ايقايقۇم

قارا جەلدەن بۇتاقتارى دiرiل قاققان ءتورت ءتۇپ سەكسەۋiلدiڭ جانىنا جەتكەندە ءسال كiدiردiم. ارى قاراي قۇم توبەنiڭ ەتەگiن قىمتاعان قالىڭ قار. قاراۋىتا تۇنەرگەندەي ءوڭiردiڭ كەسپiرi ەرتە كوكتەمدە سۇرىقسىز بوياۋعا ەنەتiنiن دالەلدەيتiندەي، ايتپەسە، وڭمەنiڭنەن وتەتiن قارا سۋىقتان ابiگەرگە تۇسكەن جولاۋشى اينالاعا قاراپ قارا كۇز دەپ تە ويلاۋى مۇمكiن-اۋ، سودان ايقايقۇمنىڭ تەرiسكەي ەتەگiندەگi ۇرمە قاردى كورگەندە، وكپەك جەلدiڭ ىزعارى بويىڭىزدى تiتiركەندiرەدi. دەسە دە كوز الدىڭىزدا جانار قارىقتىرىپ كوپتەن iز تۇسپەگەن ءسۇرi قار ەمەس، بەتكەيi بۇيرا تولقىندانعان شاعىل توبە وزiنە ىنتىقتىرا تۇسەدi.

جارىقتىق ايقايقۇم موماقان قالپى، سۋىقتان بۇرسەڭ قاعىپ بۇيىعى كەيiپكە ەنگەندەي سازارا قالعان دەرسiڭ. قالىڭ قاردى ومبىلاي كەشiپ ءوتiپ، قۇم توبەگە iلiندiك. بەتكەيi قابىرشاقتانىپ قالىپتى. جوعارى ورلەۋ ءۇشiن تەك ۇشكiرلەنگەن بۇرىشىمەن عانا كوتەرiلۋiمiز كەرەك، ال، بەتكەيمەن ءجۇرۋ قيىننىڭ قيىنى، اياعىڭىز تايىپ، تومەننەن بiراق شىعاسىز. اۋدەم جەر بۇكشەڭدەي ءجۇرiپ، ارتقا بۇرىلعان كۇيi وتىرا كەتتiم. تىم تومەننەن بيiككە كوتەرiلگەن ويدىم-ويدىم iزدەرiم سايراپ جاتىر. قوس قولداپ قۇمنان سۋسىپ الدىم. ىلعال تارتقان شاعىل قۇم جىلت-جىلت ەتەدi.

ايقايقۇم…. تالايدى ءوزiنiڭ جۇمباق سىرىمەن ىنتىقتىرعان شاعىل توبە، انشەيiندە ۋiلدەپ، بەيمالiم اۋەنiمەن تامساندىرا، كەيدە ءون بويىڭدى ۇرەيiمەن تiتiركەندiرەر قۇم توبە ءۇنسiز، ءۇنسiز، ءۇنسiز، سول جىلتىلداعان سان تۇيiرشiك الاقانىمنان سۋسىپ توگiلەدi. ايقايقۇمنىڭ موماقان مiنەزiنە دە تاڭىرقاي قارايدى ەكەنسiز.

قۇم، قىپ-قىزىل قۇم سۋسيدى، سول سۋسىپ جاتىپ الدەبiر مۇڭعا بەرiلگەندەي سىڭسىپ ءان سالادى;

قۇم، قىپ-قىزىل قۇم سۋسيدى، سول سۋسىپ جاتىپ، الدەنەگە قوسىلا جارىسقانداي گۇرiلدەي اينالانى جاڭعىرىقتىرا تۇسەدi;

قۇم، قىپ-قىزىل قۇم سۋسيدى، سول سۋسىپ جاتىپ، الدەكiمگە قىرىس قاباق تانىتقانداي ايقايلاپ داۋىس كوتەرەدi…

ەندi سول سىڭسىعان ءاندi, سول جاڭعىرىق بولىپ مازا كەتiرەر گۇرiلدi, سول جۇرەك دۇرسiلدەتەر بەيمالiم داۋىستى ساعىنعانداي ەلەگزي iزدەپ ايقايقۇمنىڭ باسىندا جاپادان-جالعىز وتىرمىن.

ايقايقۇم… ايقايقۇمدى بەتكە الىپ العاشقى ساپارعا شىققانىمدا قالىڭ قار جاۋىپ قاتتى مازاسىزدانىپ ەدiم. ناۋرىزدىڭ جىلت ەتكەن كۇنiنە سەنiپ بولمايدى، كوكتەم كەلدi مە دەگەندە دالانى اپپاق قار قايتا قىمتادى. قارلى دالادان اڭسار اۋدارعان ايقايقۇمدى iزدەپ تاۋىپ كور… ءبارi بەكەر ەكەن. الىستان قار جامىلعان التىنەمەلدiڭ اپپاق شىڭدارى مەن مۇندالاعان سايىن، ۋايىمىم قىسپاققا الىپ، جانىمدى قويارعا جەر تاپپاي، اسۋعا بەتتەگەن اۆتوبۋستىڭ iشiندە وتىرىپ ابدەن شىدامىم تاۋسىلعان.

قالىڭ قاردا قايدا بارا جاتىرمىن. ىڭىرانا قوزعالعان كولiك التىنەمەلدiڭ بيiك اسۋىنداعى بۇرالاڭ جارقاباق جولمەن ازەر دەگەندە كوتەرiلدi دە بiر ءسات تىنىس العانداي بولىپ ءسال ايالداعان سوڭ تومەنگە قاراي زىرىلدادى دەيسiز. كوڭiلدەگi بار كۇدiگiمدi سەيiلتكەن دە وسى كەز. سەبەبi, سوناۋ ەڭiستە الاقاتتانىپ دالا جاتتى. جانىمداعى بەيتانىس جiگiت تە كۇن ساۋلەسiنە اۆتوبۋستىڭ پەردەسiن كولەگەيلەي ماعان بۇرىلعان.

- اناۋ «باسشي» جىلقى زاۋىتى، اۋىلدى «كالينين» دەيمiز، ايتسام تاڭداناسىز، بيىلدىققا بiر تامشى تامعان جوق. ونداعىلار مىنا التىنەمەلدiڭ اپپاق كەيپiنە تامسانا قاراپ قويادى، باسقا نە iستەيدi. ايتپەسە مiنە، ناۋرىز كەلدi, قىس بويى قار جاۋماي، قارا سۋىقتىڭ مازانى العانىن قويىڭىز ەندi.

ءاپ-ساتتە زۋلاعان اۆتوبۋس باسشيدiڭ شاڭداق كوشەسiنiڭ شاڭىن كوتەرە اۋىلعا كiردi. قۇددى بiر قاراشانىڭ قارا سۋىعى دەرسiز. ءسويتiپ، ناۋرىزدا اينالانىڭ ءبارiن قالىڭ قار جاپقان، جول قيىندايتىن بولدى-اۋ دەگەنiمنiڭ ءبارi بەكەر ەكەن. كوشەدە شاڭ بۇرقىراپ جاتىر. ايتسە دە ايقايقۇمدى iزدەپ شىققان سول جولى الدەبiر سەبەپتەرمەن كەيiن قايتىپ ەدiك…

ايقايقۇم… شاعىل توبەنiڭ باسىنا يرەلەڭدەي كوتەرiلگەن ويدىم-ويدىم iزدەرiم سايراپ جاتىر. انشەيiندە كوسەپ عانا بiر ۋىس قۇم الساڭ بولدى دەگبiرi قاشا ۋiلدەپ الاساپىران كۇيگە تۇسەتiن ءانشi تاۋ ماڭعاز كەيiپتە، تۇكسيگەن قالىڭ بۇلتتىڭ استىندا اعاراڭداعان قالىپتا، جەلتوقساننىڭ ورتاسىندا قوڭىرقاي تارتقان وڭiرگە وقشاۋلانا ءوڭ بەرiپ، وزگەشەلەنە تۇسكەندەي.

ادەمi سۋرەتتi سىمباتىمەن قوس ۇيمە قۇم توبە اينالاداعىنىڭ ءبارiن وزiنە ىنتىقتىرا تۇسكەندەي. الابوتەن مiنەزiنە تاڭىرقاعاندا نە، قوس قولداپ كوسەي الدىم دا تاعى سۋىردىم، نام تارتقان شاعىل جىلت-جىلت ەتiپ مارعاۋ سۋسيدى. توسىن مiنەز تانىتار دەگەن ءۇمiت الىستاي بەردi. الاقانىمدى قاقتىم دا ورنىمنان تۇرىپ، iلگەرi ادىمداپ توبە باسىنا قاراي ورلەي بەردiم.

ايقايقۇم… ايقايقۇمدى iزدەپ ەكiنشi رەت جولعا شىققانىم ەسiمە ورالدى. قاي جىلى ەدi… بالكiم، بۇل جولى دا توسىن مiنەزiمەن قىزىقتىرعان شاعىل توبەگە جەتە الماي كەيiن قايتارمىن. ويتكەنi, قارسى الدىمىزدان سوققان قالقاننىڭ بورانى ءۇستi-ۇستiنە ۇدەپ بارا جاتتى. شiلدەنiڭ ىستىعى ءالi قايتپاعان. جەل مەن جاڭبىر تiلiمدەگەن شاڭداق قارا جولدا ماشينا تەڭسەلگەن كۇيi اقىرىن قوزعالادى. كوڭiلگە ۇيالاعان كۇدiك اۋىلدان ۇزاعانمەن سەيiلمەي تۇرىپ العانى بار.

