Abaı, Shákerim, Muhtar… Ultymyzdyń tólqujatyna balanǵan osynaý uly esimderimen únemi qatar atalatyn, egiz uǵymǵa aınalǵan qasıetti meken bar. Ol ulylardyń ólkesi Jıdebaı. Jıdebaı qandaı jer? Jıdebaıdy biz qalaı túsinemiz? Qasıetti jerdiń qadirine jetip júrmiz be? Álde Jıdebaı áldekimder oılaǵandaı Abaı oqýlaryn ótkizip, kesenelerdi aralap, murajaıdy jaǵalap, seıil-serýen quryp qaıtatyn jer me? Ulylar týǵan ólkeni ulyqtasaq…
Tarıhı derekterge júginsek, «Jıdebaı Bórili» memlekettik tarıhı-mádenı jáne ádebı-memorıaldyq qoryq-murajaıy Semeıdegi Abaıdyń ádebı-memorıaldyq murajaıynyń fılıaly retinde 1945 jyly (bir derekterde 1940 jyl dep jazylyp júr) qurylǵan. Aqynnyń 100 jyldyq mereıtoıy kezinde uly tulǵanyń meken etken qystaýy murajaı-úıine aınalyp, 1970 jyly (125 jyldyq mereıtoı qarsańynda) murajaıǵa jańartý jumystary júrgizilgen. Qazirgi ataýy 1990 jyly aqynnyń 145 jyldyq mereıtoıy kezinde berilgen. Murajaı quramyna birneshe qundy tarıhı eskertkishter men shaǵyn murajaılar enedi. Atap aıtsaq, Semeıdegi Abaıdyń ádebı-memorıaldyq murajaıy, Ahmet Rıza medresesi, Abaı aýdanynyń aýmaǵyndaǵy Bórilidegi M.Áýezovtiń murajaıy, «Taqyr» jerinde 1997 jyly ashylǵan Kókbaı Janataevtyń murajaıy, 2003 jyly Qundyzdy aýylynda ashylǵan Shákir Ábenovtiń murajaıy, Úrjar aýdanyndaǵy Áset Naımanbaevtyń murajaıy, Qunanbaıdyń qudyǵy, Zere men Uljannyń zıraty, «Abaı Shákerim» mazarly kesheni, mazarly keshenniń meshiti, Musaquldyń qystaýy, «Ospan kóli», Keńgirbaı bıdiń zıraty sekildi altynǵa aıyrbastaýǵa qımaıtyn qundy dúnıelerdiń barlyǵy osy qoryqtyń quzyrynda. Aýmaǵy 6400 gektarǵa jetip jyǵylatyn qoryq aımaǵyna jalpy 16 nysan kiredi eken. Munda uzyn-sany 18 255-ke jýyq baǵaly zattar men 300-den astam jádigerler saqtalǵan desedi.
Qundy dúnıeler degennen shyǵady, jalpy Abaı aýdanynda barlyq eldi mekenderdi qosa alǵanda 42 tarıhı, mádenı eskertkishter, 60-tan astam el tarıhyna, ásirese Abaı esimine qatysty tarıhı oryndar men 30-dan astam arheologııalyq, kóne eskertkishter bar eken.
TÝRISTIK KLASTERDI QURAMYZ DEP, QURTYP JÚRMESEK BOLǴANY
Týrıstik klasterdi damytý kerek dep jıi aıtamyz. Elbasy Nursultan Nazarbaev ta ózimizde bardy baǵalap, ózge elde maıshammen izdeseń de taptyrmaıtyn qundy dúnıelerimizdi shet jurtqa nasıhattap, damytý, órkendetý týraly jıi aıtyp júredi. Rasynda, elimizde týrıstik klasterdi damytýǵa suranyp turǵan kórkem jerler men qasıetti mekender jeterlik. Sonyń biri biz sóz etip otyrǵan Jıdebaı.
