi jastarǵa kórseter ulttyq tárbıesi de, aıtary da az. Jaraıdy deıik. Endi ol kezde bir saıasatqa baǵyndyq. Saptyaıaqqa as quıyp, sabyna qaraýyl qoıǵan zamandy bastan ótkerdik. Ras, bórkimizdi Máskeýge qarap túzedik. Al qazir bizge ne kedergi? Ózimizdiń ulttyq qasıetimizdi, ulttyq qundylyqtarymyzdy, burynǵy jaqsy men búgingi jańany ushtastyryp, urpaǵymyzdy tárbıeleýge kim kedergi bolyp otyr? Aınalyp kelgende, buǵan taǵy da ózimiz kinálimiz. Qazir demokratııanyń arqasynda jahandaný dep esigimizdi aıqara ashyp jiberdik. Bizge qazir kimder, neler kelmeı jatyr? Ózgeniń jaqsysy men jasyǵy da, adaly men aramy da kirdi. Ókinishke qaraı, biz talǵap otyrǵanymyz joq. Ózgeniń qańsyǵyn tańsyq kórip, sonyń bárin mádenıetke balap jatyrmyz. Tipti myna kórshi otyrǵan Ózbekstanda «Atalar sózi – aqyldyń kózi» degen jaqsy baǵdarlama bar. Ol Keńes ókimetinen beri qaraı áli kúnge deıin toqtamaı júrip keledi. Onda aq saqaldy qarııalar, kópti kórgen kisiler adamgershilik, tektilik, izettilik jaıly únemi áńgime aıtyp otyrady. Al bizde she? Qaptaǵan shoýlar men jastardy qatygezdikke, teksizdikke baýlıtyn fılmderden kóz asha almaı qaldyq. Nege telearnalardan halyqtyq pedagogıkadan dáris beretin, salt-dástúrimizdi keńinen nasıhattaıtyn, ony naqtylap uǵyndyrýǵa kúsh salatyn habarlar ashpasqa?!
Serik Jumabaev
«Alash aınasy».
