اباي، شاكەرىم، مۇحتار… ۇلتىمىزدىڭ تولقۇجاتىنا بالانعان وسىناۋ ۇلى ەسىمدەرىمەن ۇنەمى قاتار اتالاتىن، ەگىز ۇعىمعا اينالعان قاسيەتتى مەكەن بار. ول ۇلىلاردىڭ ولكەسى جيدەباي. جيدەباي قانداي جەر؟ جيدەبايدى ءبىز قالاي تۇسىنەمىز؟ قاسيەتتى جەردىڭ قادىرىنە جەتىپ ءجۇرمىز بە؟ الدە جيدەباي الدەكىمدەر ويلاعانداي اباي وقۋلارىن وتكىزىپ، كەسەنەلەردى ارالاپ، مۇراجايدى جاعالاپ، سەيىل-سەرۋەن قۇرىپ قايتاتىن جەر مە؟ ۇلىلار تۋعان ولكەنى ۇلىقتاساق…
تاريحي دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، «جيدەباي ءبورىلى» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني جانە ادەبي-مەموريالدىق قورىق-مۇراجايى سەمەيدەگى ابايدىڭ ادەبي-مەموريالدىق مۇراجايىنىڭ فيليالى رەتىندە 1945 جىلى ء(بىر دەرەكتەردە 1940 جىل دەپ جازىلىپ ءجۇر) قۇرىلعان. اقىننىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى كەزىندە ۇلى تۇلعانىڭ مەكەن ەتكەن قىستاۋى مۇراجاي-ۇيىنە اينالىپ، 1970 جىلى (125 جىلدىق مەرەيتوي قارساڭىندا) مۇراجايعا جاڭارتۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلگەن. قازىرگى اتاۋى 1990 جىلى اقىننىڭ 145 جىلدىق مەرەيتويى كەزىندە بەرىلگەن. مۇراجاي قۇرامىنا بىرنەشە قۇندى تاريحي ەسكەرتكىشتەر مەن شاعىن مۇراجايلار ەنەدى. اتاپ ايتساق، سەمەيدەگى ابايدىڭ ادەبي-مەموريالدىق مۇراجايى، احمەت ريزا مەدرەسەسى، اباي اۋدانىنىڭ اۋماعىنداعى بورىلىدەگى م.اۋەزوۆتىڭ مۇراجايى، «تاقىر» جەرىندە 1997 جىلى اشىلعان كوكباي جاناتاەۆتىڭ مۇراجايى، 2003 جىلى قۇندىزدى اۋىلىندا اشىلعان شاكىر ابەنوۆتىڭ مۇراجايى، ءۇرجار اۋدانىنداعى اسەت نايمانباەۆتىڭ مۇراجايى، قۇنانبايدىڭ قۇدىعى، زەرە مەن ۇلجاننىڭ زيراتى، «اباي شاكەرىم» مازارلى كەشەنى، مازارلى كەشەننىڭ مەشىتى، مۇساقۇلدىڭ قىستاۋى، «وسپان كولى»، كەڭگىرباي ءبيدىڭ زيراتى سەكىلدى التىنعا ايىرباستاۋعا قيمايتىن قۇندى دۇنيەلەردىڭ بارلىعى وسى قورىقتىڭ قۇزىرىندا. اۋماعى 6400 گەكتارعا جەتىپ جىعىلاتىن قورىق ايماعىنا جالپى 16 نىسان كىرەدى ەكەن. مۇندا ۇزىن-سانى 18 255-كە جۋىق باعالى زاتتار مەن 300-دەن استام جادىگەرلەر ساقتالعان دەسەدى.
قۇندى دۇنيەلەر دەگەننەن شىعادى، جالپى اباي اۋدانىندا بارلىق ەلدى مەكەندەردى قوسا العاندا 42 تاريحي، مادەني ەسكەرتكىشتەر، 60-تان استام ەل تاريحىنا، اسىرەسە اباي ەسىمىنە قاتىستى تاريحي ورىندار مەن 30-دان استام ارحەولوگيالىق، كونە ەسكەرتكىشتەر بار ەكەن.
تۋريستىك كلاستەردى قۇرامىز دەپ، قۇرتىپ جۇرمەسەك بولعانى
تۋريستىك كلاستەردى دامىتۋ كەرەك دەپ ءجيى ايتامىز. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ تا وزىمىزدە باردى باعالاپ، وزگە ەلدە مايشاممەن ىزدەسەڭ دە تاپتىرمايتىن قۇندى دۇنيەلەرىمىزدى شەت جۇرتقا ناسيحاتتاپ، دامىتۋ، وركەندەتۋ تۋرالى ءجيى ايتىپ جۇرەدى. راسىندا، ەلىمىزدە تۋريستىك كلاستەردى دامىتۋعا سۇرانىپ تۇرعان كوركەم جەرلەر مەن قاسيەتتى مەكەندەر جەتەرلىك. سونىڭ ءبىرى ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان جيدەباي.
