Qazaq ulttyq oıý-órneginiń birneshe ondaǵan ǵasyrlyq tarıhy bar. Atadan balaǵa, urpaqtan urpaqqa mura bolyp, únemi qoldanysta bolyp, damyp kele jatqan óner túri. Qazaq halqynyń turmysynda aǵashtan jasalǵan zattar óte kólemdi. Jazy-qysy paıdalanýǵa keletin «aǵash ýyqty, kıiz týyrlyqty» kıiz úı kıiz ben aǵashtyń óte kúrdeli úılesinen turady. Tigýge de, jınaýǵa da, alyp júrýge de óte qolaıly osy múlikte oıý-órnek qoldanylmaıtyn bólshek joqtyń qasy.
Oıý-órnekti jaqsy sanaly jasaý úshin aldymen paıdalanatyn materıaldy durys tańