Aıqaıqum

Qara jelden butaqtary diril qaqqan tórt túp sekseýildiń janyna jetkende sál kidirdim. Ary qaraı qum tóbeniń etegin qymtaǵan qalyń qar. Qaraýyta túnergendeı óńirdiń kespiri erte kóktemde suryqsyz boıaýǵa enetinin dáleldeıtindeı, áıtpese, óńmenińnen ótetin qara sýyqtan ábigerge túsken jolaýshy aınalaǵa qarap qara kúz dep te oılaýy múmkin-aý, sodan Aıqaıqumnyń teriskeı etegindegi úrme qardy kórgende, ókpek jeldiń yzǵary boıyńyzdy titirkendiredi. Dese de kóz aldyńyzda janar qaryqtyryp kópten iz túspegen súri qar emes, betkeıi buıra tolqyndanǵan shaǵyl tóbe ózine yntyqtyra túsedi.

Jaryqtyq Aıqaıqum momaqan qalpy, sýyqtan búrseń qaǵyp buıyǵy keıipke engendeı sazara qalǵan dersiń. Qalyń qardy ombylaı keship ótip, qum tóbege ilindik. Betkeıi qabyrshaqtanyp qalypty. Joǵary órleý úshin tek úshkirlengen buryshymen ǵana kóterilýimiz kerek, al, betkeımen júrý qıynnyń qıyny, aıaǵyńyz taıyp, tómennen biraq shyǵasyz. Áýdem jer búksheńdeı júrip, artqa burylǵan kúıi otyra kettim. Tym tómennen bıikke kóterilgen oıdym-oıdym izderim saırap jatyr. Qos qoldap qumnan sýsyp aldym. Ylǵal tartqan shaǵyl qum jylt-jylt etedi.

Aıqaıqum…. Talaıdy óziniń jumbaq syrymen yntyqtyrǵan shaǵyl tóbe, ánsheıinde ýildep, beımálim áýenimen tamsandyra, keıde ón boıyńdy úreıimen titirkendirer qum tóbe únsiz, únsiz, únsiz, sol jyltyldaǵan san túıirshik alaqanymnan sýsyp tógiledi. Aıqaıqumnyń momaqan minezine de tańyrqaı qaraıdy ekensiz.

Qum, qyp-qyzyl qum sýsıdy, sol sýsyp jatyp áldebir muńǵa berilgendeı syńsyp án salady;

Qum, qyp-qyzyl qum sýsıdy, sol sýsyp jatyp, áldenege qosyla jarysqandaı gúrildeı aınalany jańǵyryqtyra túsedi;

Qum, qyp-qyzyl qum sýsıdy, sol sýsyp jatyp, áldekimge qyrys qabaq tanytqandaı aıqaılap daýys kóteredi…

Endi sol syńsyǵan ándi, sol jańǵyryq bolyp maza ketirer gúrildi, sol júrek dúrsildeter beımálim daýysty saǵynǵandaı elegzı izdep Aıqaıqumnyń basynda japadan-jalǵyz otyrmyn.

Aıqaıqum… Aıqaıqumdy betke alyp alǵashqy saparǵa shyqqanymda qalyń qar jaýyp qatty mazasyzdanyp edim. Naýryzdyń jylt etken kúnine senip bolmaıdy, Kóktem keldi me degende dalany appaq qar qaıta qymtady. Qarly daladan ańsar aýdarǵan Aıqaıqumdy izdep taýyp kór… Bári beker eken. Alystan qar jamylǵan Altynemeldiń appaq shyńdary men mundalaǵan saıyn, ýaıymym qyspaqqa alyp, janymdy qoıarǵa jer tappaı, asýǵa bettegen avtobýstyń ishinde otyryp ábden shydamym taýsylǵan.

Qalyń qarda qaıda bara jatyrmyn. Yńyrana qozǵalǵan kólik Altynemeldiń bıik asýyndaǵy buralań jarqabaq jolmen ázer degende kóterildi de bir sát tynys alǵandaı bolyp sál aıaldaǵan soń tómenge qaraı zyryldady deısiz. Kóńildegi bar kúdigimdi seıiltken de osy kez. Sebebi, sonaý eńiste alaqattanyp dala jatty. Janymdaǵy beıtanys jigit te kún sáýlesine avtobýstyń perdesin kólegeıleı maǵan burylǵan.