مانا ازiردە باسشيعا كەلگەندە اتويلاپ مازالاعان قالپى، ودان قالدى كولiك جۇرگiزۋشi جiگiت تە كوپكە دەيiن ءۇن قاتا قويعان جوق. ۇنسiزدiك تەرەڭ ويعا ۇيiرە بەرەدi ەكەن. اۋىلعا كiرە بەرگەندە، قىزىقتى قاراڭىز، ەرتە كوكتەمدەگi كورiنiس تاعى قايتالانعانى بار، شاڭ بۇرقىراپ جاتتى. جەرگiلiكتi تۇرعىندار دا بۇل جەردiڭ تابيعاتى قوزىكوش اۋىلدىڭ جايىمەن سالىستىرعاندا بولەكتەۋ ەكەنiن انگiمەلەيدi. ال كەيدە قار بولسىن، جاڭبىر بولسىن، باسقا جەرگە جاۋماي، وسىندا ەل-سەلiن شىعارا توگiپ كەتەدi. بيىلدىققا ءنار تامباعان. تاڭدانباي كورiڭiز. ايقايقۇمعا جەتە السام دەپ ويلايمىن. مەنi مازالايتىنى دا بارار نۇكتەگە جەتۋ جاعدايى.

- ءجۇرiڭiز، — دەدi الدەن ۋاقىتتا بارىپ، — ءجۇرiڭiز، وسىنداي كەزدەرگە مەن تاپ كەلەمiن، سوسىن، ءوتiنiش ايتقان كiسiنiڭ ءسوزiن دالاعا تاستاي المايمىن.

مانا ازiردە قاباق شىتقانداي بولعان شوفەر جiگiت ۇزاق ۇنسiزدiكتi ءوزi بۇزدى. جوق، اڭگiمەشiل ەكەن. اۋىلدىڭ جاي-كۇيiن تانىستىرىپ جاتىر. شارۋاشىلىقتىڭ «1 مامىر» بولiمشەسiنەن مىڭبۇلاققا قاراي بۇرىلعاندا جەل قارسى الدىمىزدان ىسقىرىنا ۇدەي تۇسكەن ەدi. جەلدiڭ ىزىڭى كۇشەيگەن تۇستا اڭگiمە دە ءۇزiلدi. جاڭبىر مەن جەل ايعىزداعان قارا جولدا ماشينا سەلكiلدەگەن قالپى تەڭسەلiپ العا قاراي ىشقىنادى.

- بۇگiن كۇن باتقانشا ايقايقۇمعا iلiگە المايمىز، — دەدi الەكساندر جولدان كوز الماعان كۇيi, — قورىقشىنىڭ ۇيiنە تۇندەلەتiپ جەتسەك تە جارادى، جول تiلiمدەنiپ كەتiپتi, جىلدامدىققا مۇمكiندiك بەرمەيتiن دە سول.

- بىلتىر جازدا عوي مىڭبۇلاق جاقتاعى كورداندا وتىرعان شوپان اۋىلىنا بارا جاتىپ، التىنەمەلدiڭ بiر جوتاسىندا ارقالارىنا جولقاپشىق اسىنعان بiرنەشە كiسiنi كەزدەستiردiم، لاتىش عالىمدارى ەكەن. قولدارىندا كارتا، جاياۋلاپ تارتىپ بارادى. ءجون سۇراسقاندا بiلدiم، وسى ايقايقۇمدى iزدەپ تاۋ اسىپ كەتەتiن شاماسى بار. سوسىن، ءمان-جايدى ايتىپ ايقايقۇمنىڭ وڭ قاباتتا قالىپ قويعانىن ءتۇسiندiرiپ ەدiم، الگi كارتالارىنا شۇقشيا ۇزاق ءۇڭiلiپ، سوڭىنان جىميا باس شۇلعىپ ارقامنان قاقتى.

ەندi, مiنە، اراعا بiراز ۋاقىت سالىپ وزiڭمەن كەلە جاتىرمىن، سوندا دەيمiن-اۋ، ايقايقۇمنىڭ نە قاسيەتi بار. جەر تۇبiنەن iزدەيتiندەي الدەبiر قۇپياسى بولدى ما، شاماسى. مەن وسى ايقايقۇم، ايقايقۇم دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ەستiمەپپiن. بiرەۋلەر ايتادى، ايقايقۇم قۇددى ادامعا ۇقساپ ايقايلايدى دەپ، سوندا ونىڭ بويىنداعى نەندەي سيقىر ەكەن؟! — ۋiلدەگەن جەلگە ماشينانىڭ ماڭدايىن بەرiپ، شوقالاق جولدان ابiگەرگە ءتۇسiپ ابدەن شارشادى ما الەكساندر بiر ۋاقىتتا وسى ساۋالدى قويدى.

