تۇيىقسۋ

3082
Adyrna.kz Telegram

ايعا شاعىلعان مۇزدىقتار كوز قارىقتىرعان كۇيi وزگەشە جۇمباقتى سۋىرتپاقتايتىنداي، ايتسە دە كەربەز شىڭدار سۋىق قالپى بiر سىردى iشكە بۇككەندەي اسقاقتايدى. مۇزدىقتار دا وزگەشە بiر سىرلى الەم. عىلىمدا 1902 جىلدان بەلگiلi تۇيىقسۋ مۇزدىعىنا جول تارتقان سان ەكسپەديتسيانىڭ ساپارى نەنi ايعاقتايدى؟!

ادەمi سۇلۋ كەيپiمەن كوز ارباعان مۇزدىقتار ماشينانىڭ تەرەزەسiنەن تەلمiرە قاراعان بiزگە ەركەلەگەنi مە، بiردە الدىمىزدان شىعىپ، بiردە بۇيiردەن قاتارلاسىپ ىنتىقتىرا بەرگەن. جوق، ەركەلەگەن قالپى سان قۇبىلىپ، بەل اسا قۇلاعان جول ەكەن-اۋ…

ۆەرنىي بەكiنiسiنە پار ات جەككەن پاۋەسكەمەن كەلگەن جاس جiگiتتiڭ الدىمەن نازارىن اۋدارعان ۇشار باسى اسپان تەپكەن اق باس شىڭدار ەدi. جانارىن الماعان قالپى قيالىنا قانات بiتiپ، سوناۋ بيiككە كوتەرiلگiسi دە كەلگەن. شiركiن، كوگiلدiر اسپان استىندا كۇنمەن شاعىلىسا نۇرلانىپ سان قۇبىلعان سول شىڭدار شىنىندا دا عاشىق ەتەردەي ەكەن. الاتاۋ باۋرايىنداعى بەكiنiسكە ارنايى تاپسىرمامەن كەلگەن جاس گەودەزيست نيكولاي پالگوۆ جول سوقتى بولىپ شارشاعانىن دا ۇمىتقان.

تابيعاتتىڭ قۇپياسىن قىمتاي جاسىرعان مۇزدىقتار قىزىقتىرىپ، وزiنە شاقىردى دا تۇردى. ارمان بولىپ جۇرەكتi تىنشىتپاعان قۇشتارلىق جاس گەودەزيستi اراعا ۋاقىت سالىپ بارىپ، جولعا جەتەلەدi. 1922 جىلى ەڭبەك دەمالىسىن الىپ، جازدىڭ جايما-شۋاق بiر كۇنiندە بيiك تاۋدىڭ ۇشار باسىنا يرەلەڭدەي كوتەرiلگەن جالعىز اياق سۇرلەۋگە ءتۇستi. بۇل ساپارعا العاش كەلگەندەگi قيالمەن، سونىڭ قىزىعىمەن شىعا سالعان جوق.

جۇمىسقا ورنالاسقان كۇيدە كەزەكتi ەڭبەك دەمالىسىنا دەيiن قارجى جينادى، قالاي بارۋ كەرەكتiگiن سۇراستىرىپ، جەر جاعدايىن اركiمنiڭ ايتۋىمەن كارتاعا ءتۇسiردi, دايىندالدى. جولعا بiر ات، التى پۇتتاي جۇك الدى. جانىنا ءوز ەرiكتەرiمەن ەكi جولسەرiك ەردi. قاسىنداعى جولسەرiكتەرiنiڭ جولدى جاقسى بiلۋi نيكولاي نيكيتيچ پالگوۆتىڭ ورتالىق تۇيىقسۋ ساپارىنا، ونىڭ ءساتتi اياقتالاتىنىنا دەگەن سەنiمiن ارتتىردى.