- Anaý «Basshı» jylqy zaýyty, aýyldy «Kalının» deımiz, aıtsam tańdanasyz, bıyldyqqa bir tamshy tamǵan joq. Ondaǵylar myna Altynemeldiń appaq keıpine tamsana qarap qoıady, basqa ne isteıdi. Áıtpese mine, naýryz keldi, qys boıy qar jaýmaı, qara sýyqtyń mazany alǵanyn qoıyńyz endi.

Áp-sátte zýlaǵan avtobýs Basshıdiń shańdaq kóshesiniń shańyn kótere aýylǵa kirdi. Quddy bir qarashanyń qara sýyǵy dersiz. Sóıtip, naýryzda aınalanyń bárin qalyń qar japqan, jol qıyndaıtyn boldy-aý degenimniń bári beker eken. Kóshede shań burqyrap jatyr. Áıtse de Aıqaıqumdy izdep shyqqan sol joly áldebir sebeptermen keıin qaıtyp edik…

Aıqaıqum… Shaǵyl tóbeniń basyna ıreleńdeı kóterilgen oıdym-oıdym izderim saırap jatyr. Ánsheıinde kósep ǵana bir ýys qum alsań boldy degbiri qasha ýildep alasapyran kúıge túsetin ánshi taý mańǵaz keıipte, túksıgen qalyń bulttyń astynda aǵarańdaǵan qalypta, jeltoqsannyń ortasynda qońyrqaı tartqan óńirge oqshaýlana óń berip, ózgeshelene túskendeı.

Ádemi sýretti symbatymen qos úıme qum tóbe aınaladaǵynyń bárin ózine yntyqtyra túskendeı. Alabóten minezine tańyrqaǵanda ne, qos qoldap kóseı aldym da taǵy sýyrdym, nam tartqan shaǵyl jylt-jylt etip marǵaý sýsıdy. Tosyn minez tanytar degen úmit alystaı berdi. Alaqanymdy qaqtym da ornymnan turyp, ilgeri adymdap tóbe basyna qaraı órleı berdim.

Aıqaıqum… Aıqaıqumdy izdep ekinshi ret jolǵa shyqqanym esime oraldy. Qaı jyly edi… bálkim, bul joly da tosyn minezimen qyzyqtyrǵan shaǵyl tóbege jete almaı keıin qaıtarmyn. óıtkeni, qarsy aldymyzdan soqqan Qalqannyń borany ústi-ústine údep bara jatty. Shildeniń ystyǵy áli qaıtpaǵan. Jel men jańbyr tilimdegen shańdaq qara jolda mashına teńselgen kúıi aqyryn qozǵalady. Kóńilge uıalaǵan kúdik aýyldan uzaǵanmen seıilmeı turyp alǵany bar.

Mana ázirde Basshıǵa kelgende atoılap mazalaǵan qalpy, odan qaldy kólik júrgizýshi jigit te kópke deıin ún qata qoıǵan joq. Únsizdik tereń oıǵa úıire beredi eken. Aýylǵa kire bergende, qyzyqty qarańyz, erte kóktemdegi kórinis taǵy qaıtalanǵany bar, shań burqyrap jatty. Jergilikti turǵyndar da bul jerdiń tabıǵaty qozykósh aýyldyń jaıymen salystyrǵanda bólekteý ekenin ángimeleıdi. Al keıde qar bolsyn, jańbyr bolsyn, basqa jerge jaýmaı, osynda el-selin shyǵara tógip ketedi. Bıyldyqqa nár tambaǵan. Tańdanbaı kórińiz. Aıqaıqumǵa jete alsam dep oılaımyn. Meni mazalaıtyny da barar núktege jetý jaǵdaıy.

- Júrińiz, — dedi álden ýaqytta baryp, — júrińiz, osyndaı kezderge men tap kelemin, sosyn, ótinish aıtqan kisiniń sózin dalaǵa tastaı almaımyn.