ال مەن ءالi كورمەگەن ايقايقۇم جايىندا نە دەيiن. تەك بiلەتiنiم، سانكت-پەتەربۋرگتىق عالىم-گەولوگ ب. رۋسينوۆتىڭ قۇم توبەنi زەرتتەۋ بارىسىندا كەزدەسكەن وقيعانى كوز الدىما اكەلدiم. جەر مەن اۋا اراسىنداعى ەلەكتر پوتەنتسيالىنىڭ ايىرماسىن زەرتتەپ جۇرگەن عالىم شاعىل ءان سالعاندا قانداي وزگەرiس پايدا بولاتىنىن انىقتاۋدى ماقسات تۇتىپ وسىندا كەلەدi. كەلە سالىسىمەن جۇمىسقا كiرiسكەن زەرتتەۋشiلەر بiر-ەكi كۇن كۇتەدi, ايتسە دە قۇم ءوزiنiڭ قۇپيا مiنەزiن بiلدiرمەي، جۇمباق كۇيiندە جال-جال قالپى جاتا بەرەدi.

ءانشi قۇم دەگەنiمەن الدەنەشە كۇن بويى وزگەرiسسiز، داۋىس كوتەرiپ نە بولماسا گۇرiلدەمەيتiنiنە تاڭدانىپ، بiر جاعى تاعاتسىزدانا وتىرىپ، اقىرى مىناۋ توبەنiڭ باسىنا شىعىپ كورەيiك دەپ شاعىلدى جiتi قيمىلمەن بەتكە الادى. ەشقانداي وزگەرiس جوق، ءۇن قاتپايدى. بولماعان سوڭ رۋسينوۆ شاعىل توبەنiڭ بەتكەيiندەگi قۇمدى قولمەن كوسەي سۋسىتىپ كورەدi. سۋسىتا باستاعانى سول، قۇم توبەدە سونى كۇتكەندەي ەكەن. شاعىلدىڭ بەتiندەگi تۇيiرشiكتەر تومەن قاراي سۋسىپ، گۇرiلدەي جونەلگەندە تاجiريبە جاساۋدى اسىعا كۇتiپ جۇرگەن ماماندار ابدىراپ، نە iستەرiن بiلمەي ساسقالاقتايدى.

توسىن قۇبىلىس ولار ءۇشiن دە ۇرەي ۇشىرارداي ەدi. اڭتارىلىپ قايدا قاشارىن بiلمەگەن، جان-جاعىن باجايلاي الماي، تىم-تىراقاي جۇگiرە جونەلەدi. قۇم گۇرiلدەگەن ءسات توبە باسىندا شاعىلدى قولمەن سۋسىتىپ جاتقان گەولوگ اينالادا نە بولعانىن اڭعارماي قالادى. دۇنيە استان-كەستەن، اينالا الاپات گۇرiلگە كومiلدi. قۇلاعى شىڭىلداعانداي ما دەگەن، ءتوس سۇيەگi مەن اسقازانىنىڭ ۇشتاسقان تۇسى شىمىلداي اۋىرىپ، شىداتپاي بارا جاتادى. وسى وقيعادان كەيiن لابورانتتاردىڭ بiرi «تۇلا بويىمنىڭ نە بولعانىن بiلمەي قالدىم»، — دەپ تاڭدانعان.

ساۋال تاستاعانىمەن جاۋابىن كۇتپەگەن الەكساندرعا جول بويى وسى اڭگiمەنi باياانداعانىمدا ويلانىپ قالدى. ايقايقۇمدى كوز جۇمىپ تابامىن دەپ كەلە جاتقان جولسەرiگiم بارانكانى ءۇنسiز قىسىمداي ۇستاعان كۇيi ماعان جاڭا كورگەندەي اۋىق-اۋىق قاراپ قويدى. قاس قارايىپ كەلە جاتىر. مانادان جەتكiزبەي قويعان قالقان تاۋى الىستان قاراۋىتتى. الدىمىزداعى جول اعاراڭداپ قالىپتى، الەكساندر جارىقتى جاقتى.

قالقاننىڭ بورانى ۋiلدەپ تۇر، جول جەتكiزەر ەمەس. قۇلاققا ءانشi تاۋدىڭ داۋىسى ىزىڭداپ جەتكەندەي. بالكiم، جەلدiڭ ىزىڭى ما، جوق الدە مىناداي ايقۇش-ۇيقىش جولدا تەڭسەلiپ كەلە جاتقان ماشينانىڭ گۇرiلi مە — اجىراتا المادىم.

ايقايقۇم — ءانشi تاۋدىڭ ۇنiندەي بولىپ بiر اۋەن قۇلاق تۇبiندە تۇردى. جۇمىر جەردە ءوز جۇمباعىمەن قۇپيالانىپ ءون بويىنا سىر بۇككەن ايتسە دە سول سىردى اشۋعا شاقىرعانداي ءۇن قاتقان ءانشi تاۋلار، شاعىل توبەلەر، قۇمدى قولاتتار كوپ. ارقايسىسى جايلى ارقالاي اڭگiمە تىڭداۋشىسىن جالىقتىرمايدى، ايتىلار اڭىزدار جەلiسi دە سان-ساققا جۇگiرتiلەدi. قۇمتوبەگە كوتەرiلگەندەي اياعىڭنىڭ استىنداعى شاعىل سۋسىپ، ىسقىرادى، گۇرiلدەيدi… ايتەۋiر ءتۇرلi دىبىس شىعارادى.