بiزدiڭ بiلەتiنiمiز، تۇيىقسۋ مۇزدىعى تيان-شاننىڭ سولتۇستiك جوتالارىنىڭ بiرi بولىپ گەوگرافيالىق كارتانىڭ تiنiن اسپەتتەي تۇسەتiنi. ال جولسەرiك عالىمنىڭ قوسقانى بiرiنەن سوڭ بiرi قايتالانعان دەرەكتەر تiزبەگi وزiندiك مازمۇنمەن كوپ جايتتى مەڭزەر. ويتكەنi, Iلە الاتاۋىندا ۇزىندىعى 5,1 شاقىرىم، جالپى كولەمi 3,8 شارشى شاقىرىم جەردi الۋى قىزىق مالiمەتتەردiڭ باستاۋى بولىپ تارماقتالا بەرگەن.

مۇزدىقتىڭ تومەنگi بولiگiن قاراڭىز، سۋسىعان قيىرشىق تاس پەن ۇلكەن-ۇلكەن قوي تاستار بيiككە ورiلە تۇسەدi. وزگەشە اسپەتiمەن ەرەكشەلەنگەن iرگەتاس سەكiلدەنiپ جاتقان تاس جامىلعى بiر شاقىرىم ۇزىندىققا سوزىلىپ، تەڭiز دەڭگەيiنەن 3100 مەتر بيiكتiكتە الپi بەلدەۋiنە ۇلاسادى. ودان ءارi كۇنمەن شاعىلىسا جاناردى ارباعان جالاڭاش مۇزدىق. قاتۋلانعان قاباقتاي توبەڭنەن تونە تۇسكەن قار توسقاۋىلدار مۇزدىقتىڭ ۇشار باسىن سiزدەن قىزعانىپ جاسىرعىسى كەلگەندەي قورعاشتاپ، كولەگەيلەي تۇسەدi. ايتسە دە ماڭعاز مۇزدىق كەربەز كەيپiمەن كوز الدىڭىزدا تۇرادى.

تاۋ وزەندەرiنiڭ باستاۋىنداعى مۇزدىقتار كەسكiنi ادەمiلiگiمەن ايرىقشالانار ەدi, جوعارى بەتكەيi جازىق كۇيiندە بيiكتەي بەرەدi. ۇتار باسىن القا بولىپ تاعىلعانداي دوڭگەلەي قورشاعان قارلى جامىلعى تومەنگە قاراي ەتەگiن كەڭگە سالعان قالىڭ مۇزدى اڭعارتادى. بۇل عىلىم تiلiمەن ايتقاندا جازىق مۇزدىقتار. وسى تەكتەس مۇزدىقتاردىڭ ەڭ ۇلكەنi 145 شاقىرىم ۇزىندىققا سوزىلعان. ول الياسكا تاۋلارىنداعى حاببارد مۇزدىعى. ونىڭ ۇزىندىعى 70 شاقىرىمنان استام، اۋماعى 900 شارشى شاقىرىم. جازىق مۇزدىقتاردىڭ ەڭ شاعىندارى بiر شاقىرىمعا جەتپەي جاتادى.

ورتالىق تۇيىقسۋ بۇلاردىڭ جانىندا 4 ەسە ۇلكەن. ەرەكشەلiكتەرiن ەسكەرەر بولساق، عالىمداردىڭ نازار اۋدارار مۇزدىقتار توبىنا جاتقىزۋىندا دا ءمان بار. قاپقاز، كامچاتكا، تيان-شان جانە پاميردەگi سەگiز ايماقتى ەسەپتەۋ بارىسىندا 1000 شارشى شاقىرىم كولەمدi 22 مۇزدىق الىپ جاتقانى انىقتالعان. ارقايسىسىنىڭ كولەمi 3-4 شارشى شاقىرىم ارالىعىن قۇرايدى جانە كوبi ورتالىق تۇيىقسۋ كولەمiنە جاقىن. Iلە الاتاۋىنىڭ سولتۇستiك جوتالارىندا، ناقتىلاي تۇسسەك، ورتالىق تۇيىقسۋ ماڭىندا دا اۋماعى جاعىنان ولارعا قاتارلاساتىن 37 مۇزدىق بارى تاڭدانتا قويماس.

ماشينا قىرقادان ءسال تومەن قۇلديلادى دا كiلت وڭعا بۇرىلىپ، قايتا بيiككە كوتەرiلدi. سوناۋ اڭعار ەتەگiندە مىڭ بۇرالعان وزەن جىلتىرايدى. ال، وزەننiڭ باستاۋى ءالi قانشا جەر. تۇيىقسۋ عىلىمدا 1902 جىلدان بەلگiلi. ونىڭ پiشiن-بولمىسى جايىندا العاش حابارلاعان س. دميتريەۆ ەدi. جازدى كۇنگi قىسقا مەرزiمدi ساپارى دايەكتi زەرتتەۋگە مۇمكiندiك بەرمەدi. كورگەن-بiلگەنi ناتيجەسiندە انىقتاعاندارىن جالپىلاما ءتۇسiندiردi.

ال، عىلىمعا كەرەگi مالiمەتكە تولى ناقتى دەرەكتەر. سول سەبەپتi دە بارلىق جايت بەلگiسiز قالپىندا قالا بەردi. كەيiننەن ەكiنشi رەت تۇيىقسۋعا وزگە بiر ولكەتانۋشى ۆ. گورودەتسكيدiڭ جولى ءتۇستi. وسى ساپاردىڭ قورىتىندىسىندا ول تۇيىقسۋ مۇزدىعىنىڭ جاي-جاپسارى جونiندە حابارلامالىق ماقالا جازدى. اراعا التى جىل سالىپ، 1922-1923 جىلدارى تۇيىقسۋ ن. پالگوۆتىڭ نازارىن اۋداردى. سونان سوڭ بارىپ 13 جىل مەرزiم وتكەندە مۇزدىق قۇپياسىنا قىزىققان قازاق گيدرومەتەورولوگيالىق قىزمەت باسقارماسىنىڭ ماماندارى بولدى.

تۇيىقسۋ مۇزدىعىنا جۇرگiزگەن كوپتەگەن باقىلاۋ ناتيجەسi اۋا رايىنا بايلانىستى ماڭىزدى دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ الۋعا مۇمكiندiك بەردi. سونىمەن قاتار ونىڭ وتكەنiنە بارلاۋ جاساپ، وزگەگە توسىن جۇمباق جايتتاردىڭ سىرىنا قانىعا تۇسۋگە جەتەلدi. بۇنىڭ بارiنە باعىت سiلتەگەندەي بولعان الماتىنىڭ اۋا رايىن 1879 جىلدان باقىلاۋعا الىنعاندىعىن ايعاقتايتىن دەرەكتەر ەدi. وسىعان بايلانىستى مىڭجىلقى ستانساسىندا مۇزدىقتاردىڭ جاز ايلارىندا تەمپەراتۋرانىڭ وزگەرۋiنە ساي كەلەتiن جايلاردى جۇيەلi زەرتتەۋ جۇرگiزiلدi. 1937 مەن 1964 جىلدار ارالىعىنداعى مالiمەتتەردi سالىستىرا كەلە اۋا رايى تەمپەراتۋراسىنىڭ، مۇزدىق رەجيمiنiڭ ءوزارا بايلانىسى 1879 جىلدان بەرگi تۇيىقسۋدىڭ تiرشiلiك تىنىسىن تانۋعا جول اشتى.

مۇزدىقتىڭ كەربەز كەيپi كوز اربايدى. ۇشار باسى اسپان تەپكەن مۇزارت شىڭدار شىعار كۇننiڭ جالقىن ساۋلەسiنە شومىلعان قالپى بيiكتەگەن دەرسiڭ. ولاردىڭ ەڭ بيiگi 4410 مەترلiك وردجونيكيدزە شىڭى. ءسۇيiر قالپىنداعى مۇز تاۋدىڭ كۇنگە شاعىلىسقان كەسكiنiن جولاق بولىپ ءبولiپ جاتقان قارلى بەلدەۋ مۇزدىقتاعى سىزات-جارىقتى اڭعارتادى ەكەن. وڭتۇستiك شىعىستا تۇيىقسۋ تiزبەكتەرiنiڭ تاۋلى القابى باستاۋ الادى. شىعۋى قيىن سانالاتىن ونىڭ بيiكتiگi — 4150 مەتر. ودان باتىسقا قاراي قارلى اڭعاردىڭ قارسى بەتكەيiندە تۇيىقسۋ شىڭى.

ول الدىمىزداعى پوگرەبەتسكي قارلى شىڭىنان بiرنەشە مەتر عانا تومەن جاتىر. بارلىق شىڭنىڭ جارتاستى بەتكەيi تەرەڭ سايعا ۇلاسادى، ودان باكەنە مۇزدىقتار ءورiلiپ تۇرادى. سول جاق بەتكەيدەن كوسمەدەميانسكايا مەن مولودەجنىي مۇزدىعى سىرباز كەيiپتە مەن مۇندالايدى. الدىڭعىسى تۇيىقسۋ مۇزدىعىمەن استاسىپ جاتىر دا، ەكiنشiسi جانامالاپ قوسىلادى. وڭ جاقتا تۇيىقسۋ تiزبەگi. مۇزدىق پەن تiزبەكتi ءبولiپ جاتقان مورەنانىڭ تومەنگi بولiگi. تۇيىقسۋ تiزبەگiنەن سولتۇستiككە قاراي پارتيزان، وردجونيكيدزە، ماياكوۆسكي، مامەتوۆا مۇزدىقتارى جالعاسادى. بiرiمەن-بiرi بوي جارىستىرعان كۇيi وزگەشە سۋرەت.

سىزدىقتاعان سۋ كiشكەنە سىزىق جيەكتەرمەن اققان بويى مۇزدىق تiلدەرiنiڭ ۇستiمەن تامشىلايدى. ءار جەر — ءار جەرگە جينالعان سۋ ارنا-ارنامەن تومەن قۇلايدى. قيىرشىق تاس پەن قۇمنىڭ اسەرiنەن ۇيالار پايدا بولدى. ولارعا مولتiلدەپ سۋ تولىپ، ادەمi كورiنiستەن كوز العىڭىز كەلمەيدi. ارىندى تاۋ وزەندەرiنiڭ باستاۋى وسى.

- وڭ جاقتاعى مورەنانى ورتالىقتاعى دەپ تۇيىقسۋ مەن تۇيىقسۋ تiزبەگi مۇزدىقتارىن بiرiنەن بiرiن اجىراتۋعا كومەكتەسەدi, — عالىم، پروفەسسور ەۆگەني نيكولاەۆيچ ۆيلەسوۆ مورەنالىق كولدەن الدەنە iزدەگەندەي ءۇنسiز قالدى. ويعا شومعان عالىمدى بiز دە مازالاعان جوقپىز. ويتكەنi گلياتسيولوگ بولۋ تاۋعا، مىنا كوز جاۋىن العان مۇزدىقتارعا عاشىقتىقتان بارىپ بۇكiل عۇمىرىڭدى ارنايتىن ماماندىق ەكەنiن تۇسiنگەندەي ەدiك.

گلياتسيولوگ عالىمدارمەن بولعان بiرنەشە كۇننiڭ قىزىقتىلىعى دا سول، لاگەردەن شىققان سان تارماق جولدىڭ بiزدi اپارماعان جەرi جوق. تاڭدانىپ تاڭداي قاعۋ بار دا، وزگەشە اسەرiمەن ەستە قالاتىن جايت بولادى. بiز ءۇشiن تاۋدىڭ قيا بەتكەيiندە كەزدەسكەن كiشكەنە الاڭقاي دا سونداي. ونى مىقتاپ ەستە ۇستاۋ كەرەك. بۇل الاڭقاي ءاربiر گلياتسيولوگ ءۇشiن دە ەرەكشە ەكەن، سەبەبi, مۇزدىقتاردى تانىپ، بiلۋدە كوپ قىزمەت اتقارعاندىعىندا دەپ تۇيدiك. سونىمەن قاتار، تالاي باقىلاۋشىلاردىڭ تiرەك بازاسى بولۋىمەن قىمبات.

