اسان قايعى اعات ايتقان ەمەس. جاراتقان قازاققا جەرۇيىقتاي جەر بەرىپ جارىلقادى. اتىراۋدان التايعا دەيىنگى ايماقتى ارالاساڭىز، كۇللى دۇنيەنىڭ كوركەمدىگىنە ايىرباستاماس تابيعاتتىڭ كەرەمەتتەرىنە كەزىگەسىز. جيىپ قانا قويماي ءۇيىپ، ءۇيىپ قانا قويماي كوزى قيىپ بەرە سالعان با دەرسىز؟! دەي تۇرعانمەن، جاز شىقسا بولدى، ەلدەگى اقشالىلار انتاليانى الىس كورمەيدى، شاماسى جەتكەندەر شۆەيتساريادان ءبىر-اق شىعادى. ال ءسىز شە؟ كۇرمەۋگە كەلمەيتىن قىسقا ءجىپ سەكىلدى ەڭبەكاقىڭىزبەن كاريب ارالدارىنا تارتىپ كەتە الاسىز با؟ ارينە، جوق. الدە ەلدەگى شيپاجايلاردى شارلاپ، جاعاجايلاردى جاعالاپ كەتەسىز بە؟
ۇگىت جوق جەردە ۇمىت جوق
قولىمىزدا جارناما گازەتتەرى. «تۋريزم. وتدىح» دەگەن قوس ايقارما بەتتى قانشا سۇزسەڭىز دە، ول جەردەن كەربەز كوكشەنى كورمەيسىز. ەسەسىنە ەۋروپانىڭ قيال-عاجايىپ قالالارى مەن ارالدارىنىڭ قاتارىندا ىستىقكول ءورىپ ءجۇر. اراكىدىك قانا الاكولدى كوزىڭىز شالسا، قۋانىڭىز. بۇل دا بولسا بۇعان دەيىن ايتىلىپ كەلە جاتقان تۋريستىك نىسانداردى، دەمالىس، ساۋىقتىرۋ ورتالىقتارىن، ياعني وتاندىق ءتۋريزمدى ناسيحاتتاۋ مەن جارنامالاۋعا قۇلىقسىز ەكەنىمىزدى اڭعارتسا كەرەك. ماسەلەنىڭ ءبىر ۇشىعى دا وسىندا جاتىر. ەگەر اڭگىمە اۋانى باسقالاي بولسا، بوراتتىڭ ءفيلمىنسىز-اق شەتەلدىكتەر قازاق جەرىنە ءاۋ باستا جول سالمايتىن با ەدى. وكىنىشتى…
شەتەل بىلمەسە ءبىرسارى عوي، يەك استىنداعىنى كوزىمىزگە ىلمەيتىن ءوزىمىزدى قايتەمىز؟ كوشەدەن كەزىكتىرگەن كەز كەلگەن جاننان قازاقستانداعى دەمالىس ورىندارىنىڭ اتاۋىن سۇراساڭىز، بۋراباي مەن سارىاعاشتان ءارى اسپايدى. بىرەۋى باعاسىنىڭ قىمباتتىعىمەن، بىرەۋى ارزاندىعىمەن ەستە قالعاندىقتان عانا. ال وڭتۇستىك، شىعىس وڭىرلەردەگى ەمدىك بۇلاقتار قاسيەتىنەن حابارىڭىز بار ما؟ ول جەرلەردە قانداي ورتالىقتار قىزمەت كورسەتەدى؟ بىلمەيسىز. ولاردىڭ بۇگىندە لاستانىپ جاتقانى دا جان اۋىرتادى. جاڭاقورعاننىڭ شيپالى بالشىعىن شە؟ ەمىس-ەمىس. ال ءبىر عانا الماتى وبلىسىندا ءتورت جۇزدەن استام تۋريستىك نىسان بارىن شە؟ كوكشەتاۋ مەن قوستانايداعى قاراعايلى ورمانعا ورنالاسقان شيپاجايلار، پاۆلودارداعى «مويىلدى»، باتىس قازاقستانداعى «اقجايىق»، الماتىنىڭ «كوكتەم»، «قارعالى» دەمالىس ورىندارى…
ال ءبىزدىڭ ەلدەگى تۋريستىك اگەنتتىكتەر وتاندىق ءتۋريزمدى ناسيحاتتاماق تۇگىل، دەمالۋشىلارعا قىزمەت كورسەتۋ قۇنىن تۇسىرمەي وتىر. بۇل ورايدا تۋريستىك نىساندارىمىزدى جارنامالاۋدى مەملەكەت ءوز مىندەتىنە الۋ كەرەك بولاتىن. ياعني جارناما ارقىلى، ەلدى-جەردى ناسيحاتتاۋ ارقىلى حالىقتىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ دا – تۋريستەردى تارتۋدىڭ ءبىر جولى. ماسەلەن، تۇركيا تۋريزم سالاسىنداعى جارناماعا جىل سايىن اياماي قارجى قۇيادى.
