Asan qaiǧy aǧat aitqan emes. Jaratqan qazaqqa jerūiyqtai jer berıp jarylqady. Atyraudan Altaiǧa deiıngı aimaqty aralasaŋyz, küllı dünienıŋ körkemdıgıne aiyrbastamas tabiǧattyŋ keremetterıne kezıgesız. Jiyp qana qoimai üiıp, üiıp qana qoimai közı qiyp bere salǧan ba dersız?! Dei tūrǧanmen, jaz şyqsa boldy, eldegı aqşalylar Antaliany alys körmeidı, şamasy jetkender Şveisariiadan bır-aq şyǧady. Al Sız şe? Kürmeuge kelmeitın qysqa jıp sekıldı eŋbekaqyŋyzben Karib araldaryna tartyp kete alasyz ba? Ärine, joq. Älde eldegı şipajailardy şarlap, jaǧajailardy jaǧalap ketesız be?
Ügıt joq jerde ümıt joq
Qolymyzda jarnama gazetterı. «Turizm. Otdyh» degen qos aiqarma bettı qanşa süzseŋız de, ol jerden kerbez Kökşenı körmeisız. Esesıne Europanyŋ qiial-ǧajaiyp qalalary men araldarynyŋ qatarynda Ystyqköl örıp jür. Arakıdık qana Alaköldı közıŋız şalsa, quanyŋyz. Būl da bolsa būǧan deiın aitylyp kele jatqan turistık nysandardy, demalys, sauyqtyru ortalyqtaryn, iaǧni otandyq turizmdı nasihattau men jarnamalauǧa qūlyqsyz ekenımızdı aŋǧartsa kerek. Mäselenıŋ bır ūşyǧy da osynda jatyr. Eger äŋgıme auany basqalai bolsa, Borattyŋ filmınsız-aq şeteldıkter qazaq jerıne äu basta jol salmaityn ba edı. Ökınıştı…
Şetel bılmese bırsärı ǧoi, iek astyndaǧyny közımızge ılmeitın özımızdı qaitemız? Köşeden kezıktırgen kez kelgen jannan Qazaqstandaǧy demalys oryndarynyŋ atauyn sūrasaŋyz, Burabai men Saryaǧaştan ärı aspaidy. Bıreuı baǧasynyŋ qymbattyǧymen, bıreuı arzandyǧymen este qalǧandyqtan ǧana. Al oŋtüstık, şyǧys öŋırlerdegı emdık būlaqtar qasietınen habaryŋyz bar ma? Ol jerlerde qandai ortalyqtar qyzmet körsetedı? Bılmeisız. Olardyŋ bügınde lastanyp jatqany da jan auyrtady. Jaŋaqorǧannyŋ şipaly balşyǧyn şe? Emıs-emıs. Al bır ǧana Almaty oblysynda tört jüzden astam turistık nysan baryn şe? Kökşetau men Qostanaidaǧy qaraǧaily ormanǧa ornalasqan şipajailar, Pavlodardaǧy «Moiyldy», Batys Qazaqstandaǧy «Aqjaiyq», Almatynyŋ «Köktem», «Qarǧaly» demalys oryndary…
Al bızdıŋ eldegı turistık agenttıkter otandyq turizmdı nasihattamaq tügıl, demaluşylarǧa qyzmet körsetu qūnyn tüsırmei otyr. Būl oraida turistık nysandarymyzdy jarnamalaudy memleket öz mındetıne alu kerek bolatyn. Iаǧni jarnama arqyly, eldı-jerdı nasihattau arqyly halyqtyŋ qyzyǧuşylyǧyn arttyru da – turisterdı tartudyŋ bır joly. Mäselen, Türkiia turizm salasyndaǧy jarnamaǧa jyl saiyn aiamai qarjy qūiady.
Ol – milliondaǧan euro kölemındegı öte qomaqty qarjy. Osy aqşa negızınde olar Türkiiadaǧy demalys oryndaryn jarnamalap otyru üşın şeteldık jetekşı turagenttıktermen kelısımşartqa otyrady. Iаǧni olar Türkiia elı men jerı turaly, onyŋ tamaşa jaǧajailaryn älem jūrtyna jan-jaqty tanystyrady, aqparattandyrady. Ärine, bügınde Türkiianyŋ äsem jerlerı älemge äigılı. Solai bola tūra türıkter turizmnen tük aiaǧan emes. Osy eldıŋ bilıktegılerı bölıngen būl aqşanyŋ el bedelın arttyryp qana qoimai, turisterdıŋ sanyn köbeituge kömektesetının jäne ol aqşanyŋ eselenıp qaitatynyn aitady. Şyndyǧynda, osy mūsylman memleketınıŋ turizmnen tüsıretın paidasynyŋ jyl saiyn ondaǧan milliardqa ösıp otyratynyn eske alsaq ta jetıp jatyr.
Jabaiy jaǧajai. Jaman jol
Bır ǧana Alaköl men Balqaşty baǧalai alsaq, Ystyqköldı tört bes ese oraityn paida tabar edık. Alaida ataqonys Alaköl ala-qūla küi keşse, Balqaştyŋ baǧy aşylmai-aq qoidy. Basqa elden kelgenderdıŋ közıne tüsken būl kölderge qarap olar «dikii pliaj», iaǧni adam qoly timegen jabaiy jaǧajai dep at qoiady. Endı şe? Bırdı-ekılı jön-josyqsyz salyna salǧan kottedjder men şatyrlar, jabaiy sauda da būl aimaqtardaǧy qyzmet körsetu jaǧdaiy men jaǧajai mädenietınıŋ deŋgeiınen syr ūqtyrǧandai. Mäselen, ekı millionnan astam halqy bar Almaty oblysynyŋ aumaǧyndaǧy tört jüz qyryq turistık nysannyŋ seksen paiyzyna baratyn jol naşar. Turizmnıŋ merzımdık tabys közı bolsa da, bıraz tabys tüsıretının sol töŋırektegı qazaqtar ǧana bıledı. Bılgendıkten Alaköl, Balqaş maŋynda bır auyq uaqytşa demalys nysandaryn ūiymdastyrady. Bıraq ondai demalys oryndarynda servistık qyzmettıŋ sapasy tömen bolǧandyqtan, turister aǧylyp baryp jatqan joq. Eldegı qaltasy jūqalau demaluşylar bolmasa, syrttan kelgen turister mūndai «jabaiy» demalys oryndarynyŋ maŋyna da jolamaidy. Ärine, būl ıske jauapty vedomstvonyŋ özı bel şeşe kırıspese bolmaiyn dep tūr. Äitpese otandyq turistık aimaqtardaǧy infraqūrylymnyŋ tym naşarlyǧynan būl sala damymaidy.
Şipajai baǧasy şaryqtap tūr
Turistık aimaqtardaǧy infraqūrylym damymaǧan degenmen, būl jerdegı qyzmet körsetu baǧalary qyrǧyz aǧaiyndardan qalysar emes. Osy oraida eldegı bırqatar demalys oryndary men şipajailardyŋ ortaşa baǧalaryna köz jügırtsek. Mäselen, Qostanaidaǧy «Sosnovyi bor» sanatoriiı täulıgıne 6000-nan 15000 teŋgege deiın alady. Joŋǧar Alatauyndaǧy «Qapal-Arasandaǧy» baǧa 6600 teŋgeden 41250 teŋgege deiın barady. Alakölde jergılıktı tūrǧyndar tıkken kiız üide tünep şyǧu üşın 4000 teŋge töleu qajet. Balqaşta juynatyn jerı, därethanasy bar kottedj täulıgıne – 8000 teŋge. Aqsu-Jabaǧyly qoryǧyndaǧy qonaqüide tūru täulıgıne – 6000 teŋge.
Al kerbez Kökşenıŋ bauraiyndaǧy Burabaiǧa baryp, Jūmbaqtas pen Seksenköldıŋ sūlulyǧyna süisınıp, Ainaköldıŋ ajaryna tamsanǧyŋyz kelse, qaltaŋyzda 1000-2000 dollardai qarajatyŋyz bolu kerektıgın bılesız be? Mäselen, atalǧan aimaqtaǧy «Oqjetpes» şipajaiynyŋ täulıktık qūny jiyrma myŋnan seksen myŋ teŋgege deiıngı baǧada. Jiyrma kün demalǧyŋyz kelse, qaltaŋyzda ekı jüz myŋ teŋgeŋız boluy kerek. Bır qyzyǧy, tap osy somada, tıptı odan azyraq qarjyŋyz bolsa, Sız Türkiiada da demala alasyz. Mıne, osydan soŋ kez kelgen demaluşynyŋ oilanyp qalatyny ras. Öitkenı demaluşynyŋ bärı patriot emes ekenı de belgılı ǧoi.
Bız kei bırqatar demalys oryndarynyŋ bügıngı ortaşa baǧalaryn şolyp öttık. Bıraq būl tūraqty deuge taǧy bolmaidy. Öitkenı şipajailar men demalys, sauyqtyru oryndarynyŋ jekemenşıktıŋ qūzyrynda ekenın aitsaq ta jetıp jatyr. Iаǧni qyzmet körsetu qūnyn qalai qūbyltam dese de, qojaiynnyŋ erkı.
