Bılik saıasattanýshylardyń ıdeıasyn durys paıdalana alyp júr me?

Álem jurty saıası-ekono­mıka­lyq ınstıtýt­tary­nyń jumysyn «bizderde mynadaı bar, mynadaı bar» dep jarnamalap jatyr.    Onyń qorytyndysy mamyr aıynyń bas kezinde BUU shtab-páterinde «álemdik aqyl-oı ortalyqtary­nyń jyl saıynǵy reıtıngisi» (Global Go-To Think Tank Rankings) jarııalandy.   Ideıalar básekele­sinde 156 elden 6 545 aqyl-oı ortalyǵy, saıası-ekonomıkalyq ınstıtýttyń jumysy, qarym-qabileti synǵa tústi. Nátıjesinde eń úzdik 30 aqyl-oı ortalyǵy belgili boldy. Ideıalar fabrıka­sy básekesine shyqqan elderdiń arasynda AQSh pen Japo­nııa kósh bastap tur.
Al 2018 jyldyń qorytyndysy boıynsha álem boıyn­sha úzdik jumys kórsetken «mı tresteri» retinde vashıngton­dyq Brýkıngs ınstıtýty, brıtanııalyq Chatham House, (Halyqaralyq ister jónindegi koroldik ınstıtýt), Karnegı qory, amerıkalyq Council on Foreign Relations (Halyqaralyq ister boıynsha keńes ınstıtýty) jáne Vashıng­tondaǵy Center for Strategic and International Studies (strategııa­lyq zertteýler ınstıtýty) engen bolatyn. Bıylǵy álemdik aqyl-oı básekesi syn­ǵa túsken báıgege TMD elderi arasy­nan Reseı alǵashqy otyzdyqqa ilindi. BUU tiziminde «Karnegı» saıası saraptamalyq ortalyǵy 26-orynnan kóringen Reseıde qazir bir mezgilde: «shıkizat» provınııa­lary» da, úlken qalalar mańyna shoǵyr­lan­ǵan óndiristik anklavtar da (jańǵy­rýdyń reseılik áskerı-ónerkásiptik nus­qasy) jáne áskerı-óndiristik keshen (VPK), jylý-energetıkalyq keshen (TEK) jáne Máskeý men Sankt-Peterbýrgte ornalasqan bılik beınesindegi «mı or­ta­lyqtary» men «oı fabrıkalary» qatar ómir súrýde.

Qazaqstandyq ınstıtýttar bul reı­tıngi­niń otyzdyǵynan kórine alǵan joq. Jalpy, aqyl-oı ortalyqtaryna arnal­­-ǵan qaı reıtıngige nazar salsaq ta, tómen­gi qatardan oryn alady. Tipti Ortalyq Azııa jáne Shyǵys Eýropa aımaǵy ǵana qamtylǵan reıtıngilik kórsetkishtegi top – 30 ınstıtýttyń arasynda da qazaq­stan­dyq ortalyqtar joq bolyp shyqty. Ázirbaı­jannyń Ekonomıka jáne áleý­mettik zert­teýler ınstıtýty 15-orynnan kórindi. Bul tizimde Ýkraına, Estonııa elderiniń aqyl-oı ortalyqtary bar. Iá, bizdiń qazaqstandyq “balań” ana­lıtıka áli kúnge eski qalyp pen jańa ste­reotıp arasynda basy qatyp, qalypta­sý­dyń bastapqy kezeńinen shyǵa almaı jú­retin. Biraq Erlan Qarın, Nurlan Erimbetov, Aıdos Sarym tárizdi el tut­qasyndaǵy azamattardyń eń mańyzdy máseleni tereń túsinip, oń áreketterge ki­ris­kenin kórip júrmiz. Bizdiń qoǵamda ıdeıalar fabrıkasynyń irgetasynyń qa­lanýyna eki jaq ta múddeli: Eki taraptan da qozǵalystar bar. Úmit basym, baǵdar aıqyn. Sebebi bizdiń el 2050 jylǵa deıingi damý baǵdarlamasyn aıqyndap alǵan el. 2050 Strategııasy – bizdiń saıası dok­trı­namyz. Ideıalar fabrıkasynda kóteri­ler taqyryptar 2050 Stregııasynyń múm­kindikterin jan-jaqty saralap, qoǵamǵa oı salsa, úmittiń aqtalǵany.

«Álemdik saıasattanýshylardyń qory­na «Ideıalar fabrıkasy» retinde enip ketken uǵym bizdiń elge keshtetip bolsa da jetti» deıdi mamandar. Kúndelikti ba­sylym betterinde osy taqyrypta biraz maqalalar jarııalandy. Sonyń ishinde bizdiń nazarymyzdy aýdarǵany – pro­fessor Muhtarbek Shaıkemelovtyń «Biz­diń qoǵam saıasattaný salasyn ǵylym dep tanı ma?» degen maqalasy. Avtor óz ma­qa­lasynda «Ideıalar fabrıkasy» búgin de bolǵan, erteń de jalǵasa beredi. Ol bılik elıtasynyń qoldaýyna ıe bolǵanda ǵana materıaldyq kúshke ıe bolady. Qazaq­stan­da jaǵdaı ózgesherek. Bir jaǵynan atalǵan ǵalamdyq daǵdarystardan el úshin saıası jáne ekonomıkalyq dıvıdend alý­ǵa bolsa, ekinshiden, ony bolashaq jańǵy­rýdyń alǵysharty retinde qarastyrýǵa bo­lar edi. Biraq ol, ázirge ózimizdiń el she­karasynan ári asa alǵan joq. Álemdik qa­ýymdastyqtyń nazaryn aýdara al­maýy­myzdyń sebebi osy» deıdi.

