MÁÝLIT – HAQ ELIShSINIŃ (S.A.Ý) TÝǴAN KÚNIN TOILAÝ ǴANA EMES, HAQ DINIMIZ QAPYSYZ NASIQATTALATYN AI!
«Máýlit» sózi arab tilinde týǵan kún maǵynasyn bildiredi. Derekkózderge nazar salatyn bolsaq, Haq Elshisi (s.a.ý) tarıhta «Pil» oqıǵasy dep atalatyn Habashstannyń Iemendegi bıleýshisi Ábrahanyń Mekkege shabýyl jasaǵan jyly dúnıege kelgen. «Pil» oqıǵasyn bazbir tarıhshylar 569-shy, keıbir tarıhshylar 570-shy, kelesi bireýleri 571 jyly bolǵan deıdi. Alla Elshisi (s.a.ý) osy «Pil» oqıǵasy oryn alǵan jyldyń kókteminde, Rabıý-l-aýýal aıynyń 12 juldyzynda, dúısenbi kúni Mekkedegi Quraıysh taıpasy, Hashym rýyna qarasty Ábdýmýtalipuly Abdollanyń shańyraǵynda dúnıe esigin ashqan. Ol kúni Muhammedtiń (s.a.ý) týylǵanyn bildiretin aspanda nábı juldyzy týǵan. Qaǵbadaǵa puttar shaıqalyp jerge qulaǵan. Kısra men Mádııandaǵy baǵanalar pen munaralar qulaǵan. Zárdýshterdiń puthanasyndaǵy myń jyldan beri sónbeı turǵan alaý ot óshken. Sáýa kóliniń kenezesi keýip ketse, kerisinshe Samaýa shólin tasqyn sý basqan. Ibilis sońǵy paıǵambar Muhammed (s.a.ý) dúnıe esigin ashqanda esinen adasyp qatty shyńǵyrǵan. Iá, tańǵajaıyp oqys oqıǵalar oryn alyp, muǵjızalardyń kórinis berýiniń sebebi bul kúni álemdi qutqarýshy, paıǵambarlyqty támamdaýshy Allanyń rahym nury – Muhammed (s.a.ý) dúnıege kelgen edi. Haq Elshisi Muhammedtiń (s.a.ý) osy týylǵan kúni – «Máýlit» merekesin musylman qaýymy jyl saıyn dúbirletip, dúrkiretip atap ótedi.
Ibnýt-Týfaırdyń jetkizýine qaraǵanda alǵash ret Mysyrdaǵy Fatımı bıleýshisi Mýız Lıdýnıllah (972-975) dáýirinde «Máýlit» merekesi atalyp óte bastaǵan. Biraq, fatımıdter kezinde Alla Elshisimen (s.a.ý) qatar hz. Álı, hz.Fatıma, hz.Hasan, hz.Hýseıin jáne sol kezdegi bıleýshiniń týǵan kúnderi «Máýalıd-sıtta» (alty máýlit) degen atpen toılanǵan. Sol kezeńde Mysyr hrıstıandary Isanyń (s.a.ý) týǵan kúnin keń kólemde atap ótetin bolǵan. Fatımı bıleýshileri oǵan qarsy «Máýalıd-sıtta» merekelerin resmı túrde toılaýdy úrdiske engizedi. «Máýalıd-sıtta» merekelerinde ál-Ázhar meshitinde qutpa oqylyp, halyqqa syılyq taratylyp, miskin-ǵaripterge sadaqa úlestirilgen. Mysyrǵa áııýbılerdiń ústemdigi ornaǵan sátte, dálirek aıtsaq Salahýddın ál-Aııýbıdiń bıligi kezinde «Máýalıd-sıtta» merekelerin toılaýǵa tyıym salynady. Alaıda, Salahýddınniń jezdesi, Irbıl qalasynyń atabegi, Báıtik rýynyń bıi seljuq Mýzaffarýddın Kókbóri (1190-1233) tuńǵysh ret áhlý-sýnna aqıdasy men sharıǵatyna saı «Máýlit» merekesin atap ótýdi qolǵa alady. Ibnýl-Jaýzıdiń aıtýyna qaraǵanda M.Kókbóri «Máýlit» merekesinde jarly-jaqybaılarǵa sadaqa retinde 5000 qoı, 10.000 taýyq, 100 jylqy, 100 myń tabaq as-aýqat, 30 myń tabaq halýa, naýqastarǵa dári-dármek, qart adamdarǵa kıim-keshek, búldirshinderge kógen-túp taratyp, jalpy «Máýlit» merekesi úshin 300.000 dınar aqsha jumsap otyrǵan. Meshitterde qutpa oqylyp, «Máýlit» jyry aıtylyp, Alla Elshisine (s.a.