تاستان ورiلگەن مىڭ باسپالداق… العاشقى iرگەتاستى قالاعاندا سۇلۋلىققا ىنتىققان باس شەبەردiڭ كوڭiلiندەگi سەزiمدi عاجايىپ عيماراتتىڭ ءاربiر قالانعان قىش، ايشىقتالعان ورنەگiمەن جەتكiزۋدi ارمانداعان حاسان ۇستانىڭ تاستان ورگەن باسپالداعى مىڭ بiرگە جەتپەگەنi نەسi?
قارا شال ويۋلى ەسiكتەن iشكە ەندi دە قالت تۇرا قالدى. سوسىن كۇبiرلەگەن كۇيi ۇزاق ايالدادى. كۇبiر-كۇبiر ادەمi اۋەن كiمدi دە بولسا ەلiتە تۇسەتiندەي. الدەن ۋاقىتتان كەيiن قارسى الدىنداعى جوعارىعا كوتەرiلەر باسپالداقتىڭ ەڭ العاشقى باسقىشىنا الاقانىن تيگiزiپ بiر سيپالاپ ءوتتi. بۇنى بiزدە قايتالادىق. باسپالداقتار قايدا بارادى دەگەن ساۋال كوكەيدi كەرنەيدi.
سۇراۋعا ءداتiم جەتپەدi. قارا شال وسىنى سەزدi مە، الاقانىمداعى اپپاق شاڭدى قاقپىشتاپ جاتقان ماعان زەر سالا قارادى دا، وڭ اياعىمەن جول باستاعان. Iلەسە بەرگەن ەندiگi ساتتە، «جارىقتىق بۇل باسپالداقپەن كiمدەر جوعارى كوتەرiلمەدi دەيسiڭ»، — دەپ بiر قويدى. اينالما باسپالداق اسا ۇقىپتىلىقپەن، تاستاردى كiرiكتiرە ادەمi ءورiلiپ قالانعان. Iسمەر شەبەردiڭ كەتiك قالدىرماي، ونەرiن توگە قيۋلاستىرعانىن اڭعاراسىز. باسپالداقتىڭ ءاربiر باسقىشىنا قادام باسقان سايىن كونە تاريح كۇمبiر-كۇمبiر ءۇن قاتقانداي ەكەن.
بiزگە شاۋھار بولىپ كونەدەن جەتكەن شاھار تاريحى وزiنە ىنتىقتىرا تۇسەر. سۇلۋ سىر مەن قارت قاراتاۋدىڭ اراسىندا جاۋھارداي كوز جاۋىن العان قالالار بiرiنiڭ ءسان-سالتاناتىن بiرi ەڭسەلەندiرە ءتۇستi. شارتاراپتى شاۋھار دەپ تامساندىرىپ تاڭداي قاقتىرعان ءسات تە كوڭiلدەن كومەسكiلەنە بەرگەنi ياسسىنىڭ كەرiم كەلبەتiنiڭ اسپەتتi كوركi ەرiكسiز وزiنە تارتىپ، سان جاناردىڭ قيماس قاراسىن ىرىقسىز ۇرلاعانى شىعار دا. بۇل ءوڭiردiڭ كيەلi توپىراعىندا دۇنيەگە كەلگەن عۇلاما ۇلدارى دا ياسسىنىڭ اتىن جەر-جاھانعا جاريا ەتسە كەرەك.
ازiرەت سۇلتان… شاۋھار مەن ياسسىنىڭ اتاۋىن كوڭiلدە جاتتاتىپ، تاريحتىڭ قالىڭ قويناۋىنان بۇگiنگە جەتكiزگەن وسى عاجايىپ ساعانا بولار. ساعانانىڭ سالىنۋى جونiندە شەرەف ەد-ديننiڭ «زافار-نامەسiندە» جازعان دەرەگiن عالىمدار الدىڭىزعا تارتادى. 1397 جىلى تەمiر ءوزiنiڭ بولاشاق جارى، شىعىس تۇركiستاندىق قىزىر-قوجا حاننىڭ قىزى تۋكەلحانىممەن جۇزدەسۋگە بارا جاتقاندا سامارقاننان شاشقا باعىت العان جولدا توتەلەي ياسسىعا بۇرىلادى.
ونداعى ويى احمەت ياسساۋيدىڭ مازارىنا زيارات ەتۋ بولاتىن. پايعامبار جاسىنا جەتكەندە جەر باسپاي، كۇن مەن اي كورمەي جەر استىنداعى قىلۋەتتە ون جىل عۇمىر كەشiپ، 1167 جىلدار شاماسىندا 73 جاسقا كەلگەندە دۇنيەدەن قايتقان قوجا احمەتتiڭ رۋحىنا تاعزىم جاساپ، قاستەرلەگەن ياسسى تۇرعىندارى ونى بۇكiل ەل-جۇرت قاسيەتتi قىلۋەتiنiڭ جانىنا جەرلەگەن بولاتىن. ءامiر زياراتتان كەيiن سول ماڭدا تۇراتىن ادامدارعا سىيلىق، ساداقاسىن بەرiپ، بۇل جەرگە — قوجا احمەتتiڭ سەگiز قىرلى قارا تاستى بەلگiسi بار مازارى باسىنا ۇلكەن ساعانا سالۋعا بۇيرىق بەرەدi.
دەرەك وسىنى ايتادى، ال، كورنەكتi جازۋشى ساۋiربەك باقبەرگەنوۆ ەل اۋزىنداعى اڭىزدى بىلاي جەتكiزەدi: «تەمiردiڭ تۋعان شەشەسi ساقىپجامال وسى بالاسىنا جۇكتi كەزiندە ءتۇس كورiپتi. تۇسiندە ول بالا ەمەس، جىلان تۋىپتى. سول جىلان كوز الدىندا ۇلكەيiپ، ارتىنشا سول كەزدەگi سىرداريا (بۇل وزەننiڭ تۇرiكشە اتاۋى، ال ماكەدوندىقتار «ياكسارت»، ارابتار «سەيحۋن» دەپ اتاعان) بيلەۋشiسi توقالاقتى جۇتىپتى. بۇل ءتۇسiن جۇكتi كەلiنشەك ۇيiنە كەزدەيسوق قوناق بولعان جولاۋشى كەمپiرگە جورىتىپتى.
كەمپiر ساتقىندىق جاساپ، بۇل ءتۇستi توقالاققا ايتىپ قويعان. قاتال حان جۇكتi ايەلدi الدىرتىپ، ءوز قولىمەن iشiن جارىپ، مازاردىڭ iشiنە كومۋسiز تاستاتقان. ساقىپجامالدىڭ تۋعان سiڭلiسi تەككەنە جەتi ايلىق، تiرi جاتقان بالانىڭ كiندiگiن تiسiمەن قيىپ، بالانى الىپ كەتكەن. ءالi بەتi اشىلماعان، بەيكۇنا ون التى جاسار قىزدىڭ ەمشەگiنەن ءسۇت شىققان. بالانى وسiرگەن. اقساق تەمiر ءومiر باقي شەشەم، انام تەككەنە دەپ كەتتi. بiراق شىن تاريحىن وسكەسiن ەستiگەن.
دەمەك، ياسسى قالاسىندا، قوجا احمەتتiڭ شيكi كەسەكتەن تۇرعىزىلعان مازارىنىڭ قاسىندا اقساق تەمiردiڭ ءوز شەشەسiنiڭ سۇيەگi جاتتى، بۇل جەرگە ونىڭ ءوزiنiڭ كiندiك قانى تامعان ەدi. شىندىعى از، جاي اڭىز بولا بەرمەيدi. دەمەك قوجا احمەت باسىنا ساعانا-عيمارات سالۋدى ويلاعاندا، ول بۇل جايدى دا ەسكە الدى. ءوزiنiڭ دۇنيەگە كەلگەن، كiندiك قانى تامعان جەرگە ساعانا-عيمارات ورناتىپتى دەگەننەن گورi, قاسيەتتi قوجا احمەت باسىنا ورناتىپتى دەگەننiڭ دارەجەسi حالىققا باسقادان كوبiرەك ۇنايتىنىن بiلمەي قالعان جوق…»
قارا شال باسپالداقپەن جوعارى كوتەرiلiپ بارا جاتىر. نەشiنشi اينالمادا ەكەنi ەسiمدە جوق، ول كiسi وڭ تiزەسiنە قول تiرەي ءسال ايالدادى دا سوڭىنداعى ماعان بۇرىلا قاراعان. ازداپ تىنىس الايىن دەدi مە، باسقىشتىڭ بiرiنە ىڭعايلانا جايعاستى. مەن دە اياق جاعىنا كەلiپ تiزە بۇككەم.
دەرەكتەرگە زەر سالساق، تۇركiستان شاھارى XVII عاسىردىڭ باسىنان قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى بولعان.
حيۋادان ارنايى ءۇش رەت كەلiپ، مول دەرەك قالدىرعان ابىلعازى حاننىڭ جازبالارىندا سول كەزدە بيلiك جۇرگiزگەن ەسiم حاننىڭ تاشكەنتتiك بيلەۋشi تۇرسىنمەن كەك ۇستاسىپ، ونى ولتiرگەنi باياندالدى. تۇركiستاندى ەل ەسiندە «ەسiم سالعان ەسكi جول» بولىپ جاڭعىرعان ەسiم حاننان سوڭ جاڭگiر حان بيلiك جۇرگiزەدi. ودان كەيiن باتىر حان تاققا وتىرادى. ءوز كەزiندە «جەتi جارعى» اتالعان وتە ماڭىزدى زاڭداردى قابىلداتتىرعان تاۋكە حان بيلiك قۇردى. ال شاھاردا استانا رەتiندە سوڭعى رەت الاش تۋىن جەلبiرەتكەن ابىلاي حان ەدi.
مىنا قىزىقتى قاراڭىز، تاشكەنتتەن ۋفاعا بارعان ساۋداگەر نۇرمۇحامەد دەگەننiڭ ەلiنەن شىققاندا اتپەن بiر جارىم كۇندiك جەردە تۇركiستان اتتى شاھاردىڭ بارىن مالiمدەگەن. وعان ەرەكشە ىنتا اۋدارعان ورىس زەرتتەۋشiلەرiنە، سونىمەن قاتار، سىر وزەنiنiڭ جاعاسىندا اققورعان، ساۋران، سۋناقاتا، سوزاق، قارناق، يحان، وتىرار، قاراشىق سياقتى شاھارلار قالماق شاپقىنشىلىعى كەزiندە كوبiنiڭ قيراپ قالعانىن باياندايدى. جانە دە ساۋداگەردiڭ اڭگiمەسi بويىنشا ولار سول تۇركiستاننىڭ ماڭىنداعى قاراتاۋدىڭ قويناۋىنداعى سۋىندىقتا قازاقتاردىڭ قورعاسىن قورىتاتىنى جونiندەگi مالiمەتتi قاعازعا ءتۇسiرiپ الادى.
ول كەزدە بۇل دەرەكتەردi قاعازعا ءتۇسiرiپ وتىرعان عالىمدار بۇدان بiر ميلليون جىل بۇرىنعى العاشقى اڭشىلار قاۋىمى پايدالانعان تاس قۇرالداردىڭ قاراتاۋدان تابىلاتىنىن، ال، 50-45 مىڭ جىل iلگەرi سانالى ادامدى قالىپتاستىرعان جوعارى پالەوليت اڭشىلارىنىڭ تاس قۇرالدارىن جاسايتىن مەكەن دە سول ماڭداعى اششىسايدان كەزدەسەتiنiن، بiزدiڭ زامانىمىزعا دەيiنگi حII-ح مەن III مىڭجىلدىقتارداعى مەزوليت پەن نەوليت داۋiرiندە جاسالعان ساداق پەن تاسبالتا، شوت، كەلi جانە كەلساپتىڭ بۇركiستتi, ۇشبۇلاق، قاراۇڭگiر دەگەن جەرلەردەن شىعاتىنىن بiلگەن جوق ەدi.
جىلدار الەتiندە تۇركiستان قولدان-قولعا ءوتتi. جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزiندە شيرەك عاسىر جاۋ قولىندا قالدى. ايتسە دە اسپان تەپكەن كوك كۇمبەزدi كەسەنە الىستان كوز جاۋىن الىپ، ساعىنىشقا اينالدى. «ەلiم-ايلاعان» ەلدi بiرلiككە، ىنتىماققا ۇندەگەندەي جۇباتىپ، ايبات بەرiپ تۇردى. ول ول ما، 1864 جىلى 22 مامىردا پەروۆسك قالاسىنان پولكوۆنيك ن. ۆەرەۆكين باستاعان ورىنبور قاراۋىنداعى اسكەردەن العان اۋقىمدى جاساق تۇركiستاندى باعىتقا الدى. جەر قايىستىرعان بەس روتا جاياۋ اسكەر، ەكi ءجۇز اتتى اسكەر جانە سۇيرەتكەن 10 زەڭبiرەگi, 5 مورتيرi, ەكi راكەتالىق ستانوگi بار پاتشا قوسىنىنداعى 44 وفيتسەر مەن 1593 سولدات كەلە جاتتى.
وعان قوسا سىرداريامەن كەمە دە iلەسە شىقتى. نەگiزگi باعىتى سوزاقتى الۋ ەدi, ونداعى گارنيزوننىڭ كەتiپ قالعانىن بiلگەننەن كەيiن تۇركiستانعا تiكەلەي تارتتى. مىناداي باسىم كۇشكە ەشكiم دە شىداس بەرمەس ەدi. بارلىق جاعىنان ءۇش مەترلiك دۋالمەن قورشالعان شاھاردى ايرىقشا قاۋiپ كۇتiپ تۇردى. پاتشا اسكەرiنiڭ زەڭبiرەك وقتارى دۋالداردى شۇرق تەسiك ەتتi. قالانىڭ ورتاسىن ءورت جالمادى. ۆەرەۆكيننiڭ بۇيرىعىمەن اتىلعان زەڭبiرەك وقتارى كەسەنەگە تۋرا باعىتتالدى. سول وقتاردان قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسi دە زاقىمدالدى. توتەننەن كەلگەن سوققىعا تىرس ەتپەي شىداس بەردi.
جارىقتىق، بۇل الىپ ساعانا-عيماراتتىڭ جوباسىن جاساۋعا اقساق تەمiردiڭ ءوزi تiكەلەي قاتىسقان دەگەن دە دەرەك بار. كۇمبەزدiڭ ديامەترiن 41 كەز، ال، اينالاسىن 130 كەز ەتiپ الۋدى تاپسىرعان دەيدi. بۇگiندە 35 بولمەنiڭ باسىن بiرiكتiرiپ، تالايدى تامساندىرعان ەسكەرتكiش كەشەننiڭ ەنi 46,5 مەتر، ۇزىندىعى 65,5 مەتر. قابىرعالارى 18,2 مەتردەن بiردەي ەتiپ الىنعان قازاندىق بولمەسiنiڭ ءۇستiن كومكەرگەن عاجايىپ كۇمبەزدiڭ ديامەترi 24 مەتر بولۋى ونى ناقتىلاي تۇسسە كەرەك.
سونىمەن قاتار، كونە تاريح قاتپارىنان ساعانانى سالۋدا ەرەكشە ەڭبەگi بار ۇستالار ءۇبايدۋللا سادىر، حاسان ءازيز، شەمس ءابدi-ءال-ۆاحاب ەسiمدەرiن الدىمىزعا تارتادى. ونىڭ سىرتىندا كۇن استىندا ماڭدايى تەرگە مالشىنعان مىڭداعان شەبەرلەر مەن قۇرىلىسشىلاردىڭ اياۋسىز ەڭبەگiن ايتىڭىز. تۇركiستاننان وتىز بەس شاقىرىم جەردەگi ساۋراننان قىشقا توپىراق الىنعانىن، كۇيدiرiلگەن قىشتى قاز-قاتار تۇرىپ ياسسىعا قولما-قول جەتكiزگەن مىڭ سان ەنبەككەردi كوز الدىڭىزعا اكەلiڭiزشi. ساعانانى ارلەۋگە پايدالانعان سوناۋ قوتىربۇلاق قۇمى مەن تۇيەتاس توپىراعىن قوسىڭىز. قارا شال بiر اڭگiمە باستادى:
- مىنا باسپالداقتاردى قاراتاۋدىڭ جارتاستارىنان تۇيەمەن تاس الدىرىپ، باس شەبەر حاسان ءازيزدiڭ ءوزi قالاعان دەسەدi. ويتكەنi, ساعانا قۇرىلىسىنىڭ جاي-كۇيiن اۋىق-اۋىق كورiپ تۇرۋعا اقساق تەمiردiڭ ءتورتiنشi ايەلi تاڭشولپان حانشايىم نوكەرلەرiمەن كەلەدi ەكەن. سوعان ىڭعايلى بولسىن دەپ، اسپەتتەي قالاعان دەيدi. بۇنىڭ راستىعىن مىنا اڭىز راستايتىنداي.
ساعانا بiتەر ساتتە باس شەبەر ەڭ سوڭعى قىشتى قالاۋ ۇستالار ۇستانعان ءداستۇر ەكەن. سول ءداستۇردi ساقتاعان شەبەرلەر سالتاناتتى كەز جاقىنداعان تۇستا كەۋ-كەۋلەپ وسى وڭiردەگi ەڭ الىپ عيماراتتىڭ باس ۇستاسى بولىپ، ءاربiر ورنەك، ناقىشىن الاقانىنىڭ تابىمەن ايالاي بiلگەن حاسان ازيزگە جول بەرەدi. باس شەبەر اسپەتi ءسان-سالتاناتىمەن كوگiلدiر اسپان استىندا كۇنگە شاعىلىسا كوز قارىقتىرعان ساعانانىڭ ۇشار باسىنا جانارىن بiر تاستاپ، كوڭiلدەگi ارماننىڭ شىندىققا اينالاتىنىنا ۇلكەن سەنiممەن مارقايىپ، ەكi قىشتى قولىنا الادى دا مىڭ باسپالداققا قاراي جاقىنداپ جوعارى ورلەيدi.
بۇگiن باقىتتى كۇن بولعالى تۇر دەپ iشتەي كۇبiرلەگەن باس شەبەر كوڭiلiندەگi شاتتىق قيالىن شارىقتاتا تۇسەدi. شiركiن، قۋانىشتى كەزدiڭ كۋاگەرلەرi قاتارىندا تاڭشولپان حانشايىم كورسە عوي دەگەن وي تەربەتەدi. قۇرىلىستىڭ iرگەتاسىنا تاس قالاپ جاتقانداعى قىلاڭ بەرگەن وي، ەندi ادەمi قايىرىممەن تەربەتiپ كەلەدi. بۇل ويدى حاسان ءازيز iرگەتاستىڭ العاشقى تاسىن نىعىرلاي قويىپ جاتقاندا، حانشايىمنىڭ جىلت ەتكەن جانارىنان دا وقىعانداي ەدi.
كۇن-ءتۇن دەمەي قايناعان ەڭبەكپەن وتكەن قانشا جىل، ايتسە دە ءون بويىن سەلت ەتكiزە تەرگە مالشىندىرعان جالت ەتكەن جاناردىڭ قاراسى مەن جۇمباق جىميىس وسى ءماۋرiتتiڭ قۋانىشىن سەزدiرگەندەي بولعان. شەبەر اتاۋلىنىڭ جانىن سالا كiرiسكەنi, ولاردىڭ ءاربiر iستi ىجداعاتتىلىقپەن ءارi جىلدام اتقارۋعا سەبiن تيگiزگەنi دە سودان شىعار. اسقان سۇلۋلىقتىڭ بiر ساتتiك ۇزiك سۋرەتi باس شەبەردi تولقىتا، ەرەكشە دەم بەرگەن. باتىلدىقپەن ەركiن جوعارى كوتەرiلگەن ول كۇمبەز باسىنداعى ەكi قىشتىڭ ورنىن اسىقپاي تازالاعان دەسەدi.
بالكiم، تومەندەگi قۋانىشتان ەستەرi شىعا ۋلاپ-شۋلاعان ءناپiر حالىقتىڭ اراسىنان حانشايىم كورiنبەگەن سوڭ دا اسىقپاعان شىعار. قولىنا كوس قىشتى الىپ، ەندi قالاي بەرگەندە باعانادان قۇلاق ەتiن جەگەن ۋ-شۋ سۋ سەپكەندەي باسىلادى، باس شەبەر كوز قىرىن سالسا، قاق جارىلعان ەلدiڭ ورتاسىندا حانشايىمنىڭ كوزiن كولەگەيلەي قاراپ تۇرعانىن كورەدi.
دەنەسi دiر ەتكەندەي بولعان حاسان ءازيزدiڭ قولىنداعى قىش جەرگە سۋسىپ ءتۇسiپ كەتكەن ەكەن دەيدi. سۇلۋ حانشايىمنىڭ كوز الماي قاراعان جانارىنان تايسالدى ما، جوق الدە قوس قىشتى قولىنان ءتۇسiرiپ، سىندىرىپ العانىنا نامىستاندى ما — سول كۇيi ۇلكەن كۇمبەزدiڭ قوس قىشى قالانباي قالعان دەسەدi.قارا شال ورنىنان قوزعالىپ، iلگەرi ءجۇردi. باسپالداقپەن بيiكتەپ كەلەمiز.
تاستان ورiلگەن مىڭ باسپالداق… باسپالداقتار بiزدi ساعانانىڭ توبەسiنە كوتەردi. كوك كۇمبەزدi عيماراتتىڭ جايپاق توبەسiنەن اينالانىڭ ءبارi الاقانداعىداي كورiنەدi. قاراتاۋ جاقتان ەسكەن سامالعا كەۋدە كەرە تىنىستادىق. قارا شال تولقىپ تۇر. سوسىن، باس كۇمبەزگە قاراي اياڭدادى.
- ساعانانىڭ قۇرىلىسى بiتكەنiنە ريزاشىلىق بiلدiرگەن حانشايىم باس شەبەردi بiرنەشە كومەكشiسiمەن قوناققا شاقىرادى. قوناقاسى ۇستiندە حاسان ۇستادان ءۇي-جايىن سۇرايدى. ادال دا اق كوڭiل ۇستا الىستاعى ەلiندە جۇبايىنىڭ قالعانىن جاسىرمايدى. ارتىنشا حانشايىم داستارقانعا ەكi جۇمىرتقا الدىرتىپ، حاسان ۇستانىڭ الدىنا قويادى. بiرi بويالعان ەكەن.
ەكەۋiنەن دە اۋىز تيۋiن وتiنەدi. ەكi جۇمىرتقانى اسىقپاي ارشىپ ءدامiن كورگەن ۇستاعا «قالاي ەكەن؟» — دەپ حانشايىم ساۋال تاستايدى. ءدامiنiڭ بiردەي ەكەنiن بiلدiرگەن ساتتە، وسى جاۋاپتى كۇتكەن ول، «كوردiڭiز بە، ءوزiڭiزدiڭ سۇيiكتi جارىڭىزدان ارتىق ەشكiم جوق»، — دەيدi. استارلى اڭگiمەنi بiردەن ۇققان حاس شەبەر اقساق تەمiردiڭ قاھارىنان قايمىعىپ، سول ءتۇنi كومەكشiلەرiمەن ەلiنە قاشىپ كەتكەن دەسەدi…
قارا شال ءۇنسiز ويعا شومدى. بۇنىڭ بارiنە — توبەمiزدەن شاقىرايعان كۇيi دوڭگەلەنگەن كۇن كۋا، كۇن استىندا كوز جاۋىن العان كوگiلدiر كۇمبەز كۋا، ال، العاشقى iرگەتاستى قالاعاندا سۇلۋلىققا ىنتىققان باس شەبەردiڭ كوڭiلiندەگi سەزiمدi عاجايىپ عيماراتتىڭ ءاربiر قالانعان قىش، ايشىقتالعان ورنەگiمەن جەتكiزۋدi ارمانداعان حاسان ۇستانىڭ تاستان ورگەن باسپالداعى مىڭ بiرگە جەتپەگەنi نەسi?
بالكiم، كەسەنە تۇرعىزعان العاشقى كۇننەن ءوزi بەرiلiپ تىڭداعان «مىڭ بiر ءتۇننiڭ» اسەرلi ىرعاعىن كوز الدىنا اكەلiپ، جۇرەكتi تەربەتكەن تولقىندى كۇيدiڭ جەتەگiمەن ويىنداعى ارمانىن قولعا قوندىرا الماي كەتتi, كiم بiلگەن؟!
مىڭ باسپالداق — ەرەكشە سىردى iشiنە بۇككەندەي سازارا شاڭ باسقان تاس ءورiم باسپالداق.
راحمانقۇل بەردIباەۆ:
- تۇركiستان قازاق حالقىنىڭ بايتاق استاناسى سيپاتىندا 250-300 جىلداي ءومiر ءسۇرiپ تۇرعانى اقيقات. كەيدە «بiزدە بۇرىن قالالار بولماعان، بەلگiلi بiر ورتالىق بولماعان» دەگەن سوزدەردi وڭاي ايتىپ كەلگەنiمiز تاريحتى بiلمەۋدiڭ نەمەسە بiلگiسi كەلمەۋدiڭ سالدارى دەمەسكە بولمايدى… ۇزاق تا باي تاريحىمىز بار، بiراق سول تاريحتى ءتۇسiنiپ بiلۋiمiز جوققا ءتان…
ءابiش كەكIلباەۆ:
- …قادىم زاماندار شاھارىنىڭ كۇن جەپ تاستاعان ءار تاسى — تاريح كوزi. ول اقتارار سول سىر بiزدiڭ بۇگiنiمiزگە عانا ەمەس، كەلەشەگiمiزگە دە جول سiلتەي الادى، وتكەننەن دۇرىس قورىتىندى شىعارىپ، بولاشاققا دۇرىس باعىت سiلتەي الادى، وتكەننەن دۇرىس قورىتىندى شىعارىپ، بولاشاققا دۇرىس باعىت ۇستانۋعا ۇندەيدi. تالايدى باستان كەشكەن تارلان قالانى تاپ سونداي تالايدى ەسiمiزگە سالاتىن تاريحي تاعىلىمى ءۇشiن ۇلىقتاعانىمىز ابزال.
نۇرلان ورازالين:
- ۇلى بابالارىمىز تۇركiستاندى كوزiنiڭ قاراشىعىنداي كورiپ، قالاي ساقتاپ كەلگەن بولسا، بۇگiنگi بiز بەن بiزدەن كەيiنگi ءاربiر ۇرپاق تۇركiستانىن سولاي ءسۇيiپ، سولاي ساقتاۋى لازىم. ويتكەنi, تۇركi دۇنيەسiنiڭ قارا شاڭىراعى سانالار تۇركiستان — ۇلتتىق ويىمىزدىڭ جورگەككە ورانىپ، ۇلتتىق سانامىزدىڭ بەسiككە بولەنگەن قاسيەتتi قارا قاعباسى. قاعباعا باس يۋ پارىز.
ساپارباي پارمانقۇلوۆ،
«دالا مەن قالا».