Qazaqstandyq saıasattanýshy Edýard Poletaev ta qazaqstandyq saıasattaný ǵy­lymy kenjelep damyp kele jatqan sala ekenin aıtady. Biraq túıtkil onymen ǵana shektelmeıdi eken.

– Biraq bir ǵana problema bar. Bizdiń qoǵamda saıasattanýshynyń quqyqtyq már­tebesi anyqtalmaǵan, ol jaıly naqty kózqaras ta qalyptaspaǵan. Saıasattanýshy belgili bir mamandyq pa, álde belgili bir tulǵanyń hobbıi me, ol jaǵyn da eshkim kesip aıta almaıdy. Sońǵy jyldary bar­lyq taqyryptarǵa pikir bildire beretin saıasattanýshylar toby qalyptasyp kele jatyr. Bul oqyrmannyń saıasattaný tý­raly túsinigin tym tumandandyryp jibe­redi. Mysaly, bizde Qytaı, Aýǵanstan nemese TMD kólemindegi ıntegraııalyq úderister týraly pikir bildire beretin saıa­sattanýshylar qatary tym kóp. Biz aıtyp ótken taqyryptar saıasattanýshynyń ja­nyna jaqyn taqyryp pa, álde ol ony tereń meńgergendikten qana júreksinbeı pikir bildirip otyr ma? Ol jaǵyn eshkim aıta almaıdy. Qoǵam bir orynda turmaıdy, zań ózgeredi. Zaman ózgeredi. Sondyqtan saıasattanýshylarǵa «saıası kózqarasy turaqsyz» degen aıyptar da taǵylyp ja­tady. Sondyqtan men áriptesterimniń belgili bir salalyq taqyryptarǵa maman­danǵanyn jáne saıası klandar men saıası toptardan táýelsiz bolǵanyn qalar edim. Saıasattanýshy barlyq taqyrypty bol­-jap aıtyp beretin astrolog nemese balger emes. Al saıasattanýshylardyń saraptama­laryn bılik oryndary qaperine ala ma, joq pa, ol bólek áńgime. Biraq bizdiń jaǵ­daıymyzda saıasattanýshylar bılik úshin №1  zapasta  turǵan mamandar.

Qazir quzyrly mınıstr­lik­ter saıası ortalyqtarǵa áleýmettik zert­teý monıtorıngin ótkizý týraly boıyn­sha memlekettik tapsyrys berip turady. Eki taraptyń uıymdastyrýymen ha­lyq­aralyq konferenııalar ótip turady. De­mek, eki tarap ta saıasattaný ǵylymynyń qajettiligin, ózektiligin moıyndaı basta­dy. Biraq bılik – saıasattanýshynyń or­nyn­da ózin sezine almaı­dy. Bul barlyq elderge tán kemshilik. Eki tarapty eki jaq­tyń da múddeleri baryn­sha eskerilgen Ideıalar fabrıkasy ǵana ja­qyndata ala­dy. Onyń kórigin qyzdyrý – saıasatta­ný­shylardyń enshisinde. Qo­ǵamdyq pikirdiń betalysy soǵan qarap aıqyn­dalady, – deıdi Edýard Poletaev.

Saıasattanýshylar  otandyq saıasattanýdyń óz­ge ǵylym baǵyttary sekildi aıaǵyna tusaý bolyp turǵan tusy – mamandaný máselesi ekenin aıtqan bolatyn.  Iaǵnı geosaıasatta, ultara­lyq, dinaralyq qaqtyǵysqa, memlekettik qyzmet júıesine, qorǵanys salasyna ma­mandanǵan saıasattanýshylar kem. Osy sa­lada qalam terbegenderi dıssertaııamen, dárispen shekteledi, kópshilik qaýymǵa shyq­paıdy. Esesine, esimi bir-eki gazet-jýrnalǵa jarııalanǵan sarapshylar kez kelgen saýalǵa qatysty óziniń kózqarasyn bildirýge daıyn turady. Óziniń zertteý sa­lasy bolmasa da, pikir aıtýǵa qymsyn­baıdy.

Sáıkesinshe, pikirdiń, baǵanyń, boljamnyń sapasyna syn keledi. De­gen­men ol jóninde qatty alańdap jatqan saıasattanýshylar az sekildi.Tórtkúl dúnıeniń tórt buryshynda beleń alyp jatqan túıitkilderge toıtarys berý jolynda  aqyl –oı fabrıkasynyń  mańyzy zor. Sebebi álem elderinde ýshyqqan problemanyń elimizdi aınalyp ótedi dep aıtýǵa bolmaıtyndyǵyn ýaqyttyń ózi kórsetip dáleldep otyr. Al bul másele bizden túren túspegen taqyryp. Bul álemniń barlyq elinde mundaı ortalyqtarǵa arqa súıedi solardyń usynystaryna qulaq asady. Bizde osyǵan úırenýimiz kerek..
                                                                                                                                                                                                                                                                       Raýan ILIIaSOV,
                                                                                                                                                                                                                                                                  "Adyrna" ulttyq portaly