كابۋل ماڭىنداعى دiرiلدەك تاۋ رەگ-رەۆاننىڭ قاسيەتi قىزىق، سۋسىما قۇمدارعا تابانىڭ تيسە بولدى، الدەكiم بارابان سوققانداي اينالا جاڭعىرىعا جونەلەدi. اياق استىنداعى قۇم سۋسىعان سايىن رەگ-رەۆان دiرiلدەگەندەي. دiرiلدەپ تۇرعانداي اسەردi جاڭعىرىق بايىتا تۇسەدi. جەرگiلiكتi تۇرعىنداردىڭ دiرiلدەك تاۋ دەپ اتاۋى دا سوندىقتان بولار. ال، چيلي جەرiندەگi كوپپانو اڭعارىندا ۇلىعانداي دىبىس شىعاراتىن شوقى ەل-برامودور دەپ اتالادى. قىزىل تەڭiز جاعالاۋىنداعى سيناي تۇبەگiندە دجەبەل-ناكۋگ جوتاسى بار.

ونىڭ دىبىس شىعارۋ وزگەشەلiگiنە قاراي جۇرتشىلىق قوڭىراۋلى تاۋ دەپ اتاعان. جوتاعا كوتەرiلگەندە بولتiرiكتiڭ ۇلىعانىنداي بiر ءۇن ەستiلەدi. وعان توبە باسىنان قوڭىراۋدىڭ سىلدىرى قوسىلادى. ءسويتiپ دجەبەل-ناكۋگ — قوڭىراۋلى تاۋ سىڭعىرلاتا قوڭىراۋ شالىپ تۇرادى. ونى ارابتار استىندا ەرتەدەن قالعان كونە عيباداتحانا جاسىرىپ جاتىر دەپ تۇسiندiرەدi.

جوتا باسىنان ەستiلگەن بەيمالiم ءۇن سول عيباداتحانانىڭ ادامدار توبەگە اياق باسقان ساتتەن تەربەلiپ دىبىس شىعاراتىن قوڭىراۋلارىنىڭ جاڭعىرىعى ەكەنiن ايتىپ، دالەلدەي تۇسەدi. بۇل انگiمەدەن كەيiن توبە باسىنا شىعىپ كور. اتالمىش شاعىل توبەلەردiڭ قۇپيالارىنىڭ سىرىن عالىمدار ازiرگە تەك سان الۋان جورامالدارمەن ۇقتىرعان بولادى.

- مىڭبۇلاققا تاياۋ جەردەگi قورىقشىنىڭ ۇيiنە تاستايمىن، ەرتەڭ سول قورىقشى ءانشi تاۋعا ءوزi الىپ بارار، — دەگەن الەكساندر.

مەن باس شۇلعىدىم. ايتكەنمەن قورىقشى ۇيiندە بولماي شىقتى.

ەكiنشi رەت ءانشi تاۋعا جەتە الماي جولدان قايتامىن با؟! وسى ساۋال مازا بەرمەدi. ايدالاعا تاستاپ كەتۋگە الەكساندر تاعى قيمادى. ماشينانى قايتا وت الدىردى.

- مەيلi, ايقايقۇمدى مەن دە سەنiمەن بiرگە كورەيiن، وتىر، كەتتiك…

ايقايقۇم… اي استىندا اعاراڭداپ جاتقان قوس توبە وزدەرiن كۇزەتكەندەي تۇنەرە مۇلگiگەن قالقان تاۋىنان تۇندە دە ايرىقشالانىپ جاتاتىنىن قاراڭىز. ماشينانىڭ موتورىن وشiرگەندە جەلدiڭ ىزىڭىمەن قاباتتاسا الدەبiر دىبىس جەتتi. تاۋ iشiندە اۋەزدi اۋەن جاڭعىرىقتى. كەيدە ونى بەيمالiم گۇرiل كومiپ كەتiپ وتىردى.

الدەن ۋاقىتتا الەكساندر اڭگiمە باستاعان.

- بiزدiڭ اۋىلدىڭ شالدارى باياعىدا بiزدiڭ بالا كەزiمiزدە ايتىپ وتىرۋشى ەدi. ايقايقۇمعا بارۋعا بولمايدى، وندا شايتان بار دەسەتiن. شايتان كiمگە ۇناعان، سول شايتاننىڭ مiنەزi ۇناماي، اقىرى قۇداي وسىندا ايداپ اكەلiپ قۇممەن كومiپ تاستاعان ەكەن. ءانشi تاۋدان ەستiلەتiن داۋىس شايتاننىڭ ءۇنi كورiنەدi دەيتiن. بالا كەزiمiزدە اۋزىمىزدان سiلەكەيiمiز اعا وتىرىپ تىڭداعان سوڭ اڭگiمەگە باس شۇلعي وتىرىپ سەندiك. سەنبەسكە تاعى بولمايدى، ويتكەنi جاتا قالىپ ەرتەگi وقيتىن بiزدەر قيال-عاجايىپ وقيعانىڭ بiر تارماعى وسى ءانشi تاۋدا جاتقانداي كورiندi.