Osyny murat tutqan aýdan basshylyǵy osydan bir-eki jyl buryn, anyǵyn aıtsaq, Shákerim Qudaıberdiulynyń 150 jyldyq mereıtoıy kezinde Jıdebaı mádenı-týrıstik kesheniniń tusaýyn kesken-di. Sol kezde jergilikti atqaminerler tarapynan keshen ishinde dámhana, qonaqúı, kınozal, fotosalon bolady degen kórkem sózder aıtylyp, keleshegi kemel josparlar jasalynǵan-dy. Ókinishtisi, qyrýar qarjyǵa salynǵan (keıbir málimetterge qaraǵanda 105 mıllıon teńge) keshen zań talaptaryna qaıshy kelip, tipti Semeıdegi Abaıdyń ádebı-memorıaldyq murajaıy men elimizdiń Mádenıet jáne aqparat mınıstrliginiń (sol kezdegi) ruqsatynsyz boı kótergeni málim bolyp, aldaǵy ýaqytta qıratylady degen sózder aıtylǵan bolatyn. Hosh. Bizdiń aıtqymyz kelgeni bul emes. Aıtqymyz kelgeni Jıdebaıdyń búgini týraly.
Josparlaýǵa shebermiz ǵoı áıteýir. Jaqsy josparlar quramyz, jaqsy sózder aıtamyz. Biraq sony júzege asyrýǵa kelgende kejegemizdiń keıin tartatyny bar. Naq osy Jıdebaıdaǵy murajaıǵa qatysty da osyndaı josparlar jasalǵan. «Abaı aýdanyndaǵy memlekettik tarıhı-mádenı jáne ádebı-memorıaldyq «Jıdebaı Bórili» qoryq-murajaıy jerindegi týrıstik klasterdi damytý baǵdarlamasyn júzege asyrýǵa arnalǵan is-sharalar (2009-2010 jyldar)». Bul joba resmı túrde osylaı atalady. Baǵdarlamany bastan-aıaq sholyp shyqtyq. Jobada endi min joq. Kóp nárse aıtylyp, kóp nárse josparlanǵan eken. Máselen, «Uly Abaıdyń jerleri» etnografııalyq parkin salý, qoryq-murajaı aýmaǵynda ornalasqan Keńgirbaı bı mazaryn qaıta jóndeý, «Ospan qudyǵy» tarıhı eskertkishin qalpyna keltirý, Abaıdyń balalary oqyǵan «Mahmut» qystaǵy men «Orys qorasy» aýmaǵynda eskertkish belgi ornatý, Abaıdyń týystary jerlengen oryndarǵa jóndeý jumystaryn júrgizý, «Abaı turǵan jerler» atty týrıstik marshrýt baǵdarlamasyn jasaý… Aıta bersek, ishekshe shubatylyp kete beredi. Birneshe tarmaq, birneshe bólim. Biz mańyzdy, mándi degenderin elep-ekshep qana aıtyp otyrmyz. Ókinishtisi, bul joba da joǵaryda sóz etken mádenı-turmystyq keshen sekildi aıaqsyz qala ma degen kúdik basym. Sebebi josparlanǵan dúnıeniń biren-sarany bolmasa, basym bóligi áli oryndalǵan joq.
Tek týrızmniń arqasynda kúnin kórip otyrǵan elder bar. Árıne, elimizde týrızmniń qanat jaıǵanynan qazaqtyń utylmasy anyq. Al ulylar týǵan ólkedegi qasıetti oryn Jıdebaı keleshekte qandaı bolý kerek? Qalaı nasıhattalýy tıis? Bizdińshe, Jıdebaı týraly az aıtylyp, az nasıhattalyp jatqan joq. Degenmen aldaǵy ýaqytta Jıdebaı týraly, Jıdebaı ǵana emes, Abaı týǵan ólkeniń ótkeni men ketkeni, búgini men bolashaǵy jóninde jan-jaqty málimet beretin arnaıy saıt ashylsa, durys bolar edi dep oılaımyz. Árıne, joǵaryda sóz etken joba da ǵaıyptan taıyp júzege asyp jatsa (eń bolmaǵanda, jartysy), taqııamyzǵa tar kelmesi anyq.
P.S. Ulylar týǵan ólkeni ulyqtaý, óskeleń urpaqqa nasıhattaý qaı-qaısymyzǵa bolsyn paryz is. Tek qasıetti meken qasıetinen aıyrylyp, Jıdebaı basy jynoınaqqa aınalmasa eken deımiz.
Azamat Qasym