ماسەلەن، س. دميتريەۆ ول جەرگە جاڭبىر ولشەگiش پەن مەتەورولوگيالىق بۋدكا ورناتقان، وندا ءتۇرلi ماقساتتا قولدانىلاتىن تەرمومەترلەر قويىلعان بولاتىن. ونىڭ قىزمەتكەرi كاپيتان كارپىكوۆ وسى جەردەن گيپروگەلمەن مۇزدىقتى كينوعا ءتۇسiردi. وسى وقيعادان كەيiن ول «گيپروگەل گريۆكاسى» اتالىپ كەتتi. قىسقى سۇراپىل جەل مەتەورولوگيالىق بۋدكا مەن جاڭبىر ولشەگiشتi قۇلاتىپ كەتتi. جىلدار وتسە دە الاڭقاي ءالi كۇنگە سولاي اتالادى.

مۇزدىقتار — اۋقىمدى سۋ قويماسى. دوستاستىقتاعى مۇزدىقتاردىڭ مۇز ماسساسىنىڭ ءوزi 7 مىڭ تەكشە شاقىرىم سۋ قۇرايدى ەكەن. بۇل بۇرىنعى كەڭەس وداعى تەرريتورياسىنىڭ ءون بويىن شارلاعان وزەندەردiڭ ءتورت جىلعى اعىن سۋى. ال وسى مۇزدىقتار ەرiگەن كۇندە الەمدiك مۇحيت اتاۋلى 5 سانتيمەترگە كوتەرiلدi دەسەك تاڭداناسىز با، بۇگiنگi وقىرماندى تاڭداندىرۋ تاعى قيىن. ايتكەنمەن شىعىس ياكۋتيادا مۇزدىقتاردى شارۋاشىلىققا پايدالانۋ دەگەندi بiلمەسە، ورتا ازيادا ءاربiر ليتر سۋى التىنمەن باعالانادى. وسى وڭiردەگi مۇزدىقتاردىڭ سۋى بiر كەزگi ارال تەڭiزiمەن سالىستىرعاندا 1,4 ەسە كوپ بولعانىمەن بۇل قوردى تيiمدi پايدالانۋ پروبلەماسىن ءومiر العا قويىپ وتىر. گلياتسيولوگتاردىڭ كۇنi-ءتۇنi تىنىم تاپپايتىن iزدەنiسكە تولى جۇمىستارىنىڭ باستى ماقساتى سول ىڭعايدا باعىت العان.

مۇزدىقتار — عاجايىپ تiرشiلiك، ماسەلەن، بiر قاراعاندا مۇزدىقتار جىلجيدى دەگەنگە سەنۋ قيىن-اق. سونىڭ اسەرi مە، ۇزاق جىلدار بويىنا بۇل جاعدايعا ونشا ءمان بەرiلمەي كەلەدi. اتالمىش قۇبىلىس XVI عاسىردىڭ اياعىندا الپi تۇرعىندارىنىڭ جىلناماسىندا العاش كورسەتiلدi, ال، ءجۇز جىلدان سوڭ يسلانديالىق عالىم ت. ۆيگالين جازبالارىندا مۇزدىقتاردىڭ قوزعالاتىنى جايىندا مالiمەتتەر كەزدەستi. تەك، و. سوسسيۋرانىڭ XVII عاسىردا الپiگە جاساعان ساياحاتى عانا مۇزدىقتار جىلجۋىنىڭ وزگەشە ءمانiن اشىپ بەردi.

ساياحاتشىنىڭ مۇزدىقتار بەتiنە قالدىرعان باسپالداقتارى سول 1788 جىلعى ساپاردان كەيiن اراعا 44 جىل سالىپ قايتا كەلگەندە چەرنايا يگلا تاۋىنىڭ مەر-دە-گلاس مۇزدىعىنىڭ تومەنگi بەتكەيiنەن ورىن تەۋiپتi. وسى جىلدار iشiندە ءتورت شاقىرىم قوزعالىسقا ەنگەن. مۇزدىقتاردىڭ قوزعالىسىن باعامداماۋ سالدارى قيىن جاعدايلارعا اكەلiپ سوعادى. ونىڭ بiر مىسالى، 1894 جىلى فرانتسۋز عالىمى م. جانسسان مونبلانا شىڭىنا وبسەرۆاتوريا سالادى.