ال، قازiرگi بالالاردى ەشتەڭەگە سەندiرۋ قيىن، ەرتەگi دە وقىمايدى، — تەمەكiسiن قۇشىرلانا سورعان الەكساندر ءۇنسiز قالدى. ءانشi تاۋ قۇبىلادان سوققان جەلمەن داۋىسىن سان وزگەرتiپ بiزگە سىر ايتقانداي. اۋەزدەنiپ، قۇبىلىپ تۇرىپ الدى دا، سالدەن سوڭ گۇرiلدەي جونەلگەندە دەنەڭ تiتiركەنiپ، اينالاعا سەكەمدەنە قارايسىڭ. بiر ۋاقىتتا جەلدiڭ، قالقاننىڭ جەلiنiڭ ىزىڭىنان باسقا ەشتەڭە ەستiلمەيدi. اڭتارىلىپ تۇرعاندا جەلدiڭ ىزىڭى جاڭعىرىعا جەتكەندەي كۇمبiرلەپ الگiندەگi گۇرiل قايتا كومەدi.

ايقايقۇمنىڭ عاجايىبى سول، ونىڭ جۇمباق سىرى ۇلكەن جازۋشىمىز عابيدەن مۇستافيندى دا قىزىقتىرعان، بۇل جايىندا پروفەسسور دوسمۇحان كiشiبەكوۆ بىلاي باياندايدى:

«بۇل 1957 جىلدىڭ شiلدەسi بولاتىن. الماتى وبلىسى، شەلەك اۋدانىنا جاتاتىن Iلە وزەنi جاعاسىنداعى «اياق قالقان» دەگەن جەردە تەرi, بۋىن اۋرۋلارىنا ەمدiك قاسيەتi مول جىلى سۋ تابىلىپ، سوعان ەمدەلۋگە ەل بارىپ جاتاتىن. بiز دە سول جەردە بولىپ، ازدى-كوپتi ەم قابىلداپ جاتقانبىز. بiر كۇنi كەشكi سالقىنمەن دەم الىپ، اڭگiمەلەسiپ وتىرعانىمىزدا ماجiكەن (م. بۋتين) دەگەن كiسi: «وسى جەردەن ونشا الىس ەمەس سوناۋ «ورتا قالقان» ماڭىندا ەكi قۇم بار. ىستىق، اشىق كۇندە باسىنا شىقساڭ بولعانى شۋلايدى. وزiنشە ءان سالىپ جاتقانداي.

سوندىقتان دا ورىسشا ونى «پويۋششايا گورا» دەيدi. بۇل بiر تابيعات عاجايىبى عوي»، — دەگەندi ايتتى. «بۇگiن دە سولاي ما؟» — دەگەنiمiزدە، «ارينە، بۇگiن دە سولاي»، — دەدi. سودان بiزدەر جاتىپ قولقا سالدىق. «سول تاۋعا ەرتiپ بارىپ، بiزگە كورسەت»، — دەپ جالىندىق. اقىرىندا الگi كiسi كوندi. سونىمەن كۇنارا موتورلى قايىقپەن كەلiپ، بiزدەرگە بالىق ساتاتىن قايىقشىمەن دە كەلiستiك، باراتىن كiسiلەر دە iرiكتەلەدi. ءسويتiپ، عابيدەن مۇستافين، ءابدiلدا تاجiباەۆ، مادەلحان دارiشەۆ، مەن جانە جول باستاۋشىمىز ماجiكەن بۋتين جولعا شىعاتىن بولدىق.

…باراتىن جەرiمiزگە ارەڭ جەتتiك. سويتسەك، الگi تاۋ دەپ كەلگەنiمiز تiپ-تiك، بەتiندە بiر تال ءشوپ شىقپاعان، قىزىل-سۇرعىلت قاتار تiگiلگەن ەكi كيiز ۇيدەي قۇم ەكەن. قۇمدى بiرەۋ ادەيi شوشايتىپ، ءۇيiپ قويعانداي. بايقاساق، الگi «اياق قالقان» مەن «ورتا قالقان» تاۋىنىڭ ءدال ورتاسى ەكەن. ول ەكi تاۋ بiرiمەن بiرi قوسىلىپ، تۇتاس جاتقان جوق. اراسى پىشاقپەن كەسكەندەي بولەك. قۇمعا جەتكەندە ءۇش اعامىز: «بiز شارشادىق مىنا سەكسەۋiل كولەڭكەسiندە داستارقان جايىپ، وتىرا تۇرايىق، سiزدەر جاسسىزدار عوي، قۇمعا شىعاتىن شىعارسىزدار»، — دەدi…

سودان قۇمنىڭ بiرiنە قايىقشى، ەكiنشiسiنە بiز — مادەلحان ەكەۋمiز شىعاتىن بولدىق. بۇل كۇندiزگi ەكi شاماسى ەدi. قۇم تiپ-تiك، شىعۋ قانداي قيىن، توبەدەن قۇيىلعان قۇم قويىن-قونىشىمىزعا كiرiپ، كۇيدiرiپ جاتىر. بiز دە تىرباڭداپ جىلجىپ بارامىز. اندا-ساندا تىڭداپ، بايقايمىز. ەشبiر شۋ جوق، تەك اڭىزاق جەلدiڭ ىزىڭى عانا قۇلاعىمىزعا ەستiلەدi. «دىبىس بار ما؟» — دەپ جەردەگiلەردەن سۇرايمىز، ولار «جوق»، — دەپ جاۋاپ قاتادى.

ءسويتiپ، بiز جارتىسىنان جوعارى كوتەرiلدiك. كۇن شىجىپ تۇر، ونىڭ ۇستiنە تاۋدىڭ كۇنگەي بەتiنەن شىقتىق، ويتپەسە دە بولمايدى، كولەڭكە جاقتان شىقساڭ قۇم قىزبايدى، شۋلامايدى دەگەن. ەندi بiر شاما ۇمتىلساق توبە باسىنا جەتۋگە جاقىن قالدىق. كۇن ءوتiپ، قالجىراي باستادىق. بiراق ۇيات كۇشتi. ماقسات قايتسەك تە توبەگە شىعۋ. وسى كەزدە تومەندە وتىرعان اعالار:

- جارايدى، جiگiتتەر، تۇسiڭدەر، شاي iشەيiك، — دەپ شاقىردى. سونى ەستۋiمiز مۇڭ ەكەن، قۇمعا ورمەلەپ بارا جاتقان مەن دەرەۋ تەز قيمىل جاساپ، ورنىمنان تۇرماق بولىپ ەدiم، بiر نارسە ءدۇر ەتە قالدى. مەنiڭ جاساعانىمدى مادەلحان قايتالاپ ەدi, ودان دا ءدۇرiل شىقتى. بiز سىرعىپ، تومەن تۇسپەك بولدىق. دۇرiلگە ءدۇرiل قوسىلىپ، ۇلكەن بiر شۋعا اينالدى…

بiز داستارقان باسىنا كەلiپ، ءشولiمiزدi قاندىردىق، جۇرەگiمiزدi باستىق. سوندا دا قۇم شۋلاپ جاتتى. سودان عابەڭ، بۇل جاعدايدى جازامىن، — دەدi»… عابەكەڭدi تامساندارعان تابيعاتتىڭ توسىن قۇبىلىسى — ءانشi تاۋ جايىنداعى بiر وقيعانى، ەستەن كەتپەيتiن سول بiر كۇندi پروفەسسور دوسمۇحان اعامىز وسىلاي اڭگiمەلەيدi.

بiز ماشينادان تۇستiك. جەل ءالi باسىلعان جوق. قايتا جەلدiڭ ەكپiنiن ءانشi تاۋدىڭ گۇرiلi ۇدەتە تۇسكەندەي. گۇرiل مە ايتەۋiر، جاڭعىرىق پا ايتەۋiر، اۋەن بە ايتەۋiر — الما-كەزەك سىرناي سازىنداي بولىپ قۇبىلادى. وعان قالقاننىڭ جەلi قوسىلىپ الىپ ەلiككەندەي، ەلiككەندەي، ەلiككەندەي ەكiلەنە سوعادى. سونداي مىناۋ بiردە گۋiلدەپ، بiردە گۇرiلدەپ، بiردە اۋەزدەنiپ ءان سالىپ جاتقان شاعىل توبەنiڭ قۇپياسى نەدە دەگەن ساۋال بۇيiردەن تۇرتەدi.

ءانشi تاۋ كوپ زەرتتەلدi, جۇمباق جايتتىڭ سىرىن اشۋعا ىقىلاستانا كiرiسكەن عىلىمدار ءتۇرلi جورامالمەن ءوز شەشiمدەرiمەن تۇيiندەدi. «قۇم تۇيiرشiكتەرi بiرiمەن بiرi ۇيكەلiپ، سونىڭ ناتيجەسiندە ءۇن شىعادى»، — دەيدi عىلىمدار. «سول قۇم تۇيiرشiكتەرiنiڭ ارالىعىنداعى اۋاعا بايلانىستى، قۇم تومەن سىرعىعاندا الگi ۇساق تۇيiرشiكتەر اراسىنداعى ساڭىلاۋ كەيدە ازايىپ، كەيدە كوبەيiپ وتىرادى. اۋا وسى ساڭىلاۋعا بiردە كiرiپ، بiردە شىعىپ جاتادى. دىبىستىڭ دiرiلدەپ شىعۋ سەبەبi سوندا بولسا كەرەك»، — دەيدi ەكiنشi بiر عالىمدار. جازۋشى ۆلاديمير مەزەنتسەۆ ايقايقۇمدى زەرتتەگەن عالىمداردىڭ بولجامىن وسىلاي ەكiگە بولەدi.