Mana ázirde qabaq shytqandaı bolǵan shofer jigit uzaq únsizdikti ózi buzdy. Joq, áńgimeshil eken. Aýyldyń jaı-kúıin tanystyryp jatyr. Sharýashylyqtyń «1 Mamyr» bólimshesinen Myńbulaqqa qaraı burylǵanda jel qarsy aldymyzdan ysqyryna údeı túsken edi. Jeldiń yzyńy kúsheıgen tusta áńgime de úzildi. Jańbyr men jel aıǵyzdaǵan qara jolda mashına selkildegen qalpy teńselip alǵa qaraı yshqynady.

- Búgin kún batqansha Aıqaıqumǵa ilige almaımyz, — dedi Aleksandr joldan kóz almaǵan kúıi, — qoryqshynyń úıine túndeletip jetsek te jarady, jol tilimdenip ketipti, jyldamdyqqa múmkindik bermeıtin de sol.

- Byltyr jazda ǵoı Myńbulaq jaqtaǵy kordanda otyrǵan shopan aýylyna bara jatyp, Altynemeldiń bir jotasynda arqalaryna jolqapshyq asynǵan birneshe kisini kezdestirdim, latysh ǵalymdary eken. Qoldarynda karta, jaıaýlap tartyp barady. Jón surasqanda bildim, osy Aıqaıqumdy izdep taý asyp ketetin shamasy bar. Sosyn, mán-jaıdy aıtyp Aıqaıqumnyń oń qabatta qalyp qoıǵanyn túsindirip edim, álgi kartalaryna shuqshııa uzaq úńilip, sońynan jymııa bas shulǵyp arqamnan qaqty.

Endi, mine, araǵa biraz ýaqyt salyp ózińmen kele jatyrmyn, sonda deımin-aý, Aıqaıqumnyń ne qasıeti bar. Jer túbinen izdeıtindeı áldebir qupııasy boldy ma, shamasy. Men osy Aıqaıqum, Aıqaıqum degennen basqa eshteńe estimeppin. Bireýler aıtady, Aıqaıqum quddy adamǵa uqsap aıqaılaıdy dep, sonda onyń boıyndaǵy nendeı sıqyr eken?! — Ýildegen jelge mashınanyń mańdaıyn berip, shoqalaq joldan ábigerge túsip ábden sharshady ma Aleksandr bir ýaqytta osy saýaldy qoıdy.

Al men áli kórmegen Aıqaıqum jaıynda ne deıin. Tek biletinim, sankt-peterbýrgtyq ǵalym-geolog B. Rýsınovtyń qum tóbeni zertteý barysynda kezdesken oqıǵany kóz aldyma ákeldim. Jer men aýa arasyndaǵy elektr potenıalynyń aıyrmasyn zerttep júrgen ǵalym shaǵyl án salǵanda qandaı ózgeris paıda bolatynyn anyqtaýdy maqsat tutyp osynda keledi. Kele salysymen jumysqa kirisken zertteýshiler bir-eki kún kútedi, áıtse de qum óziniń qupııa minezin bildirmeı, jumbaq kúıinde jal-jal qalpy jata beredi.

Ánshi qum degenimen áldeneshe kún boıy ózgerissiz, daýys kóterip ne bolmasa gúrildemeıtinine tańdanyp, bir jaǵy taǵatsyzdana otyryp, aqyry mynaý tóbeniń basyna shyǵyp kóreıik dep shaǵyldy jiti qımylmen betke alady. Eshqandaı ózgeris joq, ún qatpaıdy. Bolmaǵan soń Rýsınov shaǵyl tóbeniń betkeıindegi qumdy qolmen kóseı sýsytyp kóredi. Sýsyta bastaǵany sol, qum tóbede sony kútkendeı eken. Shaǵyldyń betindegi túıirshikter tómen qaraı sýsyp, gúrildeı jónelgende tájirıbe jasaýdy asyǵa kútip júrgen mamandar abdyrap, ne isterin bilmeı sasqalaqtaıdy.

