Aıǵa shaǵylǵan muzdyqtar kóz qaryqtyrǵan kúıi ózgeshe jumbaqty sýyrtpaqtaıtyndaı, áıtse de kerbez shyńdar sýyq qalpy bir syrdy ishke búkkendeı asqaqtaıdy. Muzdyqtar da ózgeshe bir syrly álem. Ǵylymda 1902 jyldan belgili Tuıyqsý muzdyǵyna jol tartqan san ekspedıııanyń sapary neni aıǵaqtaıdy?!
Ádemi sulý keıpimen kóz arbaǵan muzdyqtar mashınanyń terezesinen telmire qaraǵan bizge erkelegeni me, birde aldymyzdan shyǵyp, birde búıirden qatarlasyp yntyqtyra bergen. Joq, erkelegen qalpy san qubylyp, bel asa qulaǵan jol eken-aý…
Vernyı bekinisine par at jekken páýeskemen kelgen jas jigittiń aldymen nazaryn aýdarǵan ushar basy aspan tepken aq bas shyńdar edi. Janaryn almaǵan qalpy qııalyna qanat bitip, sonaý bıikke kóterilgisi de kelgen. Shirkin, kógildir aspan astynda kúnmen shaǵylysa nurlanyp san qubylǵan sol shyńdar shynynda da ǵashyq eterdeı eken. Alataý baýraıyndaǵy bekiniske arnaıy tapsyrmamen kelgen jas geodezıst Nıkolaı Palgov jol soqty bolyp sharshaǵanyn da umytqan.
Tabıǵattyń qupııasyn qymtaı jasyrǵan muzdyqtar qyzyqtyryp, ózine shaqyrdy da turdy. Arman bolyp júrekti tynshytpaǵan qushtarlyq jas geodezısti araǵa ýaqyt salyp baryp, jolǵa jeteledi. 1922 jyly eńbek demalysyn alyp, jazdyń jaıma-shýaq bir kúninde bıik taýdyń ushar basyna ıreleńdeı kóterilgen jalǵyz aıaq súrleýge tústi. Bul saparǵa alǵash kelgendegi qııalmen, sonyń qyzyǵymen shyǵa salǵan joq.
Jumysqa ornalasqan kúıde kezekti eńbek demalysyna deıin qarjy jınady, qalaı barý kerektigin surastyryp, jer jaǵdaıyn árkimniń aıtýymen kartaǵa túsirdi, daıyndaldy. Jolǵa bir at, alty puttaı júk aldy. Janyna óz erikterimen eki jolserik erdi. Qasyndaǵy jolserikteriniń joldy jaqsy bilýi Nıkolaı Nıkıtıch Palgovtyń Ortalyq Tuıyqsý saparyna, onyń sátti aıaqtalatynyna degen senimin arttyrdy.
Bizdiń biletinimiz, Tuıyqsý muzdyǵy Tıan-Shannyń soltústik jotalarynyń biri bolyp geografııalyq kartanyń tinin áspetteı túsetini. Al jolserik ǵalymnyń qosqany birinen soń biri qaıtalanǵan derekter tizbegi ózindik mazmunmen kóp jaıtty meńzer. Óıtkeni, Ile Alataýynda uzyndyǵy 5,1 shaqyrym, jalpy kólemi 3,8 sharshy shaqyrym jerdi alýy qyzyq málimetterdiń bastaýy bolyp tarmaqtala bergen.
Muzdyqtyń tómengi bóligin qarańyz, sýsyǵan qıyrshyq tas pen úlken-úlken qoı tastar bıikke órile túsedi. Ózgeshe áspetimen erekshelengen irgetas sekildenip jatqan tas jamylǵy bir shaqyrym uzyndyqqa sozylyp, teńiz deńgeıinen 3100 metr bıiktikte alpi beldeýine ulasady. Odan ári kúnmen shaǵylysa janardy arbaǵan jalańash muzdyq. Qatýlanǵan qabaqtaı tóbeńnen tóne túsken qar tosqaýyldar muzdyqtyń ushar basyn sizden qyzǵanyp jasyrǵysy kelgendeı qorǵashtap, kólegeıleı túsedi. Áıtse de mańǵaz muzdyq kerbez keıpimen kóz aldyńyzda turady.
