ءماۋلىت – حاق ەلىشسىنىڭ (س.ا.ۋ) تۋعان كۇنىن تويلاۋ عانا ەمەس، حاق ءدىنىمىز قاپىسىز ناسيقاتتالاتىن اي!
«ءماۋلىت» ءسوزى اراب تىلىندە تۋعان كۇن ماعىناسىن بىلدىرەدى. دەرەككوزدەرگە نازار سالاتىن بولساق، حاق ەلشىسى (س.ا.ۋ) تاريحتا «ءپىل» وقيعاسى دەپ اتالاتىن حاباشستاننىڭ يەمەندەگى بيلەۋشىسى ءابراحانىڭ مەككەگە شابۋىل جاساعان جىلى دۇنيەگە كەلگەن. «ءپىل» وقيعاسىن ءبازبىر تاريحشىلار 569-شى، كەيبىر تاريحشىلار 570-شى، كەلەسى بىرەۋلەرى 571 جىلى بولعان دەيدى. اللا ەلشىسى (س.ا.ۋ) وسى «ءپىل» وقيعاسى ورىن العان جىلدىڭ كوكتەمىندە، رابيۋ-ل-اۋال ايىنىڭ 12 جۇلدىزىندا، دۇيسەنبى كۇنى مەككەدەگى قۇرايىش تايپاسى، حاشىم رۋىنا قاراستى ءابدۋمۋتالىپۇلى ابدوللانىڭ شاڭىراعىندا دۇنيە ەسىگىن اشقان. ول كۇنى مۇحاممەدتىڭ (س.ا.ۋ) تۋىلعانىن بىلدىرەتىن اسپاندا ءنابي جۇلدىزى تۋعان. قاعباداعا پۇتتار شايقالىپ جەرگە قۇلاعان. كيسرا مەن ماديانداعى باعانالار پەن مۇنارالار قۇلاعان. زاردۋشتەردىڭ پۇتحاناسىنداعى مىڭ جىلدان بەرى سونبەي تۇرعان الاۋ وت وشكەن. ءساۋا كولىنىڭ كەنەزەسى كەۋىپ كەتسە، كەرىسىنشە ساماۋا ءشولىن تاسقىن سۋ باسقان. ءىبىلىس سوڭعى پايعامبار مۇحاممەد (س.ا.ۋ) دۇنيە ەسىگىن اشقاندا ەسىنەن اداسىپ قاتتى شىڭعىرعان. ءيا، تاڭعاجايىپ وقىس وقيعالار ورىن الىپ، مۇعجيزالاردىڭ كورىنىس بەرۋىنىڭ سەبەبى بۇل كۇنى الەمدى قۇتقارۋشى، پايعامبارلىقتى ءتامامداۋشى اللانىڭ راحىم نۇرى – مۇحاممەد (س.ا.ۋ) دۇنيەگە كەلگەن ەدى. حاق ەلشىسى مۇحاممەدتىڭ (س.ا.ۋ) وسى تۋىلعان كۇنى – «ءماۋلىت» مەرەكەسىن مۇسىلمان قاۋىمى جىل سايىن دۇبىرلەتىپ، دۇركىرەتىپ اتاپ وتەدى.
