Elimizde birneshe kún qatarynan un jáne un ónimderiniń baǵasy qymbattap tur. «Analıtık» taldaý ortalyǵy mamandarynyń paıymynsha, jyl basynan beri elde un jáne un ónimderi 25-30 paıyzǵa deıin qymbattaǵan. Qazir naýbaıhanashylar «qyrkúıek aıynda bir qap quny 4200 teńgege alsaq, qazir bir qap unnyń baǵasy 5200 teńge» dep dabyl qaǵýda. Jekelegen naýbaıhanashylar «undy qymbatqa alyp, odan shyǵatyn ónimdi arzanǵa sata almaımyz, sondyqtan ónim qymbattap jatyr» degen ýáj aıtýda.
Qapshyǵy óz aldyna, birqatar aımaqtarda unniń bir kelisi de qymbattaǵan. Mysaly, Almatyda qyrkúıek aıynda birinshi sorttaǵy unnyń bir kelisi 93 teńge bolsa, qazan aıynda birinshi sorttaǵy unnyń bir kelisi 110 teńgege qymbattap sala bergen. Al astyqty óńir sanalatyn Soltústik aımaqtarda birinshi sorttaǵy unnyń bir kelisi 120-125 teńgege deıin ósip ketken.
Un baǵasynyń sharyqtaýy, eldegi nan baǵasyna, un ónimderiniń baǵasyna aıtarlyqtaı áser etetini daýsyz. Qazaqstan shıkizatqa baı el bola tura, nelikten elde jyl saıyn un baǵasy qymbattap barady? Astyqty el bola tura elimiz nege qymbat ónim tutynýy kerek?
Aýylsharýashylyǵy mınıstrliginiń málimetinshe, bıyl elde 19,1 mln tonna astyq bastyryldy. Bul 2018 jylǵy ónimmen salystyrǵanda 2 mln tonnaǵa az. Bıylǵy jyly jaz mezgiliniń ystyq ári qurǵaq bolýyna baılanysty ónimniń shyǵymy osylaı kemigen.
Bul rette Aýyl sharýashylyǵy mınıstri Saparhan Omarov «Jyl saıyn ishki naryqtaǵy baǵany turaqtandyrý úshin, ár jyldyń aqpanynan shildesine deıin azyq-túlik korporaııasy un tartý kombınattaryna 150 myńnan 250 myń tonnaǵa deıin bıdaı satady. Bıyl nan kúrt qymbattamas úshin biz ishki naryqqa 150 myń tonna astyq ótkizdik», – dep otyr.
Buǵan qosa mınıstr myrza, «Qazir nan baǵasy óńirlerge baılanysty 75-78 teńge. Men bolashaqta baǵa bolar-bolmas ósedi dep topshylap otyrmyn. Shamamen 80-82 teńgege deıin»,- deıdi.
Saparhan Omarovtyń aıtýynsha, mınıstrlik nan baǵasynyń kúrt ósýine jol bermeý úshin «Azyq-túlik» korporaııasymen birlesip, memlekettik turaqtandyrý qorlaryna astyq satyp alýda. Sondaı-aq, ár óńirdiń ákimdigi de turaqtandyrý qorlaryna bıdaı men un satyp alyp, qamdanyp jatyr.
Osylaısha atalmysh vedmostva ókilderi un baǵasyn ári qaraı ósirmeýge barynsha áreket jasap jatqandaryn alǵa tartty.
Al buǵan qatysty sala mamandary bolashaqta aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi naqty júıemen, naqty baǵytpen jumys isteýi kerektigin alǵa tartyp otyr.
Sala mamandarynyń paıymynsha, aldymen osy salada baqylaýdy nyǵaıtý kerek. Mamandardyń baıyptaýynsha, qazir memlekettik qordan bólingen astyqtardyń qoldy bolýy ketken. Bul rette aýyl sharýashylyǵy ǵylymynyń doktory, professor, Jańabaı Aldabergenov bylaı deıdi:
«Sońǵy ýaqytta bizde memlekettik qordan bólingen astyqtardyń qoldy bolýy faktileri de tirkelip júrgeni ras. Mysaly jaqynda ǵana Shyǵys Qazaqstan oblysynda, Aqmola oblysynda memlekettik qordan bólingen astyqtardyń urlanǵany belgili boldy. Mundaı jaıttar da astyq tapshylyǵyna soqtyryp un baǵasynyń ósýine ákeleri daýsyz».
Sala mamandary osylaı dep pikir bildirgenimen, Aýyl sharýashylyǵy mınıstirliktiń málimetinshe, mundaı faktilerdiń bary ras, biraq ol tikeleı un baǵasyn qymbatatyp jiberetin faktor emes.
«Jýyrda Shyǵys Qazaqstan oblysynda aýyl sharýashylyǵy basqarmasynyń jospardan tys tekserýi barysynda mundaı fakti tirkelgen. Tekserý barysynda qambada saqtalýy tıis 17 300 tonna astyqtyń 200 tonnasy ǵana bary anyqtalǵan. Osy fakti boıynsha qazirdi «Azyq-túlik» korporaııasyna urlanǵan bıdaıdyń 1 mlrd 400 myń teńgesi ótelgen. Kináliler shyǵyndy ótep, oǵan qosymsha 280 mln teńge aıyppul tóleýi tıis. «Biraq mundaı faktiler un baǵasynyń ósýine tikeleı áser etedi deýge negiz joq» deıdi atalmysh vedmostvanyń baspasóz hatshysy Janjigit Omarhan.
Sondaı-aq sala mamandary kez kelgen máseleni sheshý úshin onyń shyǵyny da durys eseptelýi kerektigin jáne aldaǵy ýaqytta astyq óndirýmen aınalysatyn shaǵyn sharýashylyqtarǵa memleket óz deńgeıinde qoldaý kórsetýi tıis ekennin alǵa tartyp otyr. Bul rette ekonomıka ǵylymynyń doktory professor Jasqaırat Súndetuly:
«Qazirde statıstıkalyq derekter kórsetip otyrǵandaı, aýyl sharýashylyǵynyń damýynyń biraz kórsetkishteri 1990 jylmen salystyrǵanda áli de kemdeý. Mol astyq jınaldy dep qýanýdamyz. Egistiktiń ár gektarynan orta eseppen 18,5 entnerden óńdelmegen ónim alyndy. Tazartqan kezde onyń 10-15 paıyzy óli jáne basqalaı qaldyqtarǵa jatady. Birazy ashyq toktarda qardyń astynda qalyp shirýi múmkin. Eksportqa jiberiletin astyqtar da Reseı men Ýkraına porttarynda ártúrli sebeptermen tejelip te jatady. Osyndaı jaıttardy eskerý kerek, ashyq jarııalaý qajet. Sondyqtan jınalǵan astyqtyń birazyn jergilikti turǵyndarǵa tamaqtyq un-nan ónimderin óndirý jáne jem-azyq úshin arzandaý baǵamen satqan durys. Sońǵy alty jylda jalpy ónimniń 70 paıyzdan astamyn shaǵyn bıznes sýbektileri (jeke qosalqy jáne sharýa qojalyqtary) beredi. Solaı bola tursa da kishigirim sharýashylyqtarǵa memleket tarapynan laıyqty qoldaý bolmaı otyr. Shaǵyn sharýashylyqtardy nesıelendirý kóbi nese olardyń kepildikteriniń bolmaýy saldarynan jetimsiz bolady. Aldaǵy ýaqytta osyndaı sharýashylyqtar ózara birlesip, óndiristik jáne qyzmet kórsetý kooperatıvterin uıymdastyrýlary qajet. Qarjylandyrýdyń birlesken tásilin, ıaǵnı shaǵyn sharýashylyqtar óz quraldary esebinen nesıeniń – 30-paıyzyn memleket – 50-60 paıyzyn, bank 10-20 paıyz mólsherinde engizýdiń mańyzy zor. Ol táýekeldiktiń ádil bólinýine múmkindik berer edi. Mine, agrosaıasatqa osyndaı jańashyldyq engizsek, astyq óndirýshiler qoldaýdy anyq seziner edi»,- deıdi.
Sóıtip, mamandardyń paıymynsha, astyq óndirýshilerdi naqty memlekettik qoldaýdyń jetispeýi, tehnıkalardyń eskiligi, dıqandar eńbeginiń elenbeýi, astyq saqtaıtyn qoımalardyń tapshylyǵy bolashaqta da astyq óndirisine aıtarlyqtaı keri áserin tıgizýi bek múmkin. Al astyq óndirisi solqyldady degenshe, elde un baǵasy da sharyqtaı bastaıdy. «Sonyń ishinde ásirese ishki naryqtaǵy un jáne un ónimderi de qymbattaı beredi. Al munyń sońy buqaranyń bazynasyn kóbeıtip, onsyz da qymbatshylyqtan kóz ashpaı otyrǵan halyqqa qamyt bolyp artylary daýsyz. Sondyqtan bul arada aýyl sharýashylyǵy reformasyna qurylymdyq ózgerister engizilýi kerek. Sonda ǵana jyl saıyn un baǵasy ósti, nan qymbattap ketti dep otyrmaıtyn bolamyz» deıdi mamandar.
Sóıtip mamandardyń paıymynsha, aldymen mynadaı jaıttarǵa mán berilýi kerek.
- Astyq óndirisinde júrgen jekelegen monopolııalarǵa baqylaýdy kúsheıtý kerek. Olardyń astyq baǵasyn kóterip jibermeýine mán berilýi kerek. Buǵan qatysty barlyq astyq óndirýshiler memleket bekitken baǵanyń kóleminen shyqpaýy tıis.
- Astyq saqtaıtyn qoımalardy zamanǵa saı jabdyqtaý kerek. Astyq saqtaıtyn qoımalardyń sapasyzdyǵynan ishki naryqty qamtýy tıis shıkizat qyzyp, búlinip, qar astynda qalyp sapasyn túsirip jatady.
- Astyq saqtaıtyn qoımalar sanyn arttyrý kerek. Jınalǵan astyqtyń der kezinde qambaǵa syıyp ketýine jaǵdaı jasalýy qajet.
- Jınalǵan astyqtan un kóbirek túsýi úshin astyqty tartatyn halyqaralyq talapqa saı dıirmenderi bar shaǵyn zaýyttar ashylýy tıis. Astyq saqtaıtyn qoımalardyń qasynan modernızaııalanǵan osyndaı dıirmendi zaýyttar ashylǵany jón.
- Eń bastysy dıqandar men astyq óndirýshi jekelegen kompanııalarǵa tıisinshe memlekettik qoldaý kórsetilgeni jón. «Ishki naryqta un baǵasy óspeýi úshin mine aldymen osy atalǵan jaıttarǵa basymdyq bergen jón» deıdi mamandar.
Qarlyǵash Zaryqhanqyzy,
"Adyrna" ulttyq portaly