ول – ميلليونداعان ەۋرو كولەمىندەگى وتە قوماقتى قارجى. وسى اقشا نەگىزىندە ولار تۇركياداعى دەمالىس ورىندارىن جارنامالاپ وتىرۋ ءۇشىن شەتەلدىك جەتەكشى تۋراگەنتتىكتەرمەن كەلىسىمشارتقا وتىرادى. ياعني ولار تۇركيا ەلى مەن جەرى تۋرالى، ونىڭ تاماشا جاعاجايلارىن الەم جۇرتىنا جان-جاقتى تانىستىرادى، اقپاراتتاندىرادى. ارينە، بۇگىندە تۇركيانىڭ اسەم جەرلەرى الەمگە ايگىلى. سولاي بولا تۇرا تۇرىكتەر تۋريزمنەن تۇك اياعان ەمەس. وسى ەلدىڭ بيلىكتەگىلەرى بولىنگەن بۇل اقشانىڭ ەل بەدەلىن ارتتىرىپ قانا قويماي، تۋريستەردىڭ سانىن كوبەيتۋگە كومەكتەسەتىنىن جانە ول اقشانىڭ ەسەلەنىپ قايتاتىنىن ايتادى. شىندىعىندا، وسى مۇسىلمان مەملەكەتىنىڭ تۋريزمنەن تۇسىرەتىن پايداسىنىڭ جىل سايىن ونداعان ميللياردقا ءوسىپ وتىراتىنىن ەسكە الساق تا جەتىپ جاتىر.
جابايى جاعاجاي. جامان جول
ءبىر عانا الاكول مەن بالقاشتى باعالاي الساق، ىستىقكولدى ءتورت بەس ەسە ورايتىن پايدا تابار ەدىك. الايدا اتاقونىس الاكول الا-قۇلا كۇي كەشسە، بالقاشتىڭ باعى اشىلماي-اق قويدى. باسقا ەلدەن كەلگەندەردىڭ كوزىنە تۇسكەن بۇل كولدەرگە قاراپ ولار «ديكي پلياج»، ياعني ادام قولى تيمەگەن جابايى جاعاجاي دەپ ات قويادى. ەندى شە؟ ءبىردى-ەكىلى ءجون-جوسىقسىز سالىنا سالعان كوتتەدجدەر مەن شاتىرلار، جابايى ساۋدا دا بۇل ايماقتارداعى قىزمەت كورسەتۋ جاعدايى مەن جاعاجاي مادەنيەتىنىڭ دەڭگەيىنەن سىر ۇقتىرعانداي. ماسەلەن، ەكى ميلليوننان استام حالقى بار الماتى وبلىسىنىڭ اۋماعىنداعى ءتورت ءجۇز قىرىق تۋريستىك نىساننىڭ سەكسەن پايىزىنا باراتىن جول ناشار. ءتۋريزمنىڭ مەرزىمدىك تابىس كوزى بولسا دا، ءبىراز تابىس تۇسىرەتىنىن سول توڭىرەكتەگى قازاقتار عانا بىلەدى. بىلگەندىكتەن الاكول، بالقاش ماڭىندا ءبىر اۋىق ۋاقىتشا دەمالىس نىساندارىن ۇيىمداستىرادى. بىراق ونداي دەمالىس ورىندارىندا سەرۆيستىك قىزمەتتىڭ ساپاسى تومەن بولعاندىقتان، تۋريستەر اعىلىپ بارىپ جاتقان جوق. ەلدەگى قالتاسى جۇقالاۋ دەمالۋشىلار بولماسا، سىرتتان كەلگەن تۋريستەر مۇنداي «جابايى» دەمالىس ورىندارىنىڭ ماڭىنا دا جولامايدى. ارينە، بۇل ىسكە جاۋاپتى ۆەدومستۆونىڭ ءوزى بەل شەشە كىرىسپەسە بولمايىن دەپ تۇر. ايتپەسە وتاندىق تۋريستىك ايماقتارداعى ينفراقۇرىلىمنىڭ تىم ناشارلىعىنان بۇل سالا دامىمايدى.