يبنۋت-تۋفايردىڭ جەتكىزۋىنە قاراعاندا العاش رەت مىسىرداعى فاتيمي بيلەۋشىسى مۋيز ليدۋنيللاھ (972-975) داۋىرىندە «ءماۋلىت» مەرەكەسى اتالىپ وتە باستاعان. بىراق، فاتيميدتەر كەزىندە اللا ەلشىسىمەن (س.ا.ۋ) قاتار حز. ءالي، حز.فاتيما، حز.حاسان، حز.حۋسەيىن جانە سول كەزدەگى بيلەۋشىنىڭ تۋعان كۇندەرى «ءماۋاليد-سيتتا» (التى ءماۋلىت) دەگەن اتپەن تويلانعان. سول كەزەڭدە مىسىر حريستياندارى يسانىڭ (س.ا.ۋ) تۋعان كۇنىن كەڭ كولەمدە اتاپ وتەتىن بولعان. فاتيمي بيلەۋشىلەرى وعان قارسى «ءماۋاليد-سيتتا» مەرەكەلەرىن رەسمي تۇردە تويلاۋدى ۇردىسكە ەنگىزەدى. «ءماۋاليد-سيتتا» مەرەكەلەرىندە ءال-ءازھار مەشىتىندە قۇتپا وقىلىپ، حالىققا سىيلىق تاراتىلىپ، مىسكىن-عارىپتەرگە ساداقا ۇلەستىرىلگەن. مىسىرعا ايۋبيلەردىڭ ۇستەمدىگى ورناعان ساتتە، دالىرەك ايتساق سالاحۋددين ءال-ءايۋبيدىڭ بيلىگى كەزىندە «ءماۋاليد-سيتتا» مەرەكەلەرىن تويلاۋعا تىيىم سالىنادى. الايدا، ءسالاحۋدديننىڭ جەزدەسى، يربيل قالاسىنىڭ اتابەگى، بايتىك رۋىنىڭ ءبيى سەلجۇق مۋزاففارۋددين كوكبورى (1190-1233) تۇڭعىش رەت ءاھلۋ-سۋننا اقيداسى مەن شاريعاتىنا ساي «ءماۋلىت» مەرەكەسىن اتاپ ءوتۋدى قولعا الادى. يبنۋل-ءجاۋزيدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا م.كوكبورى «ءماۋلىت» مەرەكەسىندە جارلى-جاقىبايلارعا ساداقا رەتىندە 5000 قوي، 10.000 تاۋىق، 100 جىلقى، 100 مىڭ تاباق اس-اۋقات، 30 مىڭ تاباق حالۋا، ناۋقاستارعا ءدارى-دارمەك، قارت ادامدارعا كيىم-كەشەك، بۇلدىرشىندەرگە كوگەن-ءتۇپ تاراتىپ، جالپى «ءماۋلىت» مەرەكەسى ءۇشىن 300.000 دينار اقشا جۇمساپ وتىرعان. مەشىتتەردە قۇتپا وقىلىپ، «ءماۋلىت» جىرى ايتىلىپ، اللا ەلشىسىنە (س.ا.ۋ) سالاۋاتتار ارناپ، جۇرت ارقا-جارقا بولىپ بۇل مەرەكەنى تويلاعان. وسىلايشا مۋزاففارۋددين كوكبورىنىڭ باستاماسىمەن مۇسىلمان قاۋىمى جىل سايىن رابيۋ-ل-اۋال ايىندا «ءماۋلىت» مەرەكەسىن اتاپ ءوتۋدى داعدىعا اينالدىرادى. ايۋبيلەردەن كەيىن ءاھلۋ سۋننا سەنىمىن ۇستانعان ماملۇك جانە وسمان ت.ب مۇسىلمان پاتشالىقتارى «ءماۋلىت» مەرەكەسىن رەسمي تۇردە اتاپ ءوتۋدى جالعاستىردى. ال، قازىرگى كۇنى نەوحاريجيتتىك سەنىمدى ۇستاناتىن ءبىر-ەكى ەلدەن وزگە مۇسىلمان مەملەكەتتەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى «ءماۋلىت» مەرەكەسىن اي بويى تويلايدى.
