Tastan órilgen myń baspaldaq…

2140
Adyrna.kz Telegram

Tastan órilgen myń baspaldaq… alǵashqy irgetasty qalaǵanda sulýlyqqa yntyqqan bas sheberdiń kóńilindegi sezimdi ǵajaıyp ǵımarattyń árbir qalanǵan qysh, aıshyqtalǵan órnegimen jetkizýdi armandaǵan Hasan ustanyń tastan órgen baspaldaǵy myń birge jetpegeni nesi?

Qara shal oıýly esikten ishke endi de qalt tura qaldy. Sosyn kúbirlegen kúıi uzaq aıaldady. Kúbir-kúbir ádemi áýen kimdi de bolsa elite túsetindeı. Álden ýaqyttan keıin qarsy aldyndaǵy joǵaryǵa kóteriler baspaldaqtyń eń alǵashqy basqyshyna alaqanyn tıgizip bir sıpalap ótti. Buny bizde qaıtaladyq. Baspaldaqtar qaıda barady degen saýal kókeıdi kerneıdi.

Suraýǵa dátim jetpedi. Qara shal osyny sezdi me, alaqanymdaǵy appaq shańdy qaqpyshtap jatqan maǵan zer sala qarady da, oń aıaǵymen jol bastaǵan. Ilese bergen endigi sátte, «Jaryqtyq bul baspaldaqpen kimder joǵary kóterilmedi deısiń», — dep bir qoıdy. Aınalma baspaldaq asa uqyptylyqpen, tastardy kiriktire ádemi órilip qalanǵan. Ismer sheberdiń ketik qaldyrmaı, ónerin tóge qııýlastyrǵanyn ańǵarasyz. Baspaldaqtyń árbir basqyshyna qadam basqan saıyn kóne tarıh kúmbir-kúmbir ún qatqandaı eken.

Bizge Shaýhar bolyp kóneden jetken shahar tarıhy ózine yntyqtyra túser. Sulý Syr men qart Qarataýdyń arasynda jaýhardaı kóz jaýyn alǵan qalalar biriniń sán-saltanatyn biri eńselendire tústi. Shartarapty Shaýhar dep tamsandyryp tańdaı qaqtyrǵan sát te kóńilden kómeskilene bergeni Iassynyń kerim kelbetiniń áspetti kórki eriksiz ózine tartyp, san janardyń qımas qarasyn yryqsyz urlaǵany shyǵar da. Bul óńirdiń kıeli topyraǵynda dúnıege kelgen ǵulama uldary da Iassynyń atyn jer-jahanǵa jarııa etse kerek.

Áziret Sultan… Shaýhar men Iassynyń ataýyn kóńilde jattatyp, tarıhtyń qalyń qoınaýynan búginge jetkizgen osy ǵajaıyp saǵana bolar. Saǵananyń salynýy jóninde Sheref ed-dınniń «Zafar-namesinde» jazǵan deregin ǵalymdar aldyńyzǵa tartady. 1397 jyly Temir óziniń bolashaq jary, Shyǵys túrkistandyq Qyzyr-qoja hannyń qyzy Týkelhanymmen júzdesýge bara jatqanda Samarqannan Shashqa baǵyt alǵan jolda tóteleı Iassyǵa burylady.

Ondaǵy oıy Ahmet Iassaýıdyń mazaryna zııarat etý bolatyn. Paıǵambar jasyna jetkende jer baspaı, kún men aı kórmeı jer astyndaǵy qylýette on jyl ǵumyr keship, 1167 jyldar shamasynda 73 jasqa kelgende dúnıeden qaıtqan Qoja Ahmettiń rýhyna taǵzym jasap, qasterlegen Iassy turǵyndary ony búkil el-jurt qasıetti qylýetiniń janyna jerlegen bolatyn. Ámir zııarattan keıin sol mańda turatyn adamdarǵa syılyq, sadaqasyn berip, bul jerge — Qoja Ahmettiń segiz qyrly qara tasty belgisi bar mazary basyna úlken saǵana salýǵa buıryq beredi.

