ەلىمىزدە بىرنەشە كۇن قاتارىنان ۇن جانە ۇن ونىمدەرىنىڭ باعاسى قىمباتتاپ تۇر. «اناليتيك» تالداۋ ورتالىعى ماماندارىنىڭ پايىمىنشا، جىل باسىنان بەرى ەلدە ۇن جانە ۇن ونىمدەرى 25-30 پايىزعا دەيىن قىمباتتاعان. قازىر ناۋبايحاناشىلار «قىركۇيەك ايىندا ءبىر قاپ قۇنى 4200 تەڭگەگە الساق، قازىر ءبىر قاپ ۇننىڭ باعاسى 5200 تەڭگە» دەپ دابىل قاعۋدا. جەكەلەگەن ناۋبايحاناشىلار «ۇندى قىمباتقا الىپ، ودان شىعاتىن ءونىمدى ارزانعا ساتا المايمىز، سوندىقتان ءونىم قىمباتتاپ جاتىر» دەگەن ءۋاج ايتۋدا.
قاپشىعى ءوز الدىنا، بىرقاتار ايماقتاردا ءۇننىڭ ءبىر كەلىسى دە قىمباتتاعان. مىسالى، الماتىدا قىركۇيەك ايىندا ءبىرىنشى سورتتاعى ۇننىڭ ءبىر كەلىسى 93 تەڭگە بولسا، قازان ايىندا ءبىرىنشى سورتتاعى ۇننىڭ ءبىر كەلىسى 110 تەڭگەگە قىمباتتاپ سالا بەرگەن. ال استىقتى ءوڭىر سانالاتىن سولتۇستىك ايماقتاردا ءبىرىنشى سورتتاعى ۇننىڭ ءبىر كەلىسى 120-125 تەڭگەگە دەيىن ءوسىپ كەتكەن.
ۇن باعاسىنىڭ شارىقتاۋى، ەلدەگى نان باعاسىنا، ۇن ونىمدەرىنىڭ باعاسىنا ايتارلىقتاي اسەر ەتەتىنى داۋسىز. قازاقستان شيكىزاتقا باي ەل بولا تۇرا، نەلىكتەن ەلدە جىل سايىن ۇن باعاسى قىمباتتاپ بارادى؟ استىقتى ەل بولا تۇرا ەلىمىز نەگە قىمبات ءونىم تۇتىنۋى كەرەك؟
اۋىلشارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنشە، بيىل ەلدە 19,1 ملن توننا استىق باستىرىلدى. بۇل 2018 جىلعى ونىممەن سالىستىرعاندا 2 ملن تونناعا از. بيىلعى جىلى جاز مەزگىلىنىڭ ىستىق ءارى قۇرعاق بولۋىنا بايلانىستى ءونىمنىڭ شىعىمى وسىلاي كەمىگەن.
بۇل رەتتە اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى ساپارحان وماروۆ «جىل سايىن ىشكى نارىقتاعى باعانى تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن، ءار جىلدىڭ اقپانىنان شىلدەسىنە دەيىن ازىق-تۇلىك كورپوراتسياسى ۇن تارتۋ كومبيناتتارىنا 150 مىڭنان 250 مىڭ تونناعا دەيىن بيداي ساتادى. بيىل نان كۇرت قىمباتتاماس ءۇشىن ءبىز ىشكى نارىققا 150 مىڭ توننا استىق وتكىزدىك»، – دەپ وتىر.
بۇعان قوسا مينيستر مىرزا، «قازىر نان باعاسى وڭىرلەرگە بايلانىستى 75-78 تەڭگە. مەن بولاشاقتا باعا بولار-بولماس وسەدى دەپ توپشىلاپ وتىرمىن. شامامەن 80-82 تەڭگەگە دەيىن»،- دەيدى.
ساپارحان وماروۆتىڭ ايتۋىنشا، مينيسترلىك نان باعاسىنىڭ كۇرت وسۋىنە جول بەرمەۋ ءۇشىن «ازىق-تۇلىك» كورپوراتسياسىمەن بىرلەسىپ، مەملەكەتتىك تۇراقتاندىرۋ قورلارىنا استىق ساتىپ الۋدا. سونداي-اق، ءار ءوڭىردىڭ اكىمدىگى دە تۇراقتاندىرۋ قورلارىنا بيداي مەن ۇن ساتىپ الىپ، قامدانىپ جاتىر.
وسىلايشا اتالمىش ۆەدموستۆا وكىلدەرى ۇن باعاسىن ءارى قاراي وسىرمەۋگە بارىنشا ارەكەت جاساپ جاتقاندارىن العا تارتتى.
ال بۇعان قاتىستى سالا ماماندارى بولاشاقتا اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى ناقتى جۇيەمەن، ناقتى باعىتپەن جۇمىس ىستەۋى كەرەكتىگىن العا تارتىپ وتىر.
سالا ماماندارىنىڭ پايىمىنشا، الدىمەن وسى سالادا باقىلاۋدى نىعايتۋ كەرەك. مامانداردىڭ بايىپتاۋىنشا، قازىر مەملەكەتتىك قوردان بولىنگەن استىقتاردىڭ قولدى بولۋى كەتكەن. بۇل رەتتە اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، جاڭاباي الدابەرگەنوۆ بىلاي دەيدى:
«سوڭعى ۋاقىتتا بىزدە مەملەكەتتىك قوردان بولىنگەن استىقتاردىڭ قولدى بولۋى فاكتىلەرى دە تىركەلىپ جۇرگەنى راس. مىسالى جاقىندا عانا شىعىس قازاقستان وبلىسىندا، اقمولا وبلىسىندا مەملەكەتتىك قوردان بولىنگەن استىقتاردىڭ ۇرلانعانى بەلگىلى بولدى. مۇنداي جايتتار دا استىق تاپشىلىعىنا سوقتىرىپ ۇن باعاسىنىڭ وسۋىنە اكەلەرى داۋسىز».
سالا ماماندارى وسىلاي دەپ پىكىر بىلدىرگەنىمەن، اۋىل شارۋاشىلىعى مينيستىرلىكتىڭ مالىمەتىنشە، مۇنداي فاكتىلەردىڭ بارى راس، بىراق ول تىكەلەي ۇن باعاسىن قىمباتاتىپ جىبەرەتىن فاكتور ەمەس.
«جۋىردا شىعىس قازاقستان وبلىسىندا اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسىنىڭ جوسپاردان تىس تەكسەرۋى بارىسىندا مۇنداي فاكتى تىركەلگەن. تەكسەرۋ بارىسىندا قامبادا ساقتالۋى ءتيىس 17 300 توننا استىقتىڭ 200 تونناسى عانا بارى انىقتالعان. وسى فاكتى بويىنشا قازىردى «ازىق-تۇلىك» كورپوراتسياسىنا ۇرلانعان بيدايدىڭ 1 ملرد 400 مىڭ تەڭگەسى وتەلگەن. كىنالىلەر شىعىندى وتەپ، وعان قوسىمشا 280 ملن تەڭگە ايىپپۇل تولەۋى ءتيىس. «بىراق مۇنداي فاكتىلەر ۇن باعاسىنىڭ وسۋىنە تىكەلەي اسەر ەتەدى دەۋگە نەگىز جوق» دەيدى اتالمىش ۆەدموستۆانىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى جانجىگىت ومارحان.
سونداي-اق سالا ماماندارى كەز كەلگەن ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن ونىڭ شىعىنى دا دۇرىس ەسەپتەلۋى كەرەكتىگىن جانە الداعى ۋاقىتتا استىق وندىرۋمەن اينالىساتىن شاعىن شارۋاشىلىقتارعا مەملەكەت ءوز دەڭگەيىندە قولداۋ كورسەتۋى ءتيىس ەكەننىن العا تارتىپ وتىر. بۇل رەتتە ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى پروفەسسور جاسقايرات سۇندەتۇلى:
«قازىردە ستاتيستيكالىق دەرەكتەر كورسەتىپ وتىرعانداي، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىنىڭ ءبىراز كورسەتكىشتەرى 1990 جىلمەن سالىستىرعاندا ءالى دە كەمدەۋ. مول استىق جينالدى دەپ قۋانۋدامىز. ەگىستىكتىڭ ءار گەكتارىنان ورتا ەسەپپەن 18,5 تسەنتنەردەن وڭدەلمەگەن ءونىم الىندى. تازارتقان كەزدە ونىڭ 10-15 پايىزى ءولى جانە باسقالاي قالدىقتارعا جاتادى. ءبىرازى اشىق توكتاردا قاردىڭ استىندا قالىپ ءشىرۋى مۇمكىن. ەكسپورتقا جىبەرىلەتىن استىقتار دا رەسەي مەن ۋكراينا پورتتارىندا ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن تەجەلىپ تە جاتادى. وسىنداي جايتتاردى ەسكەرۋ كەرەك، اشىق جاريالاۋ قاجەت. سوندىقتان جينالعان استىقتىڭ ءبىرازىن جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا تاماقتىق ۇن-نان ونىمدەرىن ءوندىرۋ جانە جەم-ازىق ءۇشىن ارزانداۋ باعامەن ساتقان دۇرىس. سوڭعى التى جىلدا جالپى ءونىمنىڭ 70 پايىزدان استامىن شاعىن بيزنەس سۋبەكتىلەرى (جەكە قوسالقى جانە شارۋا قوجالىقتارى) بەرەدى. سولاي بولا تۇرسا دا كىشىگىرىم شارۋاشىلىقتارعا مەملەكەت تاراپىنان لايىقتى قولداۋ بولماي وتىر. شاعىن شارۋاشىلىقتاردى نەسيەلەندىرۋ كوبى نەسە ولاردىڭ كەپىلدىكتەرىنىڭ بولماۋى سالدارىنان جەتىمسىز بولادى. الداعى ۋاقىتتا وسىنداي شارۋاشىلىقتار ءوزارا بىرلەسىپ، وندىرىستىك جانە قىزمەت كورسەتۋ كووپەراتيۆتەرىن ۇيىمداستىرۋلارى قاجەت. قارجىلاندىرۋدىڭ بىرلەسكەن ءتاسىلىن، ياعني شاعىن شارۋاشىلىقتار ءوز قۇرالدارى ەسەبىنەن نەسيەنىڭ – 30-پايىزىن مەملەكەت – 50-60 پايىزىن، بانك 10-20 پايىز مولشەرىندە ەنگىزۋدىڭ ماڭىزى زور. ول تاۋەكەلدىكتىڭ ءادىل بولىنۋىنە مۇمكىندىك بەرەر ەدى. مىنە، اگروساياساتقا وسىنداي جاڭاشىلدىق ەنگىزسەك، استىق وندىرۋشىلەر قولداۋدى انىق سەزىنەر ەدى»،- دەيدى.
ءسويتىپ، مامانداردىڭ پايىمىنشا، استىق وندىرۋشىلەردى ناقتى مەملەكەتتىك قولداۋدىڭ جەتىسپەۋى، تەحنيكالاردىڭ ەسكىلىگى، ديقاندار ەڭبەگىنىڭ ەلەنبەۋى، استىق ساقتايتىن قويمالاردىڭ تاپشىلىعى بولاشاقتا دا استىق وندىرىسىنە ايتارلىقتاي كەرى اسەرىن تيگىزۋى بەك مۇمكىن. ال استىق ءوندىرىسى سولقىلدادى دەگەنشە، ەلدە ۇن باعاسى دا شارىقتاي باستايدى. «سونىڭ ىشىندە اسىرەسە ىشكى نارىقتاعى ۇن جانە ۇن ونىمدەرى دە قىمباتتاي بەرەدى. ال مۇنىڭ سوڭى بۇقارانىڭ بازىناسىن كوبەيتىپ، ونسىز دا قىمباتشىلىقتان كوز اشپاي وتىرعان حالىققا قامىت بولىپ ارتىلارى داۋسىز. سوندىقتان بۇل ارادا اۋىل شارۋاشىلىعى رەفورماسىنا قۇرىلىمدىق وزگەرىستەر ەنگىزىلۋى كەرەك. سوندا عانا جىل سايىن ۇن باعاسى ءوستى، نان قىمباتتاپ كەتتى دەپ وتىرمايتىن بولامىز» دەيدى ماماندار.
ءسويتىپ مامانداردىڭ پايىمىنشا، الدىمەن مىناداي جايتتارعا ءمان بەرىلۋى كەرەك.
- استىق وندىرىسىندە جۇرگەن جەكەلەگەن مونوپوليالارعا باقىلاۋدى كۇشەيتۋ كەرەك. ولاردىڭ استىق باعاسىن كوتەرىپ جىبەرمەۋىنە ءمان بەرىلۋى كەرەك. بۇعان قاتىستى بارلىق استىق وندىرۋشىلەر مەملەكەت بەكىتكەن باعانىڭ كولەمىنەن شىقپاۋى ءتيىس.
- استىق ساقتايتىن قويمالاردى زامانعا ساي جابدىقتاۋ كەرەك. استىق ساقتايتىن قويمالاردىڭ ساپاسىزدىعىنان ىشكى نارىقتى قامتۋى ءتيىس شيكىزات قىزىپ، ءبۇلىنىپ، قار استىندا قالىپ ساپاسىن ءتۇسىرىپ جاتادى.
- استىق ساقتايتىن قويمالار سانىن ارتتىرۋ كەرەك. جينالعان استىقتىڭ دەر كەزىندە قامباعا سىيىپ كەتۋىنە جاعداي جاسالۋى قاجەت.
- جينالعان استىقتان ۇن كوبىرەك ءتۇسۋى ءۇشىن استىقتى تارتاتىن حالىقارالىق تالاپقا ساي ديىرمەندەرى بار شاعىن زاۋىتتار اشىلۋى ءتيىس. استىق ساقتايتىن قويمالاردىڭ قاسىنان مودەرنيزاتسيالانعان وسىنداي ديىرمەندى زاۋىتتار اشىلعانى ءجون.
- ەڭ باستىسى ديقاندار مەن استىق ءوندىرۋشى جەكەلەگەن كومپانيالارعا تيىسىنشە مەملەكەتتىك قولداۋ كورسەتىلگەنى ءجون. «ىشكى نارىقتا ۇن باعاسى وسپەۋى ءۇشىن مىنە الدىمەن وسى اتالعان جايتتارعا باسىمدىق بەرگەن ءجون» دەيدى ماماندار.
قارلىعاش زارىقحانقىزى،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