شيپاجاي باعاسى شارىقتاپ تۇر
تۋريستىك ايماقتارداعى ينفراقۇرىلىم دامىماعان دەگەنمەن، بۇل جەردەگى قىزمەت كورسەتۋ باعالارى قىرعىز اعايىنداردان قالىسار ەمەس. وسى ورايدا ەلدەگى بىرقاتار دەمالىس ورىندارى مەن شيپاجايلاردىڭ ورتاشا باعالارىنا كوز جۇگىرتسەك. ماسەلەن، قوستانايداعى «سوسنوۆىي بور» ءساناتوريى تاۋلىگىنە 6000-نان 15000 تەڭگەگە دەيىن الادى. جوڭعار الاتاۋىنداعى «قاپال-اراسانداعى» باعا 6600 تەڭگەدەن 41250 تەڭگەگە دەيىن بارادى. الاكولدە جەرگىلىكتى تۇرعىندار تىككەن كيىز ۇيدە تۇنەپ شىعۋ ءۇشىن 4000 تەڭگە تولەۋ قاجەت. بالقاشتا جۋىناتىن جەرى، دارەتحاناسى بار كوتتەدج تاۋلىگىنە – 8000 تەڭگە. اقسۋ-جاباعىلى قورىعىنداعى قوناقۇيدە تۇرۋ تاۋلىگىنە – 6000 تەڭگە.
ال كەربەز كوكشەنىڭ باۋرايىنداعى بۋرابايعا بارىپ، جۇمباقتاس پەن سەكسەنكولدىڭ سۇلۋلىعىنا ءسۇيسىنىپ، ايناكولدىڭ اجارىنا تامسانعىڭىز كەلسە، قالتاڭىزدا 1000-2000 دوللارداي قاراجاتىڭىز بولۋ كەرەكتىگىن بىلەسىز بە؟ ماسەلەن، اتالعان ايماقتاعى «وقجەتپەس» شيپاجايىنىڭ تاۋلىكتىك قۇنى جيىرما مىڭنان سەكسەن مىڭ تەڭگەگە دەيىنگى باعادا. جيىرما كۇن دەمالعىڭىز كەلسە، قالتاڭىزدا ەكى ءجۇز مىڭ تەڭگەڭىز بولۋى كەرەك. ءبىر قىزىعى، تاپ وسى سومادا، ءتىپتى ودان ازىراق قارجىڭىز بولسا، ءسىز تۇركيادا دا دەمالا الاسىز. مىنە، وسىدان سوڭ كەز كەلگەن دەمالۋشىنىڭ ويلانىپ قالاتىنى راس. ويتكەنى دەمالۋشىنىڭ ءبارى پاتريوت ەمەس ەكەنى دە بەلگىلى عوي.
ءبىز كەي بىرقاتار دەمالىس ورىندارىنىڭ بۇگىنگى ورتاشا باعالارىن شولىپ وتتىك. بىراق بۇل تۇراقتى دەۋگە تاعى بولمايدى. ويتكەنى شيپاجايلار مەن دەمالىس، ساۋىقتىرۋ ورىندارىنىڭ جەكەمەنشىكتىڭ قۇزىرىندا ەكەنىن ايتساق تا جەتىپ جاتىر. ياعني قىزمەت كورسەتۋ قۇنىن قالاي قۇبىلتام دەسە دە، قوجايىننىڭ ەركى.
قازاقستانداعى ەڭ ارزان ساناتوري سارىاعاش پەن مانكەنتتەگى قاراپايىم ورىن ءبىر تاۋلىككە 4-6 مىڭ تەڭگە الادى. مەركە، جاڭاقورعاندا دا سول شاما، «مويىلدى» مەن «كوكتەم»، «الاتاۋدا» ءسال جوعارىراق. ال حالىقتىق دەگەن سوزگە ءسال دە بولسا سايكەس كەلەتiن شيپاجايلار قازiر رەسپۋبليكامىزدا ساناۋلى عانا. سولاردىڭ قاتارىنا وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسىنداعى «سارىاعاش»، قىزىلوردا وبلىسىنداعى «جاڭاقورعان»، جامبىل وبلىسىنداعى «مەركە» شيپاجايلارىن جاتقىزۋعا بولادى. سوڭعى ەكەۋiنە ەمدەلۋشiلەر كوكتەم، جاز، iشiنارا كۇز ايلارىندا عانا بارىڭقىرايدى. وسى ساۋساقپەن سانارلىق ساناتوريلەر عانا قازىر ەل كادەسىنە جاراپ وتىر دەۋگە بولادى. ال بۋرابايداعى «وقجەتپەس»، «پريوزەرنىي»، «الماز» شيپاجايلارىنداعى 2-4 ادامدىق ليۋكس ورىندارعا تاۋلىگىنە وتىز مىڭ تەڭگەدەن جوعارى بولىپ تۇر. بۇل باعا بىرەۋدىڭ ءبىر ايلىق ەڭبەكاقىسى ەكەنى ەسىڭىزگە تۇسسە، كۇلكىڭىز كەلەدى.
اتتىڭ باسىن الاكولگە بۇرىڭىز!