Derek osyny aıtady, al, kórnekti jazýshy Sáýirbek Baqbergenov el aýzyndaǵy ańyzdy bylaı jetkizedi: «Temirdiń týǵan sheshesi Saqypjamal osy balasyna júkti kezinde tús kóripti. Túsinde ol bala emes, jylan týypty. Sol jylan kóz aldynda úlkeıip, artynsha sol kezdegi Syrdarııa (bul ózenniń túrikshe ataýy, al makedondyqtar «Iaksart», arabtar «Seıhýn» dep ataǵan) bıleýshisi Toqalaqty jutypty. Bul túsin júkti kelinshek úıine kezdeısoq qonaq bolǵan jolaýshy kempirge jorytypty.

Kempir satqyndyq jasap, bul tústi Toqalaqqa aıtyp qoıǵan. Qatal han júkti áıeldi aldyrtyp, óz qolymen ishin jaryp, mazardyń ishine kómýsiz tastatqan. Saqypjamaldyń týǵan sińlisi Tekkene jeti aılyq, tiri jatqan balanyń kindigin tisimen qıyp, balany alyp ketken. Áli beti ashylmaǵan, beıkúná on alty jasar qyzdyń emsheginen sút shyqqan. Balany ósirgen. Aqsaq Temir ómir baqı sheshem, anam Tekkene dep ketti. Biraq shyn tarıhyn óskesin estigen.

Demek, Iassy qalasynda, Qoja Ahmettiń shıki kesekten turǵyzylǵan mazarynyń qasynda Aqsaq Temirdiń óz sheshesiniń súıegi jatty, bul jerge onyń óziniń kindik qany tamǵan edi. Shyndyǵy az, jaı ańyz bola bermeıdi. Demek Qoja Ahmet basyna saǵana-ǵımarat salýdy oılaǵanda, ol bul jaıdy da eske aldy. Óziniń dúnıege kelgen, kindik qany tamǵan jerge saǵana-ǵımarat ornatypty degennen góri, qasıetti Qoja Ahmet basyna ornatypty degenniń dárejesi halyqqa basqadan kóbirek unaıtynyn bilmeı qalǵan joq…»

Qara shal baspaldaqpen joǵary kóterilip bara jatyr. Neshinshi aınalmada ekeni esimde joq, ol kisi oń tizesine qol tireı sál aıaldady da sońyndaǵy maǵan buryla qaraǵan. Azdap tynys alaıyn dedi me, basqyshtyń birine yńǵaılana jaıǵasty. Men de aıaq jaǵyna kelip tize búkkem.

Derekterge zer salsaq, Túrkistan shahary XVII ǵasyrdyń basynan qazaq handyǵynyń astanasy bolǵan.

Hıýadan arnaıy úsh ret kelip, mol derek qaldyrǵan Abylǵazy hannyń jazbalarynda sol kezde bılik júrgizgen Esim hannyń tashkenttik bıleýshi Tursynmen kek ustasyp, ony óltirgeni baıandaldy. Túrkistandy el esinde «Esim salǵan eski jol» bolyp jańǵyrǵan Esim hannan soń Jáńgir han bılik júrgizedi. Odan keıin Batyr han taqqa otyrady. Óz kezinde «Jeti jarǵy» atalǵan óte mańyzdy zańdardy qabyldattyrǵan Táýke han bılik qurdy. Al shaharda astana retinde sońǵy ret Alash týyn jelbiretken Abylaı han edi.

Myna qyzyqty qarańyz, Tashkentten Ýfaǵa barǵan saýdager Nurmuhamed degenniń elinen shyqqanda atpen bir jarym kúndik jerde Túrkistan atty shahardyń baryn málimdegen. Oǵan erekshe ynta aýdarǵan orys zertteýshilerine, sonymen qatar, Syr ózeniniń jaǵasynda Aqqorǵan, Saýran, Sýnaqata, Sozaq, Qarnaq, Ihan, Otyrar, Qarashyq sııaqty shaharlar qalmaq shapqynshylyǵy kezinde kóbiniń qırap qalǵanyn baıandaıdy. Jáne de saýdagerdiń áńgimesi boıynsha olar sol Túrkistannyń mańyndaǵy Qarataýdyń qoınaýyndaǵy Sýyndyqta qazaqtardyń qorǵasyn qorytatyny jónindegi málimetti qaǵazǵa túsirip alady.