وسى اتالمىش عيماراتتىڭ ەرەكشەلiگi دە شىعار، جالپى سالماعى 187 توننا دا، اۋماعى 50 شارشى مەتر جەردi الىپ جاتتى. عالىمنىڭ توپشىلاۋى بويىنشا ول بارلىق توتەنشە جاعدايلارعا شىداس بەرەتiن بەرiكتiگi مەن بiر ورنىنان جىلجىمايتىنىنا كوڭiلi تولا iسكە كiرiستi. ايتسە دە ارادا ءتورت جىل وتكەندە قوزعالىس اسەرi iرگەتاستان قاتتى بايقالدى. ويتكەنi, وبسەرۆاتوريانىڭ يiلiپ ەڭكiش تارتۋى ونىڭ قۇلاپ قالۋ قاۋپiن تۋدىردى.

اق باس مۇزدى شىڭدار كەيدە توسىننان قوزعالىسقا ەنەدi. مۇنداي ماۋسىمدا وزگەشە جىلدامدىق الادى دا مۇزدىق تiلدەرi تومەنگە سۋسىعان كۇيi ۇلاسا تۇسەدi. مۇزدىقتاردىڭ بەيمالiم مiنەز تانىتۋىنىڭ نەگiزگi سىرى كليمات وزگەرۋiنەن ەكەنi بەلگiلi. ەپتال الپiسiندەگi فەرناگتفەرنەر مۇزدىعى سوڭعى ءتورت عاسىردا ءتورت رەت قوزعالىسقا ەنگەن. ءار قوزعالعان سايىن روفون وزەنiن بوگەپ وتىردى، بوگەلگەن وزەن سۋى جينالىپ كولگە اينالادى دا لىقسىپ تولىپ، ارتىنشا سارقىراپ اعىپ تومەن قۇلاعان. مۇنىڭ ءوزi اپاتتى سۋ تاسقىندارىنا اكەلiپ سوقتى.

الياسكادا 1966 جىلى 12 مۇزدىق، ونىڭ iشiندە سولتۇستiك امەريكاداعى ەڭ الىپ بەرينگ مۇزدىعى كوشتi. ونىڭ قوزعالىس ەنi 42 شاقىرىم شاماسىندا ەدi, ءتورت جىل iشiندە 1200 مەترگە جىلجىعانى بايقالعان. ال، 1918 جىلدان باقىلاۋعا الىنعان ۋولش مۇزدىعى ۇزاق زەرتتەۋ ناتيجەسiندە عالىمدار قوزعالىسقا ەنبەيدi دەگەن تۇجىرىمعا كەلگەن. دەگەنمەن ۋولش مۇزدىعى 60-جىلداردىڭ اياعىندا مiنەز تانىتتى، ءتورت جىلدا ورتالىق بولiگi 10 شاقىرىمعا جىلجىپ كەتتi.

سونىمەن بiرگە ارا سالماقتىق مولشەرiندە ەلەۋلi وزگەرiس بولعان، توبەسiندەگi مۇز قاباتى 150 مەترگە شوكتi. قاراقورىمدا گاساناباد مۇزدىعى 1904-1905 جىلدارى ەكi جارىم ايدىڭ وزiندە 10 شاقىرىمعا جىلجىعان. ال، بiر تاۋلiكتە جازىق دالانىڭ 130 مەتر جەرiن بيiك مۇزدىق باۋىرىنا العان. پامير تاۋىنداعى مۇزدىقتار مiنەزi دە تىم قىزىق، 1963 جىلى ۆاحچ جازىعىنىڭ بويىمەن مەدۆەجي مۇزدىعى 2 شاقىرىمعا تومەن جىلجىدى. ون جىلدى ارتقا تاستاپ تاعى دا 1750 مەترگە قوزعالدى.

قوس قاپتالداعى ابدۋكاگور مەن دۋستۋراز جازىعىن ءبولiپ تاستادى. اپاتتى سەلدەردiڭ 1963 جىلى ەسiك كولiندە، 1973 جىلى كiشi الماتى وزەنi بويىندا بولعانى مەدۆەجيدiڭ قوزعالىسقا ەنگەن مەرزiمدەرiمەن ءدوپ كەلiپ تۇر. بۇعان قوسا تۇيىقسۋدا 1958-1959 جىلدارى اتالىپ وتكەن حالىقارالىق گەوفيزيكا جىلى باعدارلاماسى اياسىندا زەرتتەۋ جۇرگiزگەن بەلگiلi عالىم عانيبەك توقماعانبەتوۆ بiر وقيعانى ەسكە العانى بار: «مەنiڭ گلياتسيولوگيا دەگەن جۇمباق الەمگە ەندi بەرiلە دەن قويعان كەزiم.

مۇزدىڭ بەتكەيiنەن ارنايى شتولنيا جاساپ، سول مۇز بولمە — تابيعي زەرتحانا نەگiزiندە مول مالiمەتتەر جينادىم. ءسويتiپ، مۇزدىقتار جايىنداعى عىلىم ءوز تىلسىمىنا جەتەلەي ءتۇستi, ءماندi ماعلۇماتتارىمەن وزiنە قىزىقتىرا بەردi. سوندىقتان دا بولار، مۇز ۇڭگiرگە ەرەكشە باۋىر باسقانداي ەدiم. كۇنiگە تاڭەرتەڭ ەكسپەديتسيا بازاسىنان تابيعي زەرتحاناعا جەتكەنشە اسىعامىن. ول زەرتحانا مەن ءۇشiن تىم ەرەكشە قىمبات ەدi. كەلەسi جىلى جازدا اينالىپ سوقسام مۇز ۇڭگiر-زەرتحانام ورنىندا جوق بولىپ شىقتى. سەبەبi, تۇيىقسۋ قوزعالىسقا ەنiپ، مۇز ۇڭگiردi «جۇتىپ» قويعان ەكەن…»

تۇيىقسۋ مۇزدىعىن زەرتتەۋگە بەرiلە كiرiسكەن نيكولاي پالگوۆتىڭ 1923 جىلى 24 تامىزدا جازعان كۇندەلiگiندە سارعايعان جولدار دا اسەرلi: «مەن جۇرگiزگەن باقىلاۋ ناتيجەسi مۇزدىڭ اقىرىنداپ وسە تۇسكەنiن شامالاۋعا نەگiز بەرەدi. ماسەلەن، مۇزدىقتىڭ سول جاقتاعى تiلiنiڭ بۇرىشى 1902 جىلى 5 گرادۋسقا تەڭ بولسا، مەن كەلگەندە 11 گرادۋسقا جەتiپ قالىپتى. مۇز ماسساسى توقتاپ، ازايعاننان گورi بiرتە-بiرتە سالماق قوسىپ ۇلگەرەتiندەي… ءسويتiپ، مۇزدىق سوڭعى جيىرما جىل كولەمiندە شەگiنبەگەن جانە شەگiنبەيدi دەپ ايتۋعا بولادى».

تۇيىقسۋ مۇزدىعى تۋرالى العاشقى دەرەكتەر بولىپ عىلىمعا ەنگەن بۇل جولدار سول جىلدارى تالاپشىل، بiلۋگە قۇشتار جاس گەودەزيستiڭ كۇندەلiگi عانا ەدi. سودان بەرگi جىلدارى ول كۇندەلiك تالاي ەكسپەديتسيالارعا نەگiز سالدى. سان عالىم تۇيىقسۋدى بەتكە الدى.

تۇيىقسۋ… ەرتە كوكتەمدەگi تۇيىقسۋدا جۇرگiزiلگەن تىنىمسىز زەرتتەۋ جۇمىستارى دا مۇزدىق جونiندە قىزىقتى جايتتاردى ايتاتىن بولادى. مۇز جيىنتىق قار نەمەسە سۋىقتان قاتقان سۋ دەسەك، مۇزدىقتىڭ پايدا بولۋى مەن قالىپتاسۋى بiر قاراعاندا ونشا ەرەكشە قۇبىلىس ەمەس تە سياقتى. دەگەنمەن، مۇز جاراتىلىسىندا تاۋ جىنىسى، كەي جاعدايدا جەر قىرتىسىنىڭ قالىپتاسۋىنا مۇمكiندiك بەرەدi.