ý) salaýattar arnap, jurt arqa-jarqa bolyp bul merekeni toılaǵan. Osylaısha Mýzaffarýddın Kókbóriniń bastamasymen musylman qaýymy jyl saıyn Rabıý-l-aýýal aıynda «Máýlit» merekesin atap ótýdi daǵdyǵa aınaldyrady. Áııýbılerden keıin áhlý sýnna senimin ustanǵan Mámlúk jáne Osman t.b musylman patshalyqtary «Máýlit» merekesin resmı túrde atap ótýdi jalǵastyrdy. Al, qazirgi kúni neoharıjıttik senimdi ustanatyn bir-eki elden ózge musylman memleketteriniń basym kópshiligi «Máýlit» merekesin aı boıy toılaıdy.
Faqıhterdiń arasynda «Máýlittiń» fıqhtyq úkimi máselesine qatysty eki túrli úkim bar. Bir toby «Máýlitti» toılaýdy «bıdǵat sáııa (jaman bıdǵat) dese, kelesi biri toby «bıdǵat hasana» (jaqsy bıdǵat) dep pátýa bergen. Mysaly, Málıkı mázhabynyń ǵulamasy Ibnýl-Haj ál-Abdarı (ó.j 1336) «ál-Mıdhal» atty eńbeginde «Máýlit» merekesiniń Haq Elshisi (s.a.ý), sahabalar, tabıǵınder, taba-tabıǵınder ómir súrgen kezeńde toılanbaǵanyn alǵa tartyp, bul merekeni bıdǵat sáııa dep baǵalaıdy. Ásili, ıbnýl-Haj fatımıdter dáýirindegi «Máýlit» merekesinde erkekter men áıelderdiń birge bas qosýyn, zikir aıtylǵanda saz aspaptary oınalatynyn negizge ala otyryp, bul dinı joralǵyǵa haramǵa jol ashatyn «bıdǵat» dep úkim kesken. Biraq, Alla Elshisinen dúısenbi kúni oraza tutýdyń mańyzdylyǵy týraly suraǵanda, Onyń (s.a.ý): «Bul kúni men dúnıege keldim ári maǵan ýahı tústi» (Mýsnad, V-297) degen jaýap bergenin eskergen ıbnýl-Haj «Máýlit» kúni salaýattar aıtylyp, aýyz bekitýdi quptaǵan. Osy ıbnýl-Hajdyń zamandasy Tájýıddın Omar bın Alı ál-Láhmı ál-Faqıhanı «Ál-Máýlit fı-l kalam ala amalıl-máýlit» atty eńbek jazyp, «Máýlitti» «bıdǵat saııaǵa» (jaman bıdǵat) jatqyzǵan. Sondaı-aq, salafılik ilimniń negizin salýshy ıbn Táımııa, onyń jolyn ustanýshy ǵulamalar, jádıdshi Muhammed Abdýh, M.Rashıd Rıza t.b ǵulamalar fatımıdter toılaǵan «Máýalıd-sıtta» merekesindegi sharıǵatqa teris joralǵylardy negizge alyp «Máýlitke» «bıdǵat saııa» dep úkim bergen. Al, Ábý Shama ál-Maqdısı, Ibn Abbad án-Nafzı ar-Rýndı, Shamshaddın ıbný-l Jazarı, ıbn Nasrýddın ád-Dımashkı, Ibn Hajar ál-Asqalanı, Ibn Hajar ál-Haıtamı, Shamshaddın as-Sahabı, Jalaladdın as-Sýıýtı, Muhammed bın Iýsýf ash-Shamı t.b. fıqh iliminiń ǵulamalary Alla Elshisiniń (s.a.ý) dúnıege kelýimen adamzatqa Haq din tústi, sol sebepti musylmandardyń osy kúni muntazdaı taza ári ádemi kıim kıip, aýyz bekitip, súnnet qulshylyqtardy arttyryp, salaýat aıtyp, joq-jitikke sadaqa úlestirilip, madaq jyrlaryn oqýyn – dinniń murat-maqsatyna qaıshy emes bıdǵat hasana (jaqsy bıdǵat) amaldary dep baǵalaǵan. Keıingi ǵasyrlarda áhlý sýnna senimi men sharıǵatyn ustanatyn elderdiń basym kópshiligi «Máýlit» merekesin toılap kele jatqanyn eskersek, «Máýlitti» bıdǵat hasanaǵa jatqyzǵan úkimniń ústem túskenin ańǵaramyz.