فاقيھتەردىڭ اراسىندا «ءماۋلىتتىڭ» فيقھتىق ۇكىمى ماسەلەسىنە قاتىستى ەكى ءتۇرلى ۇكىم بار. ءبىر توبى «ءماۋلىتتى» تويلاۋدى «بيدعات ءسايا (جامان بيدعات) دەسە، كەلەسى ءبىرى توبى «بيدعات حاسانا» (جاقسى بيدعات) دەپ ءپاتۋا بەرگەن. مىسالى، ماليكي ءمازھابىنىڭ عۇلاماسى يبنۋل-حاج ءال-ابداري ء(و.ج 1336) «ءال-ميدھال» اتتى ەڭبەگىندە «ءماۋلىت» مەرەكەسىنىڭ حاق ەلشىسى (س.ا.ۋ), ساحابالار، تابيعيندەر، تابا-تابيعيندەر ءومىر سۇرگەن كەزەڭدە تويلانباعانىن العا تارتىپ، بۇل مەرەكەنى بيدعات ءسايا دەپ باعالايدى. ءاسىلى، يبنۋل-حاج فاتيميدتەر داۋىرىندەگى «ءماۋلىت» مەرەكەسىندە ەركەكتەر مەن ايەلدەردىڭ بىرگە باس قوسۋىن، زىكىر ايتىلعاندا ساز اسپاپتارى وينالاتىنىن نەگىزگە الا وتىرىپ، بۇل ءدىني جورالعىعا حارامعا جول اشاتىن «بيدعات» دەپ ۇكىم كەسكەن. بىراق، اللا ەلشىسىنەن دۇيسەنبى كۇنى ورازا تۇتۋدىڭ ماڭىزدىلىعى تۋرالى سۇراعاندا، ونىڭ (س.ا.ۋ): «بۇل كۇنى مەن دۇنيەگە كەلدىم ءارى ماعان ۋاھي ءتۇستى» (مۋسناد، V-297) دەگەن جاۋاپ بەرگەنىن ەسكەرگەن يبنۋل-حاج «ءماۋلىت» كۇنى سالاۋاتتار ايتىلىپ، اۋىز بەكىتۋدى قۇپتاعان. وسى يبنۋل-حاجدىڭ زامانداسى ءتاجۋيددين ومار بين الي ءال-ءلاھمي ءال-فاقيھاني «ءال-ءماۋلىت في-ل كالام الا اماليل-ءماۋلىت» اتتى ەڭبەك جازىپ، «ءماۋلىتتى» «بيدعات ساياعا» (جامان بيدعات) جاتقىزعان. سونداي-اق، سالافيلىك ءىلىمنىڭ نەگىزىن سالۋشى يبن ءتايميا، ونىڭ جولىن ۇستانۋشى عۇلامالار، ءجاديدشى مۇحاممەد ابدۋھ، م.راشيد ريزا ت.ب عۇلامالار فاتيميدتەر تويلاعان «ءماۋاليد-سيتتا» مەرەكەسىندەگى شاريعاتقا تەرىس جورالعىلاردى نەگىزگە الىپ «ماۋلىتكە» «بيدعات سايا» دەپ ۇكىم بەرگەن. ال، ءابۋ شاما ءال-ماقديسي، يبن ابباد ءان-نافزي ار-رۋندي، شامشاددين يبنۋ-ل جازاري، يبن ناسرۋددين ءاد-ديماشكي، يبن حاجار ءال-اسقالاني، يبن حاجار ءال-حايتامي، شامشاددين اس-ساحابي، جالالاددين اس-سۋيۋتي، مۇحاممەد بين يۋسۋف اش-شامي ت.ب. فيقھ ءىلىمىنىڭ عۇلامالارى اللا ەلشىسىنىڭ (س.ا.ۋ) دۇنيەگە كەلۋىمەن ادامزاتقا حاق ءدىن ءتۇستى، سول سەبەپتى مۇسىلمانداردىڭ وسى كۇنى مۇنتازداي تازا ءارى ادەمى كيىم كيىپ، اۋىز بەكىتىپ، سۇننەت قۇلشىلىقتاردى ارتتىرىپ، سالاۋات ايتىپ، جوق-جىتىككە ساداقا ۇلەستىرىلىپ، ماداق جىرلارىن وقۋىن – ءدىننىڭ مۇرات-ماقساتىنا قايشى ەمەس بيدعات حاسانا (جاقسى بيدعات) امالدارى دەپ باعالاعان. كەيىنگى عاسىرلاردا ءاھلۋ سۋننا سەنىمى مەن شاريعاتىن ۇستاناتىن ەلدەردىڭ باسىم كوپشىلىگى «ءماۋلىت» مەرەكەسىن تويلاپ كەلە جاتقانىن ەسكەرسەك، «ءماۋلىتتى» بيدعات حاساناعا جاتقىزعان ۇكىمنىڭ ۇستەم تۇسكەنىن اڭعارامىز.