بۇنداي بولجامدارعا بارعىسى كەلمەگەن يا. رىجكو وزەن جاعاسىنان قۇم الىپ ەكسپەريمەنت جاساۋعا كiرiسەدi. قۇمدى كەپتiرiپ، شاڭ-توزاڭنان جاقسىلاپ تازارتقاننان كەيiن ەلەكتروفور مشيناسى ارقىلى قۇمعا توق جiبەرەدi. سوندا قۇمنان ءۇن ەستiلەدi. دەگەنمەن، ەلiكتiرە تۇسكەن تابيعاتتىڭ توسىن قۇبىلىسى بار جۇمباعىن الدىمىزعا جايىپ سالدى ما؟! ساۋال قويىپ تاڭداناتىنىمىزداي بار ەكەن. سەبەبi, ايقايقۇمنان اكەلiنگەن قۇم الگiندەي تاجiريبەنi مويىنسىنبادى ما، ءۇن قاتقان جوق.

ءۇن قاتقان جوق، جۇمباق جايتتىڭ بiر ۇشى ەندi تابىلدى-اۋ دەپ ىنتا قويا سۋىرعاندا ءتۇرلi ىدىستاعى ۇيمە قۇم ءۇن قاتقان جوق. جەلدiڭ ىزىڭىنا قوسىلعانداي گۋiلدەپ كەپ بەرگەندە، ءان سالعانداي بولىپ اۋەزدi قايىرىمدى قايتالاپ كەپ بەرگەندە، ۇشاقتىڭ ۇشار الدىنداعى داۋىسىنا سالىپ گۇرiلدەپ كەپ بەرگەندە — شاعىل توبەنiڭ جىلدار بويعى جاسىرىپ كەلگەن قۇپيا سىرى اشىلدى دەپ قول شاپالاقتاپ قۋانار ەدi. شاعىل توبەنiڭ شوكiم قۇمى عىلىمي زەرتحانادا دا تىرس ەتiپ سىر اشپادى. عالىمدار باس شايقاعان كۇيi ويعا كەتتi.

بiر ۋىس قۇمدى كوسەي الىپ، سىعىمداپ كوردiم. قۇم، كادiمگi قۇمنان ەش ايىرماسى جوق بiر ۋىس شاعىل الاقانىمنان الاقانىما سۋسيدى. سۋىرىپ جاتقاندا جارتىسىن جەل ۇشىرىپ اكەتتi, قالعان قۇمدى ۋىسىما قىسا مىجعىلاپ قويامىن. وعان جانى اشىعانداي ءانشi تاۋ گۇرiلدەپ تاعى دا داۋىس كوتەردi.

ءانشi تاۋدى زەرتتەگەن الماتىلىق عالىم، پروفەسسور پاۆەل ماريكوۆسكي سۋرەتتە ادەمi بەينەلەنگەن قۇمتوبەگە قادالا قاراپ اڭگiمە باستادى:

- قۇمنىڭ جوعارى قاباتى سۋسىپ جاتىر. سول سۋسىعان قۇم تومەنگi قاباتتاعى دىمقىل قۇمدى ەكپiنمەن بەتiنە الىپ شىعادى. شاعىل توبەنiڭ بۇيرا-بۇيرا تولقىندانۋى سودان. ءسويتiپ دىمقىل قۇمعا سوقتىعار قۇرعاق شاعىل سۋسىپ ءۇن شىعارادى. ءار جەردەن سۋسىپ ەستiلگەن ءۇن بiرiنە-بiرi قوسىلا توبە گۇرiلدەگەندەي، كەيدە داۋىستاپ ءان سالعانداي بولادى…

عالىم ايتقان بولجامعا سەنۋگە دە بولار. دەگەنمەن، شاعىل توبەدەن اكەلiنگەن قۇمنىڭ زەرتحانادا ءۇن قاتپاۋى تاعى دا ساۋال تاستايدى. ءانشi تاۋدىڭ تاڭعاجايىپتىعى دا سوندا شىعار.

ايقايقۇم… شاعىل توبەنiڭ باسىندا تۇرمىن. ءوزiنiڭ وزگەشە مiنەزiمەن ىنتىقتىرعان ءانشi تاۋ قىتىمىر سۋىققا مويىنسىنعانداي ءۇنسiز جاتىر. تابيعاتتىڭ عاجايىپ قۇبىلىسى رەتiندە تالايدىڭ تاڭدايىن قاقتىرعان قوس ۇيمە قۇم. تاۋ مەن دالانىڭ توسiندە وزگەشە سۇلۋلىقتى سەزدiرگەندەي ادەمi اسەردە قالدىرار قىزىق بiر كورiنiس.

ساپارباي پارمانقۇلوۆ،

«دالا مەن قالا»