«Bıdǵat hasana» dep úkim berý úshin de Quran men súnnetten dálel kerek. Jabbar Haq Quran-Kárimde: «Rasynda sender úshin Alladan, aqyret kúninen úmit etkender men Allany eske alýshylar úshin Alla Elshisinde kórkem ónegeler bar» (Ahzap, 21) dep buıyrady. Haq Elshisi (s.a.ý) bir hadısinde: «Meni eń kórkem úlgide tárbıelegen – Rabbym» degen bolatyn. Musylman qaýymy árdaıym árbir iste parasat padıshasy Muhammedti (s.a.ý) úlgi-ónege tutady. Osy sebepten de fıqh iliminde Qurannan keıin sýnnet absolıýtti qaınar-kóz bolyp sanalady. Muqym musylman úshin Alla Elshisiniń (s.a.ý) sulý sýnneti qııamet-qaıymǵa deıin basty ólshemderdiń biri bolyp qala beredi. Olaı bolsa, Uly Jaratýshynyń súıikti Elshisin (s.a.ý) jaqsy kórmegen, Onyń (s.a.ý) súnnetin berik ustanbaǵan adam shynaıy musylman bola almaıdy. Óıtkeni, Alla Elshisi (s.a.ý): «Kimde-kim meni óz balasynan, ákesinen jáne barlyq adamnan artyq jaqsy kórmeıinshe (kemel) ıman bola almaıdy» dep eskertken bolatyn. Iaǵnı, momyn-musylmannyń Haq Elshisine (s.a.ý) degen yntyq sezimi dáıim atqaqtap turýy tıis. Alla Elshisi (s.a.ý) ózin sheksiz súıgen úmbetin: «Kimde-kim maǵan bir salaýat aıtsa, Alla Taǵala oǵan on salaýat aıtady. Onyń kúnási keshirilip, dárejesi on ese kóteriledi» dep súıinshilegen. Demek, Haq Elshisine (s.a.ý) salaýat keltirip, óleń-jyrmen madaq aıtýdyń esh sókettigi joq. Qaıta saýaby mol izgi amal bolyp esepteledi. Joǵaryda aıtyp óttik, Alla Elshisinen dúısenbi kúni oraza tutýdyń mańyzdylyǵyn suraǵanda, Ol (s.a.ý): «Bul kúni men dúnıege keldim ári maǵan ýahı tústi» dep jaýap bergen. Iaǵnı, «Máýlit» merekesi kúni aýyz bekitsek, súnnet qulshylyqtyń saýabyna ıe bolamyz. Taǵy bir mysal bereıin: «Eki qoly birdeı qýrasyn» (Másad, 1) dep qarǵysqa ushyraǵan Haq dinniń qas dushpany bolǵan Ábý Láhabqa Sýáıba atty kúńi Muhammedtiń (s.a.ý) týylǵanyn jetkizgende, ol súıinshige Sýáıbany azat etken. Hz. Abbastyń (r.a) jetkizýine qaraǵanda osy jaqsylyǵy úshin aqyrette dúısenbi kúni Ábý Láhabtyń azaby jeńildeıdi eken. Iaǵnı, Paıǵambarymyz (s.a.ý) dúnıege kelgende qýanǵany úshin ıslamnyń qas dushpany Ábý Láhabtyń tamuqtaǵy azaby jeńildeıtin bolsa, Haq Elshisiniń (s.a.ý) týylǵanyna shattanyp, udaıy qazdaı shýlap salaýat aıtatyn musylman qaýymyna «Máýlitti» qalaısha merekelemeske? Iahýdı qaýymy Musanyń (s.a.ý) perǵaýynnan qutylǵan merzimi retinde «Ashýra» kúnderi aýyz bekitip, bul kúndi merekemen ótkizedi. Olaı bolsa, kúlli adamzattyń shapaǵatshysy Muhammed (s.a.ý) dúnıege kelgen kúndi musylmandar nege toılamasqa?