Qazaqstandaǧy eŋ arzan sanatorii Saryaǧaş pen Mankenttegı qarapaiym oryn bır täulıkke 4-6 myŋ teŋge alady. Merke, Jaŋaqorǧanda da sol şama, «Moiyldy» men «Köktem», «Alatauda» säl joǧaryraq. Al halyqtyq degen sözge säl de bolsa säikes keletin şipajailar qazir respublikamyzda sanauly ǧana. Solardyŋ qataryna Oŋtüstik Qazaqstan oblysyndaǧy «Saryaǧaş», Qyzylorda oblysyndaǧy «Jaŋaqorǧan», Jambyl oblysyndaǧy «Merke» şipajailaryn jatqyzuǧa bolady. Soŋǧy ekeuine emdeluşiler köktem, jaz, işinara küz ailarynda ǧana baryŋqyraidy. Osy sausaqpen sanarlyq sanatoriiler ǧana qazır el kädesıne jarap otyr deuge bolady. Al Burabaidaǧy «Oqjetpes», «Priozernyi», «Almaz» şipajailaryndaǧy 2-4 adamdyq liuks oryndarǧa täulıgıne otyz myŋ teŋgeden joǧary bolyp tūr. Būl baǧa bıreudıŋ bır ailyq eŋbekaqysy ekenı esıŋızge tüsse, külkıŋız keledı.
Attyŋ basyn Alakölge būryŋyz!
Ädette jaz şyqsa boldy, oŋtüstık oblystyŋ halqy men almatylyqtar aiyr qalpaqty aǧaiyndardyŋ aq marjany – Ystyqkölge aǧylatyn. Alatau assaŋ aldyŋnan şyǧatyn Ystyqköldıŋ qyzmet körsetu qūnynyŋ qoljetımdılıgı qazaqstandyqtarǧa asa tiımdı-tın. Odan bölek viza aştyryp äure de bolmaisyz. Alaida almatylyqtardyŋ biyl būl oilarynan ainityn türı bar. Qala halqyna jürgızılgen saualnama nätijesı almatylyqtardyŋ demalys baǧytynyŋ özgergenın baiqatady. Oǧan sebep te joq emes. Qyrǧyz elındegı qyrǧiqabaqtyq qazaqtardyŋ Ystyqkölge degen yqylasyn suytty. Al köl jaǧasyndaǧy jūrt Jetısu jaqqa jautaŋdaidy. Öitkenı däm-tūzyn kölden aiyryp otyrǧan aǧaiynnyŋ demaluşylarynan aiyrylǧysy joq. Tıptı biylǧy mausymnyŋ qyzmet körsetuınıŋ baǧasyn 15 paiyzǧa deiın arzandatyp jıbergen. Qyrǧyzdyŋ uaqytşa ükımetındegıler de eldı asyrap otyrǧan köldıŋ biylǧy mausymyna alaŋdauly. Al otandyq turistık biznes ökılderı Qyrǧyzstandaǧy saiasi ahualǧa bailanysty Qazaqstan turizmınıŋ keleşegın aiqyndaityn ūrymtal sät tudy, ony qalt jıberuge bolmaidy dep esepteidı. Biyl Ystyqköl jaǧalauy qazaqstandyq demalys oryndarymen bäsekelese almaidy. Sony paidalanyp Qazaqstannyŋ Kaspii teŋızı, Balqaş, Alaköl kölderı, Şortandy-Burabai kurorttyq aimaqtary men Qapşaǧai su qoimasy siiaqty qolaily jerlerden jaŋa demalys oryndaryn aşyp, turistık biznestı damytudy, qyzmet körsetu deŋgeiın jaŋa sapaǧa köterudı jedel qolǧa alu qajet degen de pıkırler aityluda. Alaida «körşınıŋ üiı örtenıp jatqanda bas üiıtıp alatyn» qasiet qazaqqa bıtpegen – bır, ekınşıden, eldegı turizmnıŋ damuy Ystyqköldıŋ basyna kün tuuyn kütıp tūrmaǧan bolar deimız.
Ötken jyly turizm salasynan tüsken jalpy tabys 26 milliard teŋgeden asqan. Tek salyq türınde el biudjetıne 5 milliardqa juyq aqşa tüsken eken. Sondyqtan būl biznes türı mausymdyq bolsa da tabysy köp deidı turizm agenttıgınıŋ ökılderı. Äitse de älemnıŋ özı mūnaidan keiıngı mol qarjy kırgızetın sala turizm ekenın moiyndap qoiǧanmen, Qazaqstan osy saladan tek 20-30 paiyz ǧana paida körıp otyr. Elge kelgen är turist öz elıne qazaq elınıŋ nasihatşysy bolyp oralatynyn eskersek, ekınşıden, elde demalǧan är azamat öz Otanyna oljaly ekenın sezınse jaqsy edı. Sonda:
Saumal būlaq – baldai därıŋ,
Salqyn samal baurailarym,
Saialaǧan, beu, tuǧan jer! – dep än salatyn kün de jaqyndar ma edı?!
Dinara IZTILEU,
«Ana tılı» gazetı.