Ol kezde bul derekterdi qaǵazǵa túsirip otyrǵan ǵalymdar budan bir mıllıon jyl burynǵy alǵashqy ańshylar qaýymy paıdalanǵan tas quraldardyń Qarataýdan tabylatynyn, al, 50-45 myń jyl ilgeri sanaly adamdy qalyptastyrǵan joǵary paleolıt ańshylarynyń tas quraldaryn jasaıtyn meken de sol mańdaǵy Aysaıdan kezdesetinin, bizdiń zamanymyzǵa deıingi HII-H men III myńjyldyqtardaǵy mezolıt pen neolıt dáýirinde jasalǵan sadaq pen tasbalta, shot, keli jáne kelsaptyń Búrkistti, Úshbulaq, Qaraúńgir degen jerlerden shyǵatynyn bilgen joq edi.

Jyldar áletinde Túrkistan qoldan-qolǵa ótti. Jońǵar shapqynshylyǵy kezinde shırek ǵasyr jaý qolynda qaldy. Áıtse de aspan tepken kók kúmbezdi kesene alystan kóz jaýyn alyp, saǵynyshqa aınaldy. «Elim-aılaǵan» eldi birlikke, yntymaqqa úndegendeı jubatyp, aıbat berip turdy. Ol ol ma, 1864 jyly 22 mamyrda Perovsk qalasynan polkovnık N. Verevkın bastaǵan Orynbor qaraýyndaǵy áskerden alǵan aýqymdy jasaq Túrkistandy baǵytqa aldy. Jer qaıystyrǵan bes rota jaıaý ásker, eki júz atty ásker jáne súıretken 10 zeńbiregi, 5 mortıri, eki raketalyq stanogi bar patsha qosynyndaǵy 44 ofıer men 1593 soldat kele jatty.

Oǵan qosa Syrdarııamen keme de ilese shyqty. Negizgi baǵyty Sozaqty alý edi, ondaǵy garnızonnyń ketip qalǵanyn bilgennen keıin Túrkistanǵa tikeleı tartty. Mynadaı basym kúshke eshkim de shydas bermes edi. Barlyq jaǵynan úsh metrlik dýalmen qorshalǵan shahardy aıryqsha qaýip kútip turdy. Patsha áskeriniń zeńbirek oqtary dýaldardy shurq tesik etti. Qalanyń ortasyn órt jalmady. Verevkınniń buıryǵymen atylǵan zeńbirek oqtary kesenege týra baǵyttaldy. Sol oqtardan Qoja Ahmet Iassaýı kesenesi de zaqymdaldy. Tótennen kelgen soqqyǵa tyrs etpeı shydas berdi.

Jaryqtyq, bul alyp saǵana-ǵımarattyń jobasyn jasaýǵa Aqsaq Temirdiń ózi tikeleı qatysqan degen de derek bar. Kúmbezdiń dıametrin 41 kez, al, aınalasyn 130 kez etip alýdy tapsyrǵan deıdi. Búginde 35 bólmeniń basyn biriktirip, talaıdy tamsandyrǵan eskertkish keshenniń eni 46,5 metr, uzyndyǵy 65,5 metr. Qabyrǵalary 18,2 metrden birdeı etip alynǵan qazandyq bólmesiniń ústin kómkergen ǵajaıyp kúmbezdiń dıametri 24 metr bolýy ony naqtylaı tússe kerek.

Sonymen qatar, kóne tarıh qatparynan saǵanany salýda erekshe eńbegi bar ustalar Úbaıdýlla Sadyr, Hasan Ázız, Shems Ábdi-ál-Vahab esimderin aldymyzǵa tartady. Onyń syrtynda kún astynda mańdaıy terge malshynǵan myńdaǵan sheberler men qurylysshylardyń aıaýsyz eńbegin aıtyńyz. Túrkistannan otyz bes shaqyrym jerdegi Saýrannan qyshqa topyraq alynǵanyn, kúıdirilgen qyshty qaz-qatar turyp Iassyǵa qolma-qol jetkizgen myń san enbekkerdi kóz aldyńyzǵa ákelińizshi. Saǵanany árleýge paıdalanǵan sonaý Qotyrbulaq qumy men Túıetas topyraǵyn qosyńyz. Qara shal bir áńgime bastady:

- Myna baspaldaqtardy Qarataýdyń jartastarynan túıemen tas aldyryp, bas sheber Hasan Ázızdiń ózi qalaǵan desedi. Óıtkeni, saǵana qurylysynyń jaı-kúıin aýyq-aýyq kórip turýǵa Aqsaq Temirdiń tórtinshi áıeli Tańsholpan hanshaıym nókerlerimen keledi eken. Soǵan yńǵaıly bolsyn dep, áspetteı qalaǵan deıdi. Bunyń rastyǵyn myna ańyz rastaıtyndaı.