Tosyn qubylys olar úshin de úreı ushyrardaı edi. Ańtarylyp qaıda qasharyn bilmegen, jan-jaǵyn bajaılaı almaı, tym-tyraqaı júgire jóneledi. Qum gúrildegen sát tóbe basynda shaǵyldy qolmen sýsytyp jatqan geolog aınalada ne bolǵanyn ańǵarmaı qalady. Dúnıe astan-kesten, aınala alapat gúrilge kómildi. Qulaǵy shyńyldaǵandaı ma degen, tós súıegi men asqazanynyń ushtasqan tusy shymyldaı aýyryp, shydatpaı bara jatady. Osy oqıǵadan keıin laboranttardyń biri «tula boıymnyń ne bolǵanyn bilmeı qaldym», — dep tańdanǵan.

Saýal tastaǵanymen jaýabyn kútpegen Aleksandrǵa jol boıy osy áńgimeni baıaandaǵanymda oılanyp qaldy. Aıqaıqumdy kóz jumyp tabamyn dep kele jatqan jolserigim barankany únsiz qysymdaı ustaǵan kúıi maǵan jańa kórgendeı aýyq-aýyq qarap qoıdy. Qas qaraıyp kele jatyr. Manadan jetkizbeı qoıǵan Qalqan taýy alystan qaraýytty. Aldymyzdaǵy jol aǵarańdap qalypty, Aleksandr jaryqty jaqty.

Qalqannyń borany ýildep tur, jol jetkizer emes. Qulaqqa ánshi taýdyń daýysy yzyńdap jetkendeı. Bálkim, jeldiń yzyńy ma, joq álde mynadaı aıqush-uıqysh jolda teńselip kele jatqan mashınanyń gúrili me — ajyrata almadym.

Aıqaıqum — ánshi taýdyń únindeı bolyp bir áýen qulaq túbinde turdy. Jumyr jerde óz jumbaǵymen qupııalanyp ón boıyna syr búkken áıtse de sol syrdy ashýǵa shaqyrǵandaı ún qatqan ánshi taýlar, shaǵyl tóbeler, qumdy qolattar kóp. Árqaısysy jaıly árqalaı áńgime tyńdaýshysyn jalyqtyrmaıdy, aıtylar ańyzdar jelisi de san-saqqa júgirtiledi. Qumtóbege kóterilgendeı aıaǵyńnyń astyndaǵy shaǵyl sýsyp, ysqyrady, gúrildeıdi… áıteýir túrli dybys shyǵarady.

Kabýl mańyndaǵy dirildek taý Reg-Revannyń qasıeti qyzyq, sýsyma qumdarǵa tabanyń tıse boldy, áldekim baraban soqqandaı aınala jańǵyryǵa jóneledi. Aıaq astyndaǵy qum sýsyǵan saıyn Reg-Revan dirildegendeı. Dirildep turǵandaı áserdi jańǵyryq baıyta túsedi. Jergilikti turǵyndardyń dirildek taý dep ataýy da sondyqtan bolar. Al, Chılı jerindegi Koppano ańǵarynda ulyǵandaı dybys shyǵaratyn shoqy El-Bramodor dep atalady. Qyzyl teńiz jaǵalaýyndaǵy Sınaı túbeginde Djebel-Nakýg jotasy bar.

Onyń dybys shyǵarý ózgesheligine qaraı jurtshylyq Qońyraýly taý dep ataǵan. Jotaǵa kóterilgende bóltiriktiń ulyǵanyndaı bir ún estiledi. Oǵan tóbe basynan qońyraýdyń syldyry qosylady. Sóıtip Djebel-Nakýg — Qońyraýly taý syńǵyrlata qońyraý shalyp turady. Ony arabtar astynda erteden qalǵan kóne ǵıbadathana jasyryp jatyr dep túsindiredi.

Jota basynan estilgen beımálim ún sol ǵıbadathananyń adamdar tóbege aıaq basqan sátten terbelip dybys shyǵaratyn qońyraýlarynyń jańǵyryǵy ekenin aıtyp, dáleldeı túsedi. Bul ángimeden keıin tóbe basyna shyǵyp kór. Atalmysh shaǵyl tóbelerdiń qupııalarynyń syryn ǵalymdar ázirge tek san alýan joramaldarmen uqtyrǵan bolady.

- Myńbulaqqa taıaý jerdegi qoryqshynyń úıine tastaımyn, erteń sol qoryqshy Ánshi taýǵa ózi alyp barar, — degen Aleksandr.