«بيدعات حاسانا» دەپ ۇكىم بەرۋ ءۇشىن دە قۇران مەن سۇننەتتەن دالەل كەرەك. جاببار حاق قۇران-كارىمدە: «راسىندا سەندەر ءۇشىن اللادان، اقىرەت كۇنىنەن ءۇمىت ەتكەندەر مەن اللانى ەسكە الۋشىلار ءۇشىن اللا ەلشىسىندە كوركەم ونەگەلەر بار» (احزاپ، 21) دەپ بۇيىرادى. حاق ەلشىسى (س.ا.ۋ) ءبىر حاديسىندە: «مەنى ەڭ كوركەم ۇلگىدە تاربيەلەگەن – راببىم» دەگەن بولاتىن. مۇسىلمان قاۋىمى ءاردايىم ءاربىر ىستە پاراسات پاديشاسى مۇحاممەدتى (س.ا.ۋ) ۇلگى-ونەگە تۇتادى. وسى سەبەپتەن دە فيقھ ىلىمىندە قۇراننان كەيىن سۋننەت ءابسوليۋتتى قاينار-كوز بولىپ سانالادى. مۇقىم مۇسىلمان ءۇشىن اللا ەلشىسىنىڭ (س.ا.ۋ) سۇلۋ سۋننەتى قيامەت-قايىمعا دەيىن باستى ولشەمدەردىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرەدى. ولاي بولسا، ۇلى جاراتۋشىنىڭ سۇيىكتى ەلشىسىن (س.ا.ۋ) جاقسى كورمەگەن، ونىڭ (س.ا.ۋ) سۇننەتىن بەرىك ۇستانباعان ادام شىنايى مۇسىلمان بولا المايدى. ويتكەنى، اللا ەلشىسى (س.ا.ۋ): «كىمدە-كىم مەنى ءوز بالاسىنان، اكەسىنەن جانە بارلىق ادامنان ارتىق جاقسى كورمەيىنشە (كەمەل) يمان بولا المايدى» دەپ ەسكەرتكەن بولاتىن. ياعني، مومىن-مۇسىلماننىڭ حاق ەلشىسىنە (س.ا.ۋ) دەگەن ىنتىق سەزىمى ءدايىم اتقاقتاپ تۇرۋى ءتيىس. اللا ەلشىسى (س.ا.ۋ) ءوزىن شەكسىز سۇيگەن ۇمبەتىن: «كىمدە-كىم ماعان ءبىر سالاۋات ايتسا، اللا تاعالا وعان ون سالاۋات ايتادى. ونىڭ كۇناسى كەشىرىلىپ، دارەجەسى ون ەسە كوتەرىلەدى» دەپ سۇيىنشىلەگەن. دەمەك، حاق ەلشىسىنە (س.ا.ۋ) سالاۋات كەلتىرىپ، ولەڭ-جىرمەن ماداق ايتۋدىڭ ەش سوكەتتىگى جوق. قايتا ساۋابى مول ىزگى امال بولىپ ەسەپتەلەدى. جوعارىدا ايتىپ وتتىك، اللا ەلشىسىنەن دۇيسەنبى كۇنى ورازا تۇتۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن سۇراعاندا، ول (س.ا.ۋ): «بۇل كۇنى مەن دۇنيەگە كەلدىم ءارى ماعان ۋاھي ءتۇستى» دەپ جاۋاپ بەرگەن. ياعني، «ءماۋلىت» مەرەكەسى كۇنى اۋىز بەكىتسەك، سۇننەت قۇلشىلىقتىڭ ساۋابىنا يە بولامىز. تاعى ءبىر مىسال بەرەيىن: «ەكى قولى بىردەي قۋراسىن» ء(ماساد، 1) دەپ قارعىسقا ۇشىراعان حاق ءدىننىڭ قاس دۇشپانى بولعان ءابۋ لاھابقا ءسۋايبا اتتى كۇڭى مۇحاممەدتىڭ (س.ا.ۋ) تۋىلعانىن جەتكىزگەندە، ول سۇيىنشىگە ءسۋايبانى ازات ەتكەن. حز. ابباستىڭ (ر.ا) جەتكىزۋىنە قاراعاندا وسى جاقسىلىعى ءۇشىن اقىرەتتە دۇيسەنبى كۇنى ءابۋ ءلاھابتىڭ ازابى جەڭىلدەيدى ەكەن. ياعني، پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ) دۇنيەگە كەلگەندە قۋانعانى ءۇشىن يسلامنىڭ قاس دۇشپانى ءابۋ ءلاھابتىڭ تامۇقتاعى ازابى جەڭىلدەيتىن بولسا، حاق ەلشىسىنىڭ (س.ا.