Taý ózenderiniń bastaýyndaǵy muzdyqtar keskini ádemiligimen aıryqshalanar edi, joǵary betkeıi jazyq kúıinde bıikteı beredi. Utar basyn alqa bolyp taǵylǵandaı dóńgeleı qorshaǵan qarly jamylǵy tómenge qaraı etegin keńge salǵan qalyń muzdy ańǵartady. Bul ǵylym tilimen aıtqanda jazyq muzdyqtar. Osy tektes muzdyqtardyń eń úlkeni 145 shaqyrym uzyndyqqa sozylǵan. Ol Alıaska taýlaryndaǵy Habbard muzdyǵy. Onyń uzyndyǵy 70 shaqyrymnan astam, aýmaǵy 900 sharshy shaqyrym. Jazyq muzdyqtardyń eń shaǵyndary bir shaqyrymǵa jetpeı jatady.
Ortalyq Tuıyqsý bulardyń janynda 4 ese úlken. Erekshelikterin eskerer bolsaq, ǵalymdardyń nazar aýdarar muzdyqtar tobyna jatqyzýynda da mán bar. Qapqaz, Kamchatka, Tıan-Shan jáne Pamırdegi segiz aımaqty esepteý barysynda 1000 sharshy shaqyrym kólemdi 22 muzdyq alyp jatqany anyqtalǵan. Árqaısysynyń kólemi 3-4 sharshy shaqyrym aralyǵyn quraıdy jáne kóbi Ortalyq Tuıyqsý kólemine jaqyn. Ile Alataýynyń soltústik jotalarynda, naqtylaı tússek, Ortalyq Tuıyqsý mańynda da aýmaǵy jaǵynan olarǵa qatarlasatyn 37 muzdyq bary tańdanta qoımas.
Mashına qyrqadan sál tómen quldılady da kilt ońǵa burylyp, qaıta bıikke kóterildi. Sonaý ańǵar eteginde myń buralǵan ózen jyltyraıdy. Al, ózenniń bastaýy áli qansha jer. Tuıyqsý ǵylymda 1902 jyldan belgili. Onyń pishin-bolmysy jaıynda alǵash habarlaǵan S. Dmıtrıev edi. Jazdy kúngi qysqa merzimdi sapary dáıekti zertteýge múmkindik bermedi. Kórgen-bilgeni nátıjesinde anyqtaǵandaryn jalpylama túsindirdi.
Al, ǵylymǵa keregi málimetke toly naqty derekter. Sol sebepti de barlyq jaıt belgisiz qalpynda qala berdi. Keıinnen ekinshi ret Tuıyqsýǵa ózge bir ólketanýshy V. Gorodekııdiń joly tústi. Osy sapardyń qorytyndysynda ol Tuıyqsý muzdyǵynyń jaı-japsary jóninde habarlamalyq maqala jazdy. Araǵa alty jyl salyp, 1922-1923 jyldary Tuıyqsý N. Palgovtyń nazaryn aýdardy. Sonan soń baryp 13 jyl merzim ótkende muzdyq qupııasyna qyzyqqan qazaq gıdrometeorologııalyq qyzmet basqarmasynyń mamandary boldy.
Tuıyqsý muzdyǵyna júrgizgen kóptegen baqylaý nátıjesi aýa raıyna baılanysty mańyzdy degen saýaldarǵa jaýap alýǵa múmkindik berdi. Sonymen qatar onyń ótkenine barlaý jasap, ózgege tosyn jumbaq jaıttardyń syryna qanyǵa túsýge jeteldi. Bunyń bárine baǵyt siltegendeı bolǵan Almatynyń aýa raıyn 1879 jyldan baqylaýǵa alynǵandyǵyn aıǵaqtaıtyn derekter edi. Osyǵan baılanysty Myńjylqy stansasynda muzdyqtardyń jaz aılarynda temperatýranyń ózgerýine saı keletin jaılardy júıeli zertteý júrgizildi. 1937 men 1964 jyldar aralyǵyndaǵy málimetterdi salystyra kele aýa raıy temperatýrasynyń, muzdyq rejıminiń ózara baılanysy 1879 jyldan bergi Tuıyqsýdyń tirshilik tynysyn tanýǵa jol ashty.