Saǵana biter sátte bas sheber eń sońǵy qyshty qalaý ustalar ustanǵan dástúr eken. Sol dástúrdi saqtaǵan sheberler saltanatty kez jaqyndaǵan tusta keý-keýlep osy óńirdegi eń alyp ǵımarattyń bas ustasy bolyp, árbir órnek, naqyshyn alaqanynyń tabymen aıalaı bilgen Hasan Ázızge jol beredi. Bas sheber áspeti sán-saltanatymen kógildir aspan astynda kúnge shaǵylysa kóz qaryqtyrǵan saǵananyń ushar basyna janaryn bir tastap, kóńildegi armannyń shyndyqqa aınalatynyna úlken senimmen marqaıyp, eki qyshty qolyna alady da myń baspaldaqqa qaraı jaqyndap joǵary órleıdi.

Búgin baqytty kún bolǵaly tur dep ishteı kúbirlegen bas sheber kóńilindegi shattyq qııalyn sharyqtata túsedi. Shirkin, qýanyshty kezdiń kýágerleri qatarynda Tańsholpan hanshaıym kórse ǵoı degen oı terbetedi. Qurylystyń irgetasyna tas qalap jatqandaǵy qylań bergen oı, endi ádemi qaıyrymmen terbetip keledi. Bul oıdy Hasan Ázız irgetastyń alǵashqy tasyn nyǵyrlaı qoıyp jatqanda, hanshaıymnyń jylt etken janarynan da oqyǵandaı edi.

Kún-tún demeı qaınaǵan eńbekpen ótken qansha jyl, áıtse de ón boıyn selt etkize terge malshyndyrǵan jalt etken janardyń qarasy men jumbaq jymıys osy máýrittiń qýanyshyn sezdirgendeı bolǵan. Sheber ataýlynyń janyn sala kiriskeni, olardyń árbir isti yjdaǵattylyqpen ári jyldam atqarýǵa sebin tıgizgeni de sodan shyǵar. Asqan sulýlyqtyń bir sáttik úzik sýreti bas sheberdi tolqyta, erekshe dem bergen. Batyldyqpen erkin joǵary kóterilgen ol kúmbez basyndaǵy eki qyshtyń ornyn asyqpaı tazalaǵan desedi.

Bálkim, tómendegi qýanyshtan esteri shyǵa ýlap-shýlaǵan nápir halyqtyń arasynan hanshaıym kórinbegen soń da asyqpaǵan shyǵar. Qolyna kos qyshty alyp, endi qalaı bergende baǵanadan qulaq etin jegen ý-shý sý sepkendeı basylady, bas sheber kóz qyryn salsa, qaq jarylǵan eldiń ortasynda hanshaıymnyń kózin kólegeıleı qarap turǵanyn kóredi.

Denesi dir etkendeı bolǵan Hasan Ázızdiń qolyndaǵy qysh jerge sýsyp túsip ketken eken deıdi. Sulý hanshaıymnyń kóz almaı qaraǵan janarynan taısaldy ma, joq álde qos qyshty qolynan túsirip, syndyryp alǵanyna namystandy ma — sol kúıi úlken kúmbezdiń qos qyshy qalanbaı qalǵan desedi.Qara shal ornynan qozǵalyp, ilgeri júrdi. Baspaldaqpen bıiktep kelemiz.

Tastan órilgen myń baspaldaq… Baspaldaqtar bizdi saǵananyń tóbesine kóterdi. Kók kúmbezdi ǵımarattyń jaıpaq tóbesinen aınalanyń bári alaqandaǵydaı kórinedi. Qarataý jaqtan esken samalǵa keýde kere tynystadyq. Qara shal tolqyp tur. Sosyn, bas kúmbezge qaraı aıańdady.