ۋ) تۋىلعانىنا شاتتانىپ، ۇدايى قازداي شۋلاپ سالاۋات ايتاتىن مۇسىلمان قاۋىمىنا «ءماۋلىتتى» قالايشا مەرەكەلەمەسكە؟ ياھۋدي قاۋىمى مۇسانىڭ (س.ا.ۋ) پەرعاۋىننان قۇتىلعان مەرزىمى رەتىندە «اشۋرا» كۇندەرى اۋىز بەكىتىپ، بۇل كۇندى مەرەكەمەن وتكىزەدى. ولاي بولسا، كۇللى ادامزاتتىڭ شاپاعاتشىسى مۇحاممەد (س.ا.ۋ) دۇنيەگە كەلگەن كۇندى مۇسىلماندار نەگە تويلاماسقا؟
ال، قازاق حالقى «ءماۋلىت» مەرەكەسىن قالاي اتاپ وتكەنىنە توقتالساق تاريحتا التى الاش نەمەسە ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسى باس قوسىپ «ءماۋلىتتى» تويلاماعان شىعار. بىراق، قازاق حالقى ايت مەرەكەلەرىن قالاي اتاپ وتسە، «ءماۋلىتتى» دە سول دەڭگەيدە مەرەكەلەگەن دەپ ويلايمىن. كوشپەلى ەل بەيبىت كۇندەرى كەشكە قاراي مالدى جايعاپ بولعان سوڭ جۇرت القاقوتان وتىرىپ «جۇمجۇما»، «كەسىك باس»، «ءۇش قيسا»، «احۋال-قيامەت»، «كەربالا» ت.ب. ءدىني قيسسا-داستانداردى تىڭداسا، رابيۋ-ل-اۋال ايىندا مولدالار قاراتاۋ مەن سىر وڭىرىندە ءشادى تورەنىڭ «سيارىن»، ارقادا سادۋاقاس عىلمانيدىڭ «ءماۋلىتىن» جانە ەلىمىزدىڭ ءار وڭىرىندە «سيار-شارىپتەردىڭ» ءتۇرلى نۇسقالارىن وقىعان. ءوزىمىز بالا كۇنىمىزدە قاريالاردىڭ مەشىتكە جينالىپ الىپ، اي بويى «ءماۋلىت» جىرىن وقىعانىن كورىپ وستىك. بۇل ءدىني جورالعى ءبىر كۇندە پايدا بولعان ەمەس. «ءماۋلىت» جىرىن وقۋ داعدىعا اينالعانىنا قاراعاندا، بۇل مەرەكە ەسكىدەن تويلانىپ كەلە جاتىر دەگەن ءسوز.
تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا ولگەنىمىز ءتىرىلىپ، وشكەنىمىز جانىپ، تالاي رۋحاني يگى ىستەر قايتا قولعا الىندى. سونىڭ ءبىرى وسى «ءماۋلىت» مەرەكەسى دەسەم ارتىق ايتقاندىق ەمەس. «ءماۋلىتتى» مەرەكەلەۋ اۋەلى ەلىمىزدىڭ كەيبىر وڭىرلەرىندە عانا تام-تۇمداپ اتاپ وتىلسە، 2000-شى جىلداردان كەيىن رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە، كەڭ كولەمدە مەرەكەلەنە باستادى. اي بويى مەشىتتەردە «ءماۋلىت» وقىلىپ، پاراسات پاديشاسى مۇحاممەد (س.ا.ۋ) تۋرالى ۋاعىز-ناسيحات ايتىلىپ، باسپاسوزدەردە پايعامبارىمىزدى (س.ا.ۋ) ءار قىرىنان تانىتاتىن ماقالالار، تەلەارنالار مەن عالامتور سايتتارىندا بەينە-روليكتەر، قالا بەردى ۇلكەن-ۇلكەن سالتانات سارايلارىندا «ءماۋلىت» كەشى ۇيىمداستىرىلۋدا. البەتتە، وسىعان جەتكىزگەن اللاعا تەك سانسىز شۇكىر ايتامىز! «ءماۋلىت» ءوز دەڭگەيىندە ۇلىقتالىپ جاتىر دەپ نىق سەنىممەن ايتۋعا بولادى
مۇحان يساحان،
ءدىنتانۋشى-تەولوگ. يسلام عىلىمىنىڭ PHD دوكتورى.
شقو ءدىن ماسەلەلەرىن زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ تاپسىرىسىمەن.