ادەتتە جاز شىقسا بولدى، وڭتۇستىك وبلىستىڭ حالقى مەن الماتىلىقتار ايىر قالپاقتى اعايىنداردىڭ اق مارجانى – ىستىقكولگە اعىلاتىن. الاتاۋ اسساڭ الدىڭنان شىعاتىن ىستىقكولدىڭ قىزمەت كورسەتۋ قۇنىنىڭ قولجەتىمدىلىگى قازاقستاندىقتارعا اسا ءتيىمدى-ءتىن. ودان بولەك ۆيزا اشتىرىپ اۋرە دە بولمايسىز. الايدا الماتىلىقتاردىڭ بيىل بۇل ويلارىنان اينيتىن ءتۇرى بار. قالا حالقىنا جۇرگىزىلگەن ساۋالناما ناتيجەسى الماتىلىقتاردىڭ دەمالىس باعىتىنىڭ وزگەرگەنىن بايقاتادى. وعان سەبەپ تە جوق ەمەس. قىرعىز ەلىندەگى قىرعيقاباقتىق قازاقتاردىڭ ىستىقكولگە دەگەن ىقىلاسىن سۋىتتى. ال كول جاعاسىنداعى جۇرت جەتىسۋ جاققا جاۋتاڭدايدى. ويتكەنى ءدام-تۇزىن كولدەن ايىرىپ وتىرعان اعايىننىڭ دەمالۋشىلارىنان ايىرىلعىسى جوق. ءتىپتى بيىلعى ماۋسىمنىڭ قىزمەت كورسەتۋىنىڭ باعاسىن 15 پايىزعا دەيىن ارزانداتىپ جىبەرگەن. قىرعىزدىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتىندەگىلەر دە ەلدى اسىراپ وتىرعان كولدىڭ بيىلعى ماۋسىمىنا الاڭداۋلى. ال وتاندىق تۋريستىك بيزنەس وكىلدەرى قىرعىزستانداعى ساياسي احۋالعا بايلانىستى قازاقستان ءتۋريزمىنىڭ كەلەشەگىن ايقىندايتىن ۇرىمتال ءسات تۋدى، ونى قالت جىبەرۋگە بولمايدى دەپ ەسەپتەيدى. بيىل ىستىقكول جاعالاۋى قازاقستاندىق دەمالىس ورىندارىمەن باسەكەلەسە المايدى. سونى پايدالانىپ قازاقستاننىڭ كاسپي تەڭىزى، بالقاش، الاكول كولدەرى، شورتاندى-بۋراباي كۋرورتتىق ايماقتارى مەن قاپشاعاي سۋ قويماسى سياقتى قولايلى جەرلەردەن جاڭا دەمالىس ورىندارىن اشىپ، تۋريستىك بيزنەستى دامىتۋدى، قىزمەت كورسەتۋ دەڭگەيىن جاڭا ساپاعا كوتەرۋدى جەدەل قولعا الۋ قاجەت دەگەن دە پىكىرلەر ايتىلۋدا. الايدا «كورشىنىڭ ءۇيى ورتەنىپ جاتقاندا باس ءۇيىتىپ الاتىن» قاسيەت قازاققا بىتپەگەن – ءبىر، ەكىنشىدەن، ەلدەگى ءتۋريزمنىڭ دامۋى ىستىقكولدىڭ باسىنا كۇن تۋىن كۇتىپ تۇرماعان بولار دەيمىز.
وتكەن جىلى تۋريزم سالاسىنان تۇسكەن جالپى تابىس 26 ميلليارد تەڭگەدەن اسقان. تەك سالىق تۇرىندە ەل بيۋدجەتىنە 5 ميللياردقا جۋىق اقشا تۇسكەن ەكەن. سوندىقتان بۇل بيزنەس ءتۇرى ماۋسىمدىق بولسا دا تابىسى كوپ دەيدى تۋريزم اگەنتتىگىنىڭ وكىلدەرى. ايتسە دە الەمنىڭ ءوزى مۇنايدان كەيىنگى مول قارجى كىرگىزەتىن سالا تۋريزم ەكەنىن مويىنداپ قويعانمەن، قازاقستان وسى سالادان تەك 20-30 پايىز عانا پايدا كورىپ وتىر. ەلگە كەلگەن ءار تۋريست ءوز ەلىنە قازاق ەلىنىڭ ناسيحاتشىسى بولىپ ورالاتىنىن ەسكەرسەك، ەكىنشىدەن، ەلدە دەمالعان ءار ازامات ءوز وتانىنا ولجالى ەكەنىن سەزىنسە جاقسى ەدى. سوندا:
ساۋمال بۇلاق – بالداي ءدارىڭ،
سالقىن سامال باۋرايلارىم،
سايالاعان، بەۋ، تۋعان جەر! – دەپ ءان سالاتىن كۇن دە جاقىندار ما ەدى؟!
دينارا ىزتىلەۋ،
«انا ءتىلى» گازەتى.