- Saǵananyń qurylysy bitkenine rızashylyq bildirgen hanshaıym bas sheberdi birneshe kómekshisimen qonaqqa shaqyrady. Qonaqasy ústinde Hasan ustadan úı-jaıyn suraıdy. Adal da aq kóńil usta alystaǵy elinde jubaıynyń qalǵanyn jasyrmaıdy. Artynsha hanshaıym dastarqanǵa eki jumyrtqa aldyrtyp, Hasan ustanyń aldyna qoıady. Biri boıalǵan eken.

Ekeýinen de aýyz tııýin ótinedi. Eki jumyrtqany asyqpaı arshyp dámin kórgen ustaǵa «qalaı eken?» — dep hanshaıym saýal tastaıdy. Dáminiń birdeı ekenin bildirgen sátte, osy jaýapty kútken ol, «kórdińiz be, ózińizdiń súıikti jaryńyzdan artyq eshkim joq», — deıdi. Astarly áńgimeni birden uqqan has sheber Aqsaq Temirdiń qaharynan qaımyǵyp, sol túni kómekshilerimen eline qashyp ketken desedi…

Qara shal únsiz oıǵa shomdy. Bunyń bárine — tóbemizden shaqyraıǵan kúıi dóńgelengen kún kýá, kún astynda kóz jaýyn alǵan kógildir kúmbez kýá, al, alǵashqy irgetasty qalaǵanda sulýlyqqa yntyqqan bas sheberdiń kóńilindegi sezimdi ǵajaıyp ǵımarattyń árbir qalanǵan qysh, aıshyqtalǵan órnegimen jetkizýdi armandaǵan Hasan ustanyń tastan órgen baspaldaǵy myń birge jetpegeni nesi?

Bálkim, kesene turǵyzǵan alǵashqy kúnnen ózi berilip tyńdaǵan «Myń bir túnniń» áserli yrǵaǵyn kóz aldyna ákelip, júrekti terbetken tolqyndy kúıdiń jetegimen oıyndaǵy armanyn qolǵa qondyra almaı ketti, kim bilgen?!

Myń baspaldaq — erekshe syrdy ishine búkkendeı sazara shań basqan tas órim baspaldaq.

Rahmanqul BERDIBAEV:
- Túrkistan qazaq halqynyń baıtaq astanasy sıpatynda 250-300 jyldaı ómir súrip turǵany aqıqat. Keıde «bizde buryn qalalar bolmaǵan, belgili bir ortalyq bolmaǵan» degen sózderdi ońaı aıtyp kelgenimiz tarıhty bilmeýdiń nemese bilgisi kelmeýdiń saldary demeske bolmaıdy… Uzaq ta baı tarıhymyz bar, biraq sol tarıhty túsinip bilýimiz joqqa tán…

Ábish KEKILBAEV:
- …Qadym zamandar shaharynyń kún jep tastaǵan ár tasy — tarıh kózi. Ol aqtarar sol syr bizdiń búginimizge ǵana emes, keleshegimizge de jol silteı alady, ótkennen durys qorytyndy shyǵaryp, bolashaqqa durys baǵyt silteı alady, ótkennen durys qorytyndy shyǵaryp, bolashaqqa durys baǵyt ustanýǵa úndeıdi. Talaıdy bastan keshken tarlan qalany tap sondaı talaıdy esimizge salatyn tarıhı taǵylymy úshin ulyqtaǵanymyz abzal.

Nurlan ORAZALIN:
- Uly babalarymyz Túrkistandy kóziniń qarashyǵyndaı kórip, qalaı saqtap kelgen bolsa, búgingi biz ben bizden keıingi árbir urpaq Túrkistanyn solaı súıip, solaı saqtaýy lazym. Óıtkeni, túrki dúnıesiniń qara shańyraǵy sanalar Túrkistan — ulttyq oıymyzdyń jórgekke oranyp, ulttyq sanamyzdyń besikke bólengen qasıetti qara Qaǵbasy. Qaǵbaǵa bas ııý paryz.


 Saparbaı PARMANQULOV,

«DALA men QALA».

 

Pikirler