Al, Qazaq halqy «Máýlit» merekesin qalaı atap ótkenine toqtalsaq tarıhta Alty Alash nemese Úsh júzdiń balasy bas qosyp «Máýlitti» toılamaǵan shyǵar. Biraq, Qazaq halqy aıt merekelerin qalaı atap ótse, «Máýlitti» de sol deńgeıde merekelegen dep oılaımyn. Kóshpeli el beıbit kúnderi keshke qaraı maldy jaıǵap bolǵan soń jurt alqaqotan otyryp «Jumjuma», «Kesik bas», «Úsh qısa», «Ahýal-Qııamet», «Kerbala» t.b. dinı qıssa-dastandardy tyńdasa, Rabıý-l-aýýal aıynda moldalar Qarataý men Syr óńirinde Shádi tóreniń «Sııaryn», Arqada Sádýaqas Ǵylmanıdiń «Máýlitin» jáne elimizdiń ár óńirinde «Sııar-sháripterdiń» túrli nusqalaryn oqyǵan. Ózimiz bala kúnimizde qarııalardyń meshitke jınalyp alyp, aı boıy «Máýlit» jyryn oqyǵanyn kórip óstik. Bul dinı joralǵy bir kúnde paıda bolǵan emes. «Máýlit» jyryn oqý daǵdyǵa aınalǵanyna qaraǵanda, bul mereke eskiden toılanyp kele jatyr degen sóz.
Táýelsizdiktiń arqasynda ólgenimiz tirilip, óshkenimiz janyp, talaı rýhanı ıgi ister qaıta qolǵa alyndy. Sonyń biri osy «Máýlit» merekesi desem artyq aıtqandyq emes. «Máýlitti» merekeleý áýeli elimizdiń keıbir óńirlerinde ǵana tam-tumdap atap ótilse, 2000-shy jyldardan keıin respýblıkalyq deńgeıde, keń kólemde merekelene bastady. Aı boıy meshitterde «Máýlit» oqylyp, Parasat padıshasy Muhammed (s.a.ý) týraly ýaǵyz-nasıhat aıtylyp, baspasózderde Paıǵambarymyzdy (s.a.ý) ár qyrynan tanytatyn maqalalar, telearnalar men ǵalamtor saıttarynda beıne-rolıkter, qala berdi úlken-úlken saltanat saraılarynda «Máýlit» keshi uıymdastyrylýda. Álbette, osyǵan jetkizgen Allaǵa tek sansyz shúkir aıtamyz! «Máýlit» óz deńgeıinde ulyqtalyp jatyr dep nyq senimmen aıtýǵa bolady
Muhan Isahan,
Dintanýshy-teolog. Islam ǵylymynyń PHD doktory.
ShQO Din máselelerin zertteý ortalyǵynyń tapsyrysymen.