سول سەبەپتi دە گەولوگتار نازار اۋدارادى; مۇز — بۇل مينەرال، سوندىقتان دا مينەرالوگتار اينالىپ وتە المايدى; مۇزدىقتارعا گيدروگەولوگتار وزگەشە كوڭiل بولەدi, ويتكەنi ول سۋ رەسۋرستارىنىڭ كوزi; مۇز جانە دە كليماتتىڭ وزگەرۋiنە نەگiز بولعاندىقتان كليماتولوگتار ودان الىس كەتپەيدi; مۇزدىق سونىمەن قاتار ماڭگi توڭعا دا قاتىستى بولعاندىقتان كريولوگتار (توڭدى زەرتتەيتiن عالىمدار) زەرتتەۋ نىساناسىنا اينالدىرادى. جولسەرiك عالىم وي قۇشاعىندا. كولiك الماتىعا اسىققانداي، بۇلتىڭ-بۇلتىڭ بۇرىلعان كۇيi تاۋ جولىمەن تومەن ءتۇسiپ كەلەدi. الىستا، تىم بيiكتە اي استىندا شاعىلىسا جىلتىراعان اپپاق مۇزدىقتار…

ايعا شاعىلعان مۇزدىقتار…

«مەن جۇرگiزگەن باقىلاۋ ناتيجەسi مۇزدىڭ اقىرىنداپ وسە تۇسكەنiن شامالاۋعا نەگiز بەرەدi. ماسەلەن، مۇزدىقتىڭ سول جاقتاعى تiلiنiڭ بۇرىشى 1902 جىلى 5 گرادۋسقا تەڭ بولسا، مەن كەلگەندە 11 گرادۋسقا جەتiپ قالىپتى. مۇز ماسساسى توقتاپ، ازايعاننان گورi بiرتە-بiرتە سالماق قوسىپ ۇلگەرەتiندەي…

(گەودەزيست نيكولاي پالگوۆتىڭ كۇندەلiگiنەن)

مۇزدىڭ بەتكەيiنەن ارنايى شتولنيا جاساپ، سول مۇز بولمە — تابيعي زەرتحانا نەگiزiندە مول مالiمەتتەر جينادىم. ءسويتiپ، مۇزدىقتار جايىنداعى عىلىم ءوز تىلسىمىنا جەتەلەي ءتۇستi, ءماندi ماعلۇماتتارىمەن وزiنە قىزىقتىرا بەردi. سوندىقتان دا بولار، مۇز ۇڭگiرگە ەرەكشە باۋىر باسقانداي ەدiم.

كەلەسi جىلى جازدا اينالىپ سوقسام مۇز ۇڭگiر-زەرتحانام ورنىندا جوق بولىپ شىقتى. سەبەبi, تۇيىقسۋ قوزعالىسقا ەنiپ، مۇز ۇڭگiردi «جۇتىپ» قويعان ەكەن…»

(گلياتسيولوگ عانيبەك توقماعانبەتوۆتiڭ ەستەلiگiنەن)

شىعىس ياكۋتيادا مۇزدىقتاردى شارۋاشىلىققا پايدالانۋ دەگەندi بiلمەسە، ورتا ازيادا ءاربiر ليتر سۋى التىنمەن باعالانادى. وسى وڭiردەگi مۇزدىقتاردىڭ سۋى بiر كەزگi ارال تەڭiزiمەن سالىستىرعاندا 1,4 ەسە كوپ بولعانىمەن بۇل قوردى تيiمدi پايدالانۋ پروبلەماسىن ءومiر العا قويىپ وتىر. گلياتسيولوگتاردىڭ كۇنi-ءتۇنi تىنىم تاپپايتىن iزدەنiسكە تولى جۇمىستارىنىڭ باستى ماقساتى سول ىڭعايدا باعىت العان.

(جۋرناليستiڭ قويىن داپتەرiنەن)


 ساپارباي پارمانقۇلوۆ

 

پىكىرلەر