Muzdyqtyń kerbez keıpi kóz arbaıdy. Ushar basy aspan tepken muzart shyńdar shyǵar kúnniń jalqyn sáýlesine shomylǵan qalpy bıiktegen dersiń. Olardyń eń bıigi 4410 metrlik Ordjonıkıdze shyńy. Súıir qalpyndaǵy muz taýdyń kúnge shaǵylysqan keskinin jolaq bolyp bólip jatqan qarly beldeý muzdyqtaǵy syzat-jaryqty ańǵartady eken. Ońtústik shyǵysta Tuıyqsý tizbekteriniń taýly alqaby bastaý alady. Shyǵýy qıyn sanalatyn onyń bıiktigi — 4150 metr. Odan batysqa qaraı qarly ańǵardyń qarsy betkeıinde Tuıyqsý shyńy.
Ol aldymyzdaǵy Pogrebekıı qarly shyńynan birneshe metr ǵana tómen jatyr. Barlyq shyńnyń jartasty betkeıi tereń saıǵa ulasady, odan bákene muzdyqtar órilip turady. Sol jaq betkeıden Kosmedemıanskaıa men Molodejnyı muzdyǵy syrbaz keıipte men mundalaıdy. Aldyńǵysy Tuıyqsý muzdyǵymen astasyp jatyr da, ekinshisi janamalap qosylady. Oń jaqta Tuıyqsý tizbegi. Muzdyq pen tizbekti bólip jatqan morenanyń tómengi bóligi. Tuıyqsý tizbeginen soltústikke qaraı Partızan, Ordjonıkıdze, Maıakovskıı, Mámetova muzdyqtary jalǵasady. Birimen-biri boı jarystyrǵan kúıi ózgeshe sýret.
Syzdyqtaǵan sý kishkene syzyq jıektermen aqqan boıy muzdyq tilderiniń ústimen tamshylaıdy. Ár jer — ár jerge jınalǵan sý arna-arnamen tómen qulaıdy. Qıyrshyq tas pen qumnyń áserinen uıalar paıda boldy. Olarǵa móltildep sý tolyp, ádemi kórinisten kóz alǵyńyz kelmeıdi. Aryndy taý ózenderiniń bastaýy osy.
- Oń jaqtaǵy morenany ortalyqtaǵy dep Tuıyqsý men Tuıyqsý tizbegi muzdyqtaryn birinen birin ajyratýǵa kómektesedi, — ǵalym, professor Evgenıı Nıkolaevıch Vılesov morenalyq kólden áldene izdegendeı únsiz qaldy. Oıǵa shomǵan ǵalymdy biz de mazalaǵan joqpyz. Óıtkeni glıaıolog bolý taýǵa, myna kóz jaýyn alǵan muzdyqtarǵa ǵashyqtyqtan baryp búkil ǵumyryńdy arnaıtyn mamandyq ekenin túsingendeı edik.
Glıaıolog ǵalymdarmen bolǵan birneshe kúnniń qyzyqtylyǵy da sol, lagerden shyqqan san tarmaq joldyń bizdi aparmaǵan jeri joq. Tańdanyp tańdaı qaǵý bar da, ózgeshe áserimen este qalatyn jaıt bolady. Biz úshin taýdyń qııa betkeıinde kezdesken kishkene alańqaı da sondaı. Ony myqtap este ustaý kerek. Bul alańqaı árbir glıaıolog úshin de erekshe eken, sebebi, muzdyqtardy tanyp, bilýde kóp qyzmet atqarǵandyǵynda dep túıdik. Sonymen qatar, talaı baqylaýshylardyń tirek bazasy bolýymen qymbat.