Men bas shulǵydym. Áıtkenmen qoryqshy úıinde bolmaı shyqty.

Ekinshi ret Ánshi taýǵa jete almaı joldan qaıtamyn ba?! Osy saýal maza bermedi. Aıdalaǵa tastap ketýge Aleksandr taǵy qımady. Mashınany qaıta ot aldyrdy.

- Meıli, Aıqaıqumdy men de senimen birge kóreıin, otyr, kettik…

Aıqaıqum… Aı astynda aǵarańdap jatqan qos tóbe ózderin kúzetkendeı túnere múlgigen Qalqan taýynan túnde de aıryqshalanyp jatatynyn qarańyz. Mashınanyń motoryn óshirgende jeldiń yzyńymen qabattasa áldebir dybys jetti. Taý ishinde áýezdi áýen jańǵyryqty. Keıde ony beımálim gúril kómip ketip otyrdy.

Álden ýaqytta Aleksandr áńgime bastaǵan.

- Bizdiń aýyldyń shaldary baıaǵyda bizdiń bala kezimizde aıtyp otyrýshy edi. Aıqaıqumǵa barýǵa bolmaıdy, onda shaıtan bar desetin. Shaıtan kimge unaǵan, sol shaıtannyń minezi unamaı, aqyry qudaı osynda aıdap ákelip qummen kómip tastaǵan eken. Ánshi taýdan estiletin daýys shaıtannyń úni kórinedi deıtin. Bala kezimizde aýzymyzdan silekeıimiz aǵa otyryp tyńdaǵan soń áńgimege bas shulǵı otyryp sendik. Senbeske taǵy bolmaıdy, óıtkeni jata qalyp ertegi oqıtyn bizder qııal-ǵajaıyp oqıǵanyń bir tarmaǵy osy Ánshi taýda jatqandaı kórindi.

Al, qazirgi balalardy eshteńege sendirý qıyn, ertegi de oqymaıdy, — temekisin qushyrlana sorǵan Aleksandr únsiz qaldy. Ánshi taý qubyladan soqqan jelmen daýysyn san ózgertip bizge syr aıtqandaı. Áýezdenip, qubylyp turyp aldy da, sálden soń gúrildeı jónelgende deneń titirkenip, aınalaǵa sekemdene qaraısyń. Bir ýaqytta jeldiń, Qalqannyń jeliniń yzyńynan basqa eshteńe estilmeıdi. Ańtarylyp turǵanda jeldiń yzyńy jańǵyryǵa jetkendeı kúmbirlep álgindegi gúril qaıta kómedi.

Aıqaıqumnyń ǵajaıyby sol, onyń jumbaq syry úlken jazýshymyz Ǵabıden Mustafındy da qyzyqtyrǵan, bul jaıynda professor Dosmuhan Kishibekov bylaı baıandaıdy:

«Bul 1957 jyldyń shildesi bolatyn. Almaty oblysy, Shelek aýdanyna jatatyn Ile ózeni jaǵasyndaǵy «Aıaq qalqan» degen jerde teri, býyn aýrýlaryna emdik qasıeti mol jyly sý tabylyp, soǵan emdelýge el baryp jatatyn. Biz de sol jerde bolyp, azdy-kópti em qabyldap jatqanbyz. Bir kúni keshki salqynmen dem alyp, áńgimelesip otyrǵanymyzda Májiken (M. Býtın) degen kisi: «Osy jerden onsha alys emes sonaý «Orta qalqan» mańynda eki qum bar. Ystyq, ashyq kúnde basyna shyqsań bolǵany shýlaıdy. Ózinshe án salyp jatqandaı.

Sondyqtan da oryssha ony «Poıýaıa Gora» deıdi. Bul bir tabıǵat ǵajaıyby ǵoı», — degendi aıtty. «Búgin de solaı ma?» — degenimizde, «árıne, búgin de solaı», — dedi. Sodan bizder jatyp qolqa saldyq. «Sol taýǵa ertip baryp, bizge kórset», — dep jalyndyq. Aqyrynda álgi kisi kóndi. Sonymen kúnara motorly qaıyqpen kelip, bizderge balyq satatyn qaıyqshymen de kelistik, baratyn kisiler de irikteledi. Sóıtip, Ǵabıden Mustafın, Ábdilda Tájibaev, Mádelhan Dárishev, men jáne jol bastaýshymyz Májiken Býtın jolǵa shyǵatyn boldyq.

…Baratyn jerimizge áreń jettik. Sóıtsek, álgi taý dep kelgenimiz tip-tik, betinde bir tal shóp shyqpaǵan, qyzyl-surǵylt qatar tigilgen eki kıiz úıdeı qum eken. Qumdy bireý ádeıi shoshaıtyp, úıip qoıǵandaı. Baıqasaq, álgi «Aıaq qalqan» men «Orta qalqan» taýynyń dál ortasy eken. Ol eki taý birimen biri qosylyp, tutas jatqan joq. Arasy pyshaqpen keskendeı bólek. Qumǵa jetkende úsh aǵamyz: «Biz sharshadyq myna sekseýil kóleńkesinde dastarqan jaıyp, otyra turaıyq, sizder jassyzdar ǵoı, qumǵa shyǵatyn shyǵarsyzdar», — dedi…

Sodan qumnyń birine qaıyqshy, ekinshisine biz — Mádelhan ekeýmiz shyǵatyn boldyq. Bul kúndizgi eki shamasy edi. Qum tip-tik, shyǵý qandaı qıyn, tóbeden quıylǵan qum qoıyn-qonyshymyzǵa kirip, kúıdirip jatyr. Biz de tyrbańdap jyljyp baramyz. Anda-sanda tyńdap, baıqaımyz. Eshbir shý joq, tek ańyzaq jeldiń yzyńy ǵana qulaǵymyzǵa estiledi. «Dybys bar ma?» — dep jerdegilerden suraımyz, olar «joq», — dep jaýap qatady.

Sóıtip, biz jartysynan joǵary kóterildik. Kún shyjyp tur, onyń ústine taýdyń kúngeı betinen shyqtyq, óıtpese de bolmaıdy, kóleńke jaqtan shyqsań qum qyzbaıdy, shýlamaıdy degen. Endi bir shama umtylsaq tóbe basyna jetýge jaqyn qaldyq. Kún ótip, qaljyraı bastadyq. Biraq uıat kúshti. Maqsat qaıtsek te tóbege shyǵý. Osy kezde tómende otyrǵan aǵalar:

- Jaraıdy, jigitter, túsińder, shaı isheıik, — dep shaqyrdy. Sony estýimiz muń eken, qumǵa órmelep bara jatqan men dereý tez qımyl jasap, ornymnan turmaq bolyp edim, bir nárse dúr ete qaldy. Meniń jasaǵanymdy Mádelhan qaıtalap edi, odan da dúril shyqty. Biz syrǵyp, tómen túspek boldyq. Dúrilge dúril qosylyp, úlken bir shýǵa aınaldy…

Biz dastarqan basyna kelip, shólimizdi qandyrdyq, júregimizdi bastyq. Sonda da qum shýlap jatty. Sodan Ǵabeń, bul jaǵdaıdy jazamyn, — dedi»… Ǵabekeńdi tamsandarǵan tabıǵattyń tosyn qubylysy — Ánshi taý jaıyndaǵy bir oqıǵany, esten ketpeıtin sol bir kúndi professor Dosmuhan aǵamyz osylaı áńgimeleıdi.

Biz mashınadan tústik. Jel áli basylǵan joq. Qaıta jeldiń ekpinin Ánshi taýdyń gúrili údete túskendeı. Gúril me áıteýir, jańǵyryq pa áıteýir, áýen be áıteýir — alma-kezek syrnaı sazyndaı bolyp qubylady. Oǵan Qalqannyń jeli qosylyp alyp elikkendeı, elikkendeı, elikkendeı ekilene soǵady. Sondaı mynaý birde gýildep, birde gúrildep, birde áýezdenip án salyp jatqan shaǵyl tóbeniń qupııasy nede degen saýal búıirden túrtedi.

Ánshi taý kóp zertteldi, jumbaq jaıttyń syryn ashýǵa yqylastana kirisken ǵylymdar túrli joramalmen óz sheshimderimen túıindedi. «Qum túıirshikteri birimen biri úıkelip, sonyń nátıjesinde ún shyǵady», — deıdi ǵylymdar. «Sol qum túıirshikteriniń aralyǵyndaǵy aýaǵa baılanysty, qum tómen syrǵyǵanda álgi usaq túıirshikter arasyndaǵy sańylaý keıde azaıyp, keıde kóbeıip otyrady. Aýa osy sańylaýǵa birde kirip, birde shyǵyp jatady. Dybystyń dirildep shyǵý sebebi sonda bolsa kerek», — deıdi ekinshi bir ǵalymdar. Jazýshy Vladımır Mezenev Aıqaıqumdy zerttegen ǵalymdardyń boljamyn osylaı ekige bóledi.

Bundaı boljamdarǵa barǵysy kelmegen Ia. Ryjko ózen jaǵasynan qum alyp eksperıment jasaýǵa kirisedi. Qumdy keptirip, shań-tozańnan jaqsylap tazartqannan keıin elektrofor mshınasy arqyly qumǵa toq jiberedi. Sonda qumnan ún estiledi. Degenmen, eliktire túsken tabıǵattyń tosyn qubylysy bar jumbaǵyn aldymyzǵa jaıyp saldy ma?! Saýal qoıyp tańdanatynymyzdaı bar eken. Sebebi, Aıqaıqumnan ákelingen qum álgindeı tájirıbeni moıynsynbady ma, ún qatqan joq.

Ún qatqan joq, jumbaq jaıttyń bir ushy endi tabyldy-aý dep ynta qoıa sýyrǵanda túrli ydystaǵy úıme qum ún qatqan joq. Jeldiń yzyńyna qosylǵandaı gýildep kep bergende, án salǵandaı bolyp áýezdi qaıyrymdy qaıtalap kep bergende, ushaqtyń ushar aldyndaǵy daýysyna salyp gúrildep kep bergende — shaǵyl tóbeniń jyldar boıǵy jasyryp kelgen qupııa syry ashyldy dep qol shapalaqtap qýanar edi. Shaǵyl tóbeniń shókim qumy ǵylymı zerthanada da tyrs etip syr ashpady. Ǵalymdar bas shaıqaǵan kúıi oıǵa ketti.

Bir ýys qumdy kóseı alyp, syǵymdap kórdim. Qum, kádimgi qumnan esh aıyrmasy joq bir ýys shaǵyl alaqanymnan alaqanyma sýsıdy. Sýyryp jatqanda jartysyn jel ushyryp áketti, qalǵan qumdy ýysyma qysa myjǵylap qoıamyn. Oǵan jany ashyǵandaı Ánshi taý gúrildep taǵy da daýys kóterdi.

Ánshi taýdy zerttegen almatylyq ǵalym, professor Pavel Marıkovskıı sýrette ádemi beınelengen qumtóbege qadala qarap áńgime bastady:

- Qumnyń joǵary qabaty sýsyp jatyr. Sol sýsyǵan qum tómengi qabattaǵy dymqyl qumdy ekpinmen betine alyp shyǵady. Shaǵyl tóbeniń buıra-buıra tolqyndanýy sodan. Sóıtip dymqyl qumǵa soqtyǵar qurǵaq shaǵyl sýsyp ún shyǵarady. Ár jerden sýsyp estilgen ún birine-biri qosyla tóbe gúrildegendeı, keıde daýystap án salǵandaı bolady…

Ǵalym aıtqan boljamǵa senýge de bolar. Degenmen, shaǵyl tóbeden ákelingen qumnyń zerthanada ún qatpaýy taǵy da saýal tastaıdy. Ánshi taýdyń tańǵajaıyptyǵy da sonda shyǵar.

Aıqaıqum… Shaǵyl tóbeniń basynda turmyn. óziniń ózgeshe minezimen yntyqtyrǵan ánshi taý qytymyr sýyqqa moıynsynǵandaı únsiz jatyr. Tabıǵattyń ǵajaıyp qubylysy retinde talaıdyń tańdaıyn qaqtyrǵan qos úıme qum. Taý men dalanyń tósinde ózgeshe sulýlyqty sezdirgendeı ádemi áserde qaldyrar qyzyq bir kórinis.

Saparbaı Parmanqulov,

«DALA men QALA»