Shyrmaýyq. Dinı ıdeologııalardyń qoǵamdy shyrmaýy

4793
Adyrna.kz Telegram

Ózge dinı ıdeologııaǵa qurylǵan uıymdardan ıslamı aǵymdardyń basty ereksheligi, olar únemi memlekettik bılik tarmaqtarynan ózderine jaqtastar tabýǵa umtylady. Bul – bılikke jetýdiń strategııalyq josparynyń bir bóligi ǵana emes, muny olar aǵymdaǵy áreketiniń qorǵany, jamaǵat aýqymyn keńeıtý qajettigin sezingende jáne keıde zań sheńberinen shyǵyp ketetin óreskel qadamdar jasaǵan kezde ózderiniń qaýipsizdigin qamtamasyz etetin resýrs dep sanaıdy. Bul –  dinı aǵymdar men tarıqattar arasyndaǵy ózara ıdeologııalyq kúrestiń negizgi sebepteriniń biri. QMDB ishindegi tartys pen ony únemi syrttan soqqylap jatatyn synnyń astaryndaǵy jasyryn múdde de – osy. Sebebi, zań boıynsha, QMDB qatardaǵy qoǵamdyq kóp uıymnyń biri bolǵanymen, halyq múftııatty ókimetten ókilettik alǵan resmı mártebeli qurylym dep qaraıdy. Onyń ústine QMDB qajylyq, oraza sııaqty dinı rásimderdi óteýdiń nusqaýshysy retinde ıslamı nanym-senimge monopolııa ustap otyr: oraza kestesin belgileıdi, Qazaqstanǵa berilgen qajylyq kvotasyn úlestirý quqyǵyn ózine alyp alǵan, pátýa shyǵarady jáne t.b. Bul – qoǵamǵa yqpal etetin tetiktiń biri. Sondyqtan bolsa kerek, Ismatýlla tarıqaty da QMDB-ǵa yqpal etýge, reti kelip jatsa, múftııatty óziniń  tolyq qadaǵalaýyna alýǵa tyrysty. Biraq oǵan QMDB-ǵa synalap kirigip alyp, yqpal jasap otyrǵan sáláfılik ıdeologııalyq aǵymdar jol bergen joq.

QMDB júıesine kirige almaǵan Ismatýlla tarıqaty zııaly qaýymdy, sondaı-aq reti kelip jatsa, joǵary laýazymdy sheneýnikterdi óz jaǵyna tartýǵa tyrysty. Bul jospardy júzege asyrý úshin dástúrshildik, ultshyldyq, patrıotızm sekildi sezimge áser etýdiń tetikteri paıdalanyldy. «Qazaqstan» teleradıokorporaııasynyń resýrsyna arqa súıegen jańa zamanǵy tarıqatshylardyń bul isi nátıjeli boldy. Sezimge berilgish aqyn-jazýshylar men jýrnalısterdiń túgelge jýyǵy Ismatýlla tarıqaty usynǵan «Iassaýı jolyn» «umyt qalǵan qazaqtyń dini» dep qabyldady.

Destrýktıvtik aǵymdar jóninde jasalǵan zertteýlerge kóz salsaq, Ismatýlla tarıqaty túrli deńgeıdegi depýtatar men áskerı qyzmetshilerdiń arasynda da jaqtastar tabý úshin josparly nasıhat júrgizgen. Áskerı garnızondarǵa baryp, rýhanııat taqyrybynda dáris oqý tarıqattyń «ekinshi taqsyry» Narymbaı Razbekqajyulynyń tobyna júktelgen. Munyń dáleldi fotosýretteri de bar. Al laýazymdy sheneýnikterdiń ishinde QR Májilis depýtaty, keıin Qazaqstannyń Irandaǵy elshisi qyzmetin atqarǵan Nurbah Rústemov qana Ismatýlla tarıqatyn ashyq qoldaıtynyn, sol úshin pirge qymbat baǵaly «Djıp» kóligin syılaǵanyn ashyq aıtty. Jýrnalıster jazǵan maqalada sol kezde laýazymdy qyzmetkerlerdiń birsypyrasy dinı ıdeologııalardyń yqpalyna shatylǵany aıtylady. Degenmen bılik elıtasynyń óz ishindegi kúreste «ekstremıstik sıpaty anyq baıqalyp kele jatqan Ismatýlla tarıqatymen» belgili laýazymdy tulǵanyń baılanysy jónindegi áńgime qomaqty argýment retinde paıdalanylǵany anyq. Sondyqtan qaýip-qaterdiń qara bultyn tym qoıýlatyp, osylaısha másele kóterý bedeldi sheneýniktiń joǵary laýazymdy qyzmetten shettetilýimen qatar, tarıqat pirleri men taqsyrlarynyń uzaq merzimge sottalyp ketýiniń basty sebebi boldy.

Ismatýlla tarıqaty ǵana jamaǵat aýqymyn  keńeıtip, memlekettik organdarǵa yqpal etýge umtyldy desek, onda shyndyq jartykesh aıtylǵan bolyp shyǵady. Bul ádispen  dinı ıdeologııalyq aǵymdardyń jetekshileriniń bári shuǵyldandy. Men muny din salasyndaǵy ózimniń tájirıbeme súıenip aıtyp otyrmyn. Sáláfı ýaǵyzshylar Abdýhalıl Abdýjabbarov («Sheıh Halıl») pen Toırjan Ibragımovtyń, sondaı-aq bylaıǵy jurt «quranshylar» dep ataǵan uıymnyń lıderi sanalǵan Asylbek Mýsınniń qasynda júrgende memlekettik sheneýnikterdi dinge tartýdyń birneshe oqıǵasyna qatysqanym bar  (keıbir oqıǵalar «Men qalaı rýhanı jańǵyrdym» atty ómirbaıandyq kitabymda jazyldy). Sonda baıqaǵanym, bıliktegi bedeldi adamdardy ózderiniń yqpalyna túsirý úshin dinı ıdeologııa ýaǵyzshylary arasynda tartys júredi. 

Birde Asylbek Mýsın ekeýimiz Prezıdenttiń týysy Qaırat Satybaldynyń jumys ornyna bardyq.  Ol «Qazaqstan temir joly» memlekettik kompanııasynda basshy bolyp qyzmet isteıtin. Al «quranshylardyń» lıderi sanalyp júrgen Asylbek Mýsın bir aýyz qazaqsha bilmeıdi. Sondyqtan ol «qazaqsha áńgime bola qalsa, jobalap aýdaryp berýge kómektes» dep meni qasyna ertip alatyn. 

Asylbek Mýsın men Qaırat Satybaldy arasyndaǵy bir saǵatqa jýyq ýaqytqa sozylǵan áńgime dinge asa qatysy joq rýhanııat máselesi tóńireginde órbidi. Ekeýiniń áńgimesi  ortadan aýǵanda kenetten keńse esigi aıqara ashylyp, Bekbolat Tileýhan entigip kirip kelip, Asylbek ekeýimizge alara qarap aldy da: «Qaıreke, kimdi tyńdap otyrsyz, bular hadısti de, súnnetti de moıyndamaıtyn dinnen bezgender, qýyp jiberý kerek mundaılardy», –  dedi tútigip. Qazaqsha bilmeıtin Asylbek «ne aıtyp jatyr?» degendeı suraýly júzben maǵan qarady. Men «ne prıznaıýıe sýnný...» dep dóńgelente bastaǵan aýdarma sózimdi aıaqtap úlgermedim, Asylbek Bekbolatqa yzaly kekesinmen qarap: «Pochemý ne prıznaem sýnný?! Prıznaem. Sýnný Nıýtona prıznaem, sýnný Gegelıa prıznaem, sýnný Sokrata prıznaem...» dep, álem ǵalymdarynyń atyn shubyrta jóneldi. Bekbolat Tileýhan da birbetkeı qaısar adam, tipti ony Asylbektiń Prezıdent ákimshiliginiń sol kezdegi jetekshisi Aslan Mýsınniń uly ekeni de seskendirgen joq. «Súnnetti moıyndap, dáret alyp kelmeı, budan bylaı munda jolamańdar» dep bastyrmalata jóneldi. Ári qaraı keleli áńgime bolmaıtynyn túsingen Asylbek pás ketti, «Kaıreke, vsego horoshego, kak-nıbýd v sledýıýıı raz pogovorım» dep jyldam qoshtasyp, meni sońyna ilestirip kete bardy.

Men bul oqıǵany dinı ıdeologııalardyń memlekettik bılikten jaqtastar taýyp, sol úshin únemi kúres júrgizip jatqanyn dáleldeý úshin ǵana emes, olardyń arasyndaǵy básekelestik keıde kıkiljińdi jaǵdaıǵa deıin jetetinin, sonyń kesirinen máselege qatysy joq adamdardyń zardap shegetinin aıtqym kelgendikten keltirip otyrmyn. Óziniń nanym-senimin jappaı qazaq halqyna tyqpalaǵan dinı ıdeologtardyń ózara óshpendi áreketi «dinge kúshteý joq» degen zaıyrlylyq prınıpi sheńberinen shyǵyp kete beredi. Qolaıly sát týǵanda bılik resýrstaryn paıdalanyp, qarsylasyn tuqyrta berýdiń sońy  qoǵamdaǵy turaqtylyqty shaıqaýǵa aparady. 

2005 jyldyń sońyna qaraı múddeleri  túıisken dinı ıdeologııalyq uıymdar tutasyp, qoǵamǵa yqpaldy eki úlken top paıda boldy.  Iassaýı atymen qurylǵan Ismatýlla tarıqaty aqyn-jazýshylardyń basym bóligin ózine tartty, dástúrli qazaq baspasóziniń túgelge jýyǵyna yqpal júrgizip otyrdy, «Qazaqstan» teleradıokorporaııasy «zikirshi» sopylardyń tolyq qadaǵalaýyna ótti. Olarǵa qarsy kúsh – Buhara naqyshband sopylyq mektebiniń moldalary «nurshy-gúlenshiler» sáláfılik aǵym ókilderimen ýaqytsha bolsa da múdde biriktirip, QMDB mańyna toptasty.

 Ekinshi toptyń aqparattyq-ıdeologııalyq bazasy nashar bolatyn. Sáláfılik aǵymnyń yqpalyna birshama elitken aıtys aqyndary ǵana «zikirshilerdi» aýyq-aýyq soqqylap otyrdy, jabyq qujyralarda ǵana Ismatýlla tarıqaty tarapynan «asyl dinimizge bıdǵa qosylyp, qastyq jasalyp jatqany» aıtylatyn.  Degenmen eki dinı ıdeologııalyq toptyń alda bolatyn memlekettik masshtabtaǵy kıkiljińine jýrnalıster Oraz Álimbekov, Baqytjan Qosbarmaqov, Toqtar Jaqash pen dintanýshy Murtaza Bulutaı sııaqty qoǵamdyq pikirdi olaı-bulaı manıpýlıaııalaı alatyn mamandardyń, sondaı-aq KTK men 31-telearanyń aralasyp, «zikirshilerge» qaqyrata soqqy bergenin bilemiz. Biraq  bulardyń bári QMDB tobyna adal ári ıdeıaǵa berilip qyzmet etti dep aıta almaımyz. Olar árdaıym «tarysy piskenniń taýyǵy bolý» prınıpin ustandy.

 Al KTK men 31-telearna osy kezeńde sheteldik kórkem fılmder prokatyna qatysty monopolııa jasap alýǵa tyrysyp jatqan «Qazaqstan» teleradıokorporaııasymen kıkiljińge urynǵan. QMDB telearnalar arasyndaǵy osy kommerııalyq múdde qaıshylyǵyn sátinde tıimdi paıdalana bilip, óz paıdasyna bura aldy.

QMDB tobynyń aqparattyq-ıdeologııalyq saladaǵy jaqtastarymen salystyrǵanda «zikirshi» sopylyq aǵymyn qoldaǵan zııaly qaýym áldeqaıda prınıpshil boldy, olar Ismatýlla tarıqatyna adal qyzmet etti. «Qazaqstan» teleradıokorporaııasynan «zikirshilerdi» qýyp shyqqanda da, tarıqattyń pirleri men laýazymdy «taqsyrlary» uzaq merzimge sottalyp ketkende de qarsylyǵyn bildirgen birneshe máslıhat ótkizip, málimdeme jasap, qol jınap Elbasyǵa ashyq hat jazdy. Tipti olardy Ismatýlla Ábdiǵappardyń qolyna qarý alyp, Aýǵanstanda soǵysqa qatysqan sodyr ekeni, sol  qurǵan tarıqattyń túrmege uqsas shilhana- medreselerinde aılap-jyldap qamaýda otyryp, zorlyq kórip zar ılegen jastardyń janaıqaıy da seskendirgen joq. 

Ismatýlla tarıqatyna qarsy berilgen joıqyn soqqyny aıtpas buryn, sáláfızm aǵymy men «zikirshi» sopylardyń bılikke yqpal etý aýqymynyń keıbir ereksheligine qysqasha toqtala ketken jón. Mysaly, eldegi sáláfızm aǵymynyń yqpalyna túsip, namazǵa jyǵylyp, qajylyq jasap kelgenderdiń basym bóligi – tehnarlar. Olardyń qatarynda ómirge obektıvti qaraıtyn, ekonomıkanyń túrli salasy boıynsha bilim alǵandar men áskerı oqý oryndarynyń túlekteri bar. Al  «Ismatýlla tarıqatyn tikeleı qoldady nemese «zikirshiler ıdeıasyna loıaldy» dep aıtylatyn sheneýnikterdiń tizimine qarap otyrsaq, olardyń basym bóligi – pedagogıka, fılologııa, shyǵystaný, fılosofııa sııaqty gýmanıtarlyq bilim alǵandar.

2006 jyldyń ortasynda «zikirshi» sopylardyń qurylymdyq júıesine eleýli nuqsan keltirgen soqqy  Prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń 2005 jyldyń sáýir aıyndaǵy meshit moldalarymen kezdesýinen bastalǵan sııaqty. Jalpylama rýhanı másele jóninde pikir almasyp otyrǵan jıynda Almaty qalasy bas meshitiniń ımamy Qulmuhammed Mahambet «Qazaqstan» ulttyq arnasyn «zikirshi» sopylar jaılap alǵanyn, telearna basshylyǵy QMDB ımamdaryn tipti Oraza men Qurban aıt kezinde de efırge jolatpaı, alalap júrgenin aıtyp saldy. Jaǵymsyz jańalyqqa tańyrqap, azdap ashýyn baıqatqan Nursultan Nazarbaev ústel basynda otyrǵan Prezıdent ákimshiligi ishki saıasat bóliminiń jaýapty qyzmetkeri Darhan Qaletaev pen Prezıdenttiń sol kezdegi keńesshisi ári baspasóz hatshysy Muhtar Qul-Muhammedke  (2001–2003 jyldardaǵy Aqparat jáne qoǵamdyq kelisim mınıstri) qaratyp, «Qazaqstan» telearnasyndaǵy óreskel qylyqtyń aq-qarasyn anyqtap, tıisti shara qoldanýdy tapsyrǵan. Prezıdentten tapsyrma alǵan eki sheneýnik te sol kezde bas ızep ıshara bildirgen, biraq «Qazaqstan» ulttyq arnasyndaǵy jaǵdaı ózgerissiz baıaǵysha qalyp qoıdy. Tipti «Qazaqstan teleradıokorporaııasynda basqarma tóraǵasynyń orynbasary qyzmetin atqaryp júrgen Ismatýlla tarıqatynyń bas ıdeology Ǵalym Boqashtyń qyzmeti joǵarylap, Almaty qalasynyń sol kezdegi ákimi Imanǵalı Tasmaǵambetovtiń orynbasary laýazymyn aldy. Bul oqıǵa «zikirshi» sopylardyń qoǵamǵa ábden jeli tartyp ornyǵyp alǵanyn kórsetse kerek. Osy jaǵdaıǵa qatysty saıası baǵa  bergen jýrnalıster «Ismatýlla tarıqaty saıası bılikke jetýdiń sopylyq aǵymdar taktıkasyndaǵy (suhbat-jamaǵat-shýhrat-opat) shýhrat kezeńine jetti» dep dabyl qaqty. Biraq bılik muny eskere qoımady.

Ismattýlla tarıqatyna alǵashqy joıqyn soqqy 2006  jyldyń basynda QR Mádenıet, aqparat jáne sport mınıstri bolyp taǵaıyndalǵan Ermuhambet Ertisbaev esimimen baılanysty. Ol «Qazaqstan» teleradıokorporaııasyn salalyq mınıstr retinde tolyq qadaǵalaýǵa umtyldy. Buǵan Ǵalym Dosken kóne qoımaǵan sııaqty. Sondyqtan mınıstr E. Ertisbaev  Ǵ. Doskendi qyzmetinen alyp tastady. Bul oqıǵa qoǵamda dúrbeleń týǵyzdy: teleradıokorporaııanyń 120-ǵa jýyq qyzmetkeri Ǵ. Doskenniń qyzmetten alynýyna narazylyq bildirip, jumystan ketetinin tikeleı efırden málimdedi. Depýtattar mınıstrden dúrbeleń týǵyzǵan osy áreketi úshin túsinikteme berýin talap etti. Tipti bul másele eldiń Qaýipsizdik keńesinde de talqylanǵan. Biraq mınıstr Ermuhambet Ertisbaev óziniń áreketiniń durys ekenin dáleldep shyqty. 

Keıin belgili bolǵandaı, Ermuhambet Ertisbaevqa «Qazaqstan» teleradıokorporaııasyn destrýktıvti dinı aǵym jaılap alǵany» jónindegi málimetti usynyp, ony argýmenttep bergen atyshýly eki jýrnalıst – Oraz Álimbekov pen Baqytjan Qosbarmaqov eken. Olarǵa «zikirshilerdiń» saıası bılikke  umtylyp jatqanyn sopylyq tarıqattar ıdeologııasynyń astarly qupııa mazmuny arqyly dáıektep, únemi aqyl-keńes berip otyrǵan QMDB-nyń sol kezdegi úgit-nasıhat bóliminiń jetekshisi Ábdimútálip Dáýrenbekov, múftıdiń baspasóz hatshysy Ońǵar Ómirbek, Almaty qalasy bas meshitiniń ımamy Qulmummed Mahambet, «Orbıta» yqsham aýdanyndaǵy meshittiń moldasy ári QMDB-daǵy naqyshband sopylyq mektebi ókilderiniń beıresmı lıderi Daırabaı qajy, «nurshy» sopylyq ıdeologııasyn jaqtaıtyn  dintanýshylar Qaırat Joldybaı men Muhıtdın Isauly degen boljam bar. 

Ertisbaevtyń depýtattar men qaýipsizdik keńesi aldynda óz áreketin aqtap alýǵa qajetti vıdeomaterıaldy daıyndaýǵa jaldanǵan jýrnalısterdiń shyǵynyn (jolkiresi men qonaqúı shyǵyny) Mádenıet jáne aqparat mınıstrligine qarasty «Qazaq áýenderi» memlekettik mekemesiniń sol kezdegi basshysy  kótergen, al munyń bárin Májilis depýtaty Bekbolat Tileýhan úılestirip otyrdy.

«Zikirshilerdi» «Qazaqstan» teleradıokorporaııasynan  qýyp shyǵý operaııasyna «quranshylar» da qatysty» degen – jańsaq pikir. Bul kezde raıonal monoteıstik ıdeıany nasıhattaý úshin qurylǵan «Izgi amal» birlestigi jumysyn áli bastamaǵan, biraq din máselesimen shuǵyldanyp júrgen Asylbek Mýsın «Qazaqstan» teleradıokorporaııasynyń tóńiregindegi tartysty jiti baqylaı otyryp, soǵan qatysty málimetterdi jınastyrýmen aınalysty. Men muny keıin bildim. 

Al bylaıǵy jurt «quranshy» dep júrgen Murtaza Bulutaı «Izgi amaldyń» qurylymdyq júıesine baǵynbaıtyn, ol árqashan derbes erkin áreket etti. Sondyqtan onyń sol kezeńdegi «zikirshi» sopylarǵa qarsy áreketin onyń jeke kózqarasy men pozıııasy dep qana túsingen jón. Degenmen bul jaǵdaı Qazaqstandaǵy «dinı aǵymdardyń bári birigip, Ismatýlla tarıqatyna qarsy shyqty» degen oıdy teristeı almaıdy. Eger joǵaryda aıtylǵan mán-jaıǵa saraptaı otyryp qarasaq, Ismatýlla tarıqatyna qarsy sáláfızm aǵymynyń ókilderimen qatar múftııat quramyndaǵy sopylardyń eki tarmaǵy kúsh biriktirgen. Al «quranshylardyń» bul isti syrttaı ǵana baqylaı otyryp, beıtarap qalýynyń sebebi bar: óıtkeni sáláfıler bolsyn, táńirshilder men tarıqatshylar bolsyn,  Qudaı men Qurandy ǵana din dep tanıtyn «quranshylarmen» ýaqytsha bolsa da múdde biriktirýi múmkin emes edi.

Mańyzdy aqparattyq pladarm sanalǵan «Qazaqstan» teleradıokorporaııasynan Ismatýlla tarıqatyn qýyp shyǵý «antızikirshil» koalıııany odan ári jumyldyra túsken joq, qaıta olardyń arasynda alaýyzdyq órshidi. «Qazaqstan» tóńiregindegi daý-damaı basylǵansha teleradıokorporaııaǵa beıtarap kózqarastaǵy jýrnalıst Nurtileý Imanǵalıulynyń basshy bolǵanyn bilemiz. Kóp ýaqyt ótpeı-aq ony Dáýren Ábdihámıtov aýystyrdy. Osy tustan bastap «Qazaqstandy» sáláfı kózqarastaǵy kadrlar jaılap aldy» degen áńgime shyqty. Mundaı alypqashpa sózdiń «zikirshiler»  ǵana emes, Ismatýlla tarıqatyna qarsy aqparattyq kúres júrgizgen jýrnalıster tarapynan aıtylýy olardyń o bastaǵy maqsatynyń – ózderiniń kórsetken aqparattyq qoldaýynyń óteýine «Qazaqstan» telearnasynan jaqsy qyzmet alý jónindegi armanynyń oryndalmaı qalǵany sebep bolsa kerek. Sondyqtan baspasózde sáláfızmniń qaýiptiligi týraly maqalalar kóbeıe bastady. Ondaı maqalalardyń birsypyrasynan «antızikirshil» jýrnalısterdiń stıli baıqalady.

Ismatýlla tarıqatynyń  «Qazaqstan» telearnasynan qýylýy osy naýqanǵa «bir jeńnen qol, bir jaǵadan bas shyǵaryp» qatysqan dinı ıdeologııalyq aǵymdar  úshin túbegeıli jeńis emes. Olardyń aldynda «zikirshilerdiń» qurylymdyq júıesi – Ádilet mınstrliginde resmı tirkelgen «Bilim. Senim. Ómir» qoǵamdyq uıymynyń aıasynda jumys jasap jatqan, respýblıkanyń barlyq aımaǵyn qamtyǵan shilhana-medreselerdi typ-tıpyl etip joıý, tarıqattyń piri men taqsyrlaryn zalalsyz- dandyrý maqsaty turdy. Sonda ǵana Iassaýı atyn jamylǵan, erte zamanda ótken qazaqtyń danyshpan oıshyldary men qaharly handarynyń is-áreketin sopylyq dúnıetanymmen úılestirip baılap-matap, shandyp tastaǵan, halyqtyń salt-dástúriniń janashyry keıpine kirip alyp, zııaly qaýymnyń zor qoldaýyna ıe bolyp, nasıhatyna jýrnalıs- terdiń qalyń qaýymyn jegip qoıǵan ákki tarıqatqa qaqyrata soqqy beriletinin bári túsinetin. Biraq bul maqsatty qalaı júzege asyrý kerektigin sol kezde eshkim baǵamdaı alǵan emes.

Jalǵasy bar...

Avtordyń pikiri redakııa kózqarasyn bildirmeıdi.

Turarbek Qusaıynov,

"Demos" QB tóraǵasy

 

Pikirler