Máselen, S. Dmıtrıev ol jerge jańbyr ólshegish pen meteorologııalyq býdka ornatqan, onda túrli maqsatta qoldanylatyn termometrler qoıylǵan bolatyn. Onyń qyzmetkeri kapıtan Karpykov osy jerden gıprogelmen muzdyqty kınoǵa túsirdi. Osy oqıǵadan keıin ol «Gıprogel grıvkasy» atalyp ketti. Qysqy surapyl jel meteorologııalyq býdka men jańbyr ólshegishti qulatyp ketti. Jyldar ótse de alańqaı áli kúnge solaı atalady.
Muzdyqtar — aýqymdy sý qoımasy. Dostastyqtaǵy muzdyqtardyń muz massasynyń ózi 7 myń tekshe shaqyrym sý quraıdy eken. Bul burynǵy Keńes Odaǵy terrıtorııasynyń ón boıyn sharlaǵan ózenderdiń tórt jylǵy aǵyn sýy. Al osy muzdyqtar erigen kúnde Álemdik muhıt ataýly 5 santımetrge kóterildi desek tańdanasyz ba, búgingi oqyrmandy tańdandyrý taǵy qıyn. Áıtkenmen Shyǵys Iakýtııada muzdyqtardy sharýashylyqqa paıdalaný degendi bilmese, Orta Azııada árbir lıtr sýy altynmen baǵalanady. Osy óńirdegi muzdyqtardyń sýy bir kezgi Aral teńizimen salystyrǵanda 1,4 ese kóp bolǵanymen bul qordy tıimdi paıdalaný problemasyn ómir alǵa qoıyp otyr. Glıaıologtardyń kúni-túni tynym tappaıtyn izdeniske toly jumystarynyń basty maqsaty sol yńǵaıda baǵyt alǵan.
Muzdyqtar — ǵajaıyp tirshilik, máselen, bir qaraǵanda muzdyqtar jyljıdy degenge sený qıyn-aq. Sonyń áseri me, uzaq jyldar boıyna bul jaǵdaıǵa onsha mán berilmeı keledi. Atalmysh qubylys XVI ǵasyrdyń aıaǵynda Alpi turǵyndarynyń jylnamasynda alǵash kórsetildi, al, júz jyldan soń ıslandııalyq ǵalym T. Vıgalın jazbalarynda muzdyqtardyń qozǵalatyny jaıynda málimetter kezdesti. Tek, O. Sossıýranyń XVII ǵasyrda Alpige jasaǵan saıahaty ǵana muzdyqtar jyljýynyń ózgeshe mánin ashyp berdi.
Saıahatshynyń muzdyqtar betine qaldyrǵan baspaldaqtary sol 1788 jylǵy sapardan keıin araǵa 44 jyl salyp qaıta kelgende Chernaıa Igla taýynyń Mer-de-Glas muzdyǵynyń tómengi betkeıinen oryn teýipti. Osy jyldar ishinde tórt shaqyrym qozǵalysqa engen. Muzdyqtardyń qozǵalysyn baǵamdamaý saldary qıyn jaǵdaılarǵa ákelip soǵady. Onyń bir mysaly, 1894 jyly franýz ǵalymy M. Janssan Monblana shyńyna observatorııa salady.
Osy atalmysh ǵımarattyń ereksheligi de shyǵar, jalpy salmaǵy 187 tonna da, aýmaǵy 50 sharshy metr jerdi alyp jatty. Ǵalymnyń topshylaýy boıynsha ol barlyq tótenshe jaǵdaılarǵa shydas beretin beriktigi men bir ornynan jyljymaıtynyna kóńili tola iske kiristi. Áıtse de arada tórt jyl ótkende qozǵalys áseri irgetastan qatty baıqaldy. Óıtkeni, observatorııanyń ıilip eńkish tartýy onyń qulap qalý qaýpin týdyrdy.
Aq bas muzdy shyńdar keıde tosynnan qozǵalysqa enedi. Mundaı maýsymda ózgeshe jyldamdyq alady da muzdyq tilderi tómenge sýsyǵan kúıi ulasa túsedi. Muzdyqtardyń beımálim minez tanytýynyń negizgi syry klımat ózgerýinen ekeni belgili. Eptal Alpisindegi Fernagtferner muzdyǵy sońǵy tórt ǵasyrda tórt ret qozǵalysqa engen. Ár qozǵalǵan saıyn Rofon ózenin bógep otyrdy, bógelgen ózen sýy jınalyp kólge aınalady da lyqsyp tolyp, artynsha sarqyrap aǵyp tómen qulaǵan. Munyń ózi apatty sý tasqyndaryna ákelip soqty.
Alıaskada 1966 jyly 12 muzdyq, onyń ishinde Soltústik Amerıkadaǵy eń alyp Berıng muzdyǵy kóshti. Onyń qozǵalys eni 42 shaqyrym shamasynda edi, tórt jyl ishinde 1200 metrge jyljyǵany baıqalǵan. Al, 1918 jyldan baqylaýǵa alynǵan Ýolsh muzdyǵy uzaq zertteý nátıjesinde ǵalymdar qozǵalysqa enbeıdi degen tujyrymǵa kelgen. Degenmen Ýolsh muzdyǵy 60-jyldardyń aıaǵynda minez tanytty, tórt jylda ortalyq bóligi 10 shaqyrymǵa jyljyp ketti.
Sonymen birge ara salmaqtyq mólsherinde eleýli ózgeris bolǵan, tóbesindegi muz qabaty 150 metrge shókti. Qaraqorymda Gasanabad muzdyǵy 1904-1905 jyldary eki jarym aıdyń ózinde 10 shaqyrymǵa jyljyǵan. Al, bir táýlikte jazyq dalanyń 130 metr jerin bıik muzdyq baýyryna alǵan. Pamır taýyndaǵy muzdyqtar minezi de tym qyzyq, 1963 jyly Vahch jazyǵynyń boıymen Medvejıı muzdyǵy 2 shaqyrymǵa tómen jyljydy. On jyldy artqa tastap taǵy da 1750 metrge qozǵaldy.
Qos qaptaldaǵy Abdýkagor men Dýstýraz jazyǵyn bólip tastady. Apatty selderdiń 1963 jyly Esik kólinde, 1973 jyly Kishi Almaty ózeni boıynda bolǵany Medvejııdiń qozǵalysqa engen merzimderimen dóp kelip tur. Buǵan qosa Tuıyqsýda 1958-1959 jyldary atalyp ótken halyqaralyq geofızıka jyly baǵdarlamasy aıasynda zertteý júrgizgen belgili ǵalym Ǵanıbek Toqmaǵanbetov bir oqıǵany eske alǵany bar: «Meniń glıaıologııa degen jumbaq álemge endi berile den qoıǵan kezim.
Muzdyń betkeıinen arnaıy shtolnıa jasap, sol muz bólme — tabıǵı zerthana negizinde mol málimetter jınadym. Sóıtip, muzdyqtar jaıyndaǵy ǵylym óz tylsymyna jeteleı tústi, mándi maǵlumattarymen ózine qyzyqtyra berdi. Sondyqtan da bolar, muz úńgirge erekshe baýyr basqandaı edim. Kúnige tańerteń ekspedıııa bazasynan tabıǵı zerthanaǵa jetkenshe asyǵamyn. Ol zerthana men úshin tym erekshe qymbat edi. Kelesi jyly jazda aınalyp soqsam muz úńgir-zerthanam ornynda joq bolyp shyqty. Sebebi, Tuıyqsý qozǵalysqa enip, muz úńgirdi «jutyp» qoıǵan eken…»
Tuıyqsý muzdyǵyn zertteýge berile kirisken Nıkolaı Palgovtyń 1923 jyly 24 tamyzda jazǵan kúndeliginde sarǵaıǵan joldar da áserli: «Men júrgizgen baqylaý nátıjesi muzdyń aqyryndap óse túskenin shamalaýǵa negiz beredi. Máselen, muzdyqtyń sol jaqtaǵy tiliniń buryshy 1902 jyly 5 gradýsqa teń bolsa, men kelgende 11 gradýsqa jetip qalypty. Muz massasy toqtap, azaıǵannan góri birte-birte salmaq qosyp úlgeretindeı… Sóıtip, muzdyq sońǵy jıyrma jyl kóleminde sheginbegen jáne sheginbeıdi dep aıtýǵa bolady».
Tuıyqsý muzdyǵy týraly alǵashqy derekter bolyp ǵylymǵa engen bul joldar sol jyldary talapshyl, bilýge qushtar jas geodezıstiń kúndeligi ǵana edi. Sodan bergi jyldary ol kúndelik talaı ekspedıııalarǵa negiz saldy. San ǵalym Tuıyqsýdy betke aldy.
Tuıyqsý… Erte kóktemdegi Tuıyqsýda júrgizilgen tynymsyz zertteý jumystary da muzdyq jóninde qyzyqty jaıttardy aıtatyn bolady. Muz jıyntyq qar nemese sýyqtan qatqan sý desek, muzdyqtyń paıda bolýy men qalyptasýy bir qaraǵanda onsha erekshe qubylys emes te sııaqty. Degenmen, muz jaratylysynda taý jynysy, keı jaǵdaıda jer qyrtysynyń qalyptasýyna múmkindik beredi.
Sol sebepti de geologtar nazar aýdarady; muz — bul mıneral, sondyqtan da mıneralogtar aınalyp óte almaıdy; muzdyqtarǵa gıdrogeologtar ózgeshe kóńil bóledi, óıtkeni ol sý resýrstarynyń kózi; muz jáne de klımattyń ózgerýine negiz bolǵandyqtan klımatologtar odan alys ketpeıdi; muzdyq sonymen qatar máńgi tońǵa da qatysty bolǵandyqtan krıologtar (tońdy zertteıtin ǵalymdar) zertteý nysanasyna aınaldyrady. Jolserik ǵalym oı qushaǵynda. Kólik Almatyǵa asyqqandaı, bultyń-bultyń burylǵan kúıi taý jolymen tómen túsip keledi. Alysta, tym bıikte aı astynda shaǵylysa jyltyraǵan appaq muzdyqtar…
Aıǵa shaǵylǵan muzdyqtar…
«Men júrgizgen baqylaý nátıjesi muzdyń aqyryndap óse túskenin shamalaýǵa negiz beredi. Máselen, muzdyqtyń sol jaqtaǵy tiliniń buryshy 1902 jyly 5 gradýsqa teń bolsa, men kelgende 11 gradýsqa jetip qalypty. Muz massasy toqtap, azaıǵannan góri birte-birte salmaq qosyp úlgeretindeı…
(Geodezıst Nıkolaı Palgovtyń kúndeliginen)
Muzdyń betkeıinen arnaıy shtolnıa jasap, sol muz bólme — tabıǵı zerthana negizinde mol málimetter jınadym. Sóıtip, muzdyqtar jaıyndaǵy ǵylym óz tylsymyna jeteleı tústi, mándi maǵlumattarymen ózine qyzyqtyra berdi. Sondyqtan da bolar, muz úńgirge erekshe baýyr basqandaı edim.
Kelesi jyly jazda aınalyp soqsam muz úńgir-zerthanam ornynda joq bolyp shyqty. Sebebi, Tuıyqsý qozǵalysqa enip, muz úńgirdi «jutyp» qoıǵan eken…»
(glıaıolog Ǵanıbek Toqmaǵanbetovtiń esteliginen)
Shyǵys Iakýtııada muzdyqtardy sharýashylyqqa paıdalaný degendi bilmese, Orta Azııada árbir lıtr sýy altynmen baǵalanady. Osy óńirdegi muzdyqtardyń sýy bir kezgi Aral teńizimen salystyrǵanda 1,4 ese kóp bolǵanymen bul qordy tıimdi paıdalaný problemasyn ómir alǵa qoıyp otyr. Glıaıologtardyń kúni-túni tynym tappaıtyn izdeniske toly jumystarynyń basty maqsaty sol yńǵaıda baǵyt alǵan.
(Jýrnalıstiń qoıyn dápterinen)
Saparbaı PARMANQULOV