وسىنى مۇرات تۇتقان اۋدان باسشىلىعى وسىدان ءبىر-ەكى جىل بۇرىن، انىعىن ايتساق، شاكەرىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى كەزىندە جيدەباي مادەني-تۋريستىك كەشەنىنىڭ تۇساۋىن كەسكەن-ءدى. سول كەزدە جەرگىلىكتى اتقامىنەرلەر تاراپىنان كەشەن ىشىندە ءدامحانا، قوناقۇي، كينوزال، فوتوسالون بولادى دەگەن كوركەم سوزدەر ايتىلىپ، كەلەشەگى كەمەل جوسپارلار جاسالىنعان-دى. وكىنىشتىسى، قىرۋار قارجىعا سالىنعان (كەيبىر مالىمەتتەرگە قاراعاندا 105 ميلليون تەڭگە) كەشەن زاڭ تالاپتارىنا قايشى كەلىپ، ءتىپتى سەمەيدەگى ابايدىڭ ادەبي-مەموريالدىق مۇراجايى مەن ەلىمىزدىڭ مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ (سول كەزدەگى) رۇقساتىنسىز بوي كوتەرگەنى ءمالىم بولىپ، الداعى ۋاقىتتا قيراتىلادى دەگەن سوزدەر ايتىلعان بولاتىن. حوش. ءبىزدىڭ ايتقىمىز كەلگەنى بۇل ەمەس. ايتقىمىز كەلگەنى جيدەبايدىڭ بۇگىنى تۋرالى.
جوسپارلاۋعا شەبەرمىز عوي ايتەۋىر. جاقسى جوسپارلار قۇرامىز، جاقسى سوزدەر ايتامىز. بىراق سونى جۇزەگە اسىرۋعا كەلگەندە كەجەگەمىزدىڭ كەيىن تارتاتىنى بار. ناق وسى جيدەبايداعى مۇراجايعا قاتىستى دا وسىنداي جوسپارلار جاسالعان. «اباي اۋدانىنداعى مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني جانە ادەبي-مەموريالدىق «جيدەباي ءبورىلى» قورىق-مۇراجايى جەرىندەگى تۋريستىك كلاستەردى دامىتۋ باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋعا ارنالعان ءىس-شارالار (2009-2010 جىلدار)». بۇل جوبا رەسمي تۇردە وسىلاي اتالادى. باعدارلامانى باستان-اياق شولىپ شىقتىق. جوبادا ەندى ءمىن جوق. كوپ نارسە ايتىلىپ، كوپ نارسە جوسپارلانعان ەكەن. ماسەلەن، «ۇلى ابايدىڭ جەرلەرى» ەتنوگرافيالىق پاركىن سالۋ، قورىق-مۇراجاي اۋماعىندا ورنالاسقان كەڭگىرباي بي مازارىن قايتا جوندەۋ، «وسپان قۇدىعى» تاريحي ەسكەرتكىشىن قالپىنا كەلتىرۋ، ابايدىڭ بالالارى وقىعان «ماحمۇت» قىستاعى مەن «ورىس قوراسى» اۋماعىندا ەسكەرتكىش بەلگى ورناتۋ، ابايدىڭ تۋىستارى جەرلەنگەن ورىندارعا جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ، «اباي تۇرعان جەرلەر» اتتى تۋريستىك مارشرۋت باعدارلاماسىن جاساۋ… ايتا بەرسەك، ىشەكشە شۇباتىلىپ كەتە بەرەدى. بىرنەشە تارماق، بىرنەشە ءبولىم. ءبىز ماڭىزدى، ءماندى دەگەندەرىن ەلەپ-ەكشەپ قانا ايتىپ وتىرمىز. وكىنىشتىسى، بۇل جوبا دا جوعارىدا ءسوز ەتكەن مادەني-تۇرمىستىق كەشەن سەكىلدى اياقسىز قالا ما دەگەن كۇدىك باسىم. سەبەبى جوسپارلانعان دۇنيەنىڭ بىرەن-سارانى بولماسا، باسىم بولىگى ءالى ورىندالعان جوق.
تەك ءتۋريزمنىڭ ارقاسىندا كۇنىن كورىپ وتىرعان ەلدەر بار. ارينە، ەلىمىزدە ءتۋريزمنىڭ قانات جايعانىنان قازاقتىڭ ۇتىلماسى انىق. ال ۇلىلار تۋعان ولكەدەگى قاسيەتتى ورىن جيدەباي كەلەشەكتە قانداي بولۋ كەرەك؟ قالاي ناسيحاتتالۋى ءتيىس؟ بىزدىڭشە، جيدەباي تۋرالى از ايتىلىپ، از ناسيحاتتالىپ جاتقان جوق. دەگەنمەن الداعى ۋاقىتتا جيدەباي تۋرالى، جيدەباي عانا ەمەس، اباي تۋعان ولكەنىڭ وتكەنى مەن كەتكەنى، بۇگىنى مەن بولاشاعى جونىندە جان-جاقتى مالىمەت بەرەتىن ارنايى سايت اشىلسا، دۇرىس بولار ەدى دەپ ويلايمىز. ارينە، جوعارىدا ءسوز ەتكەن جوبا دا عايىپتان تايىپ جۇزەگە اسىپ جاتسا (ەڭ بولماعاندا، جارتىسى), تاقيامىزعا تار كەلمەسى انىق.
P.S. ۇلىلار تۋعان ولكەنى ۇلىقتاۋ، وسكەلەڭ ۇرپاققا ناسيحاتتاۋ قاي-قايسىمىزعا بولسىن پارىز ءىس. تەك قاسيەتتى مەكەن قاسيەتىنەن ايىرىلىپ، جيدەباي باسى جىنويناققا اينالماسا ەكەن دەيمىز.
ازامات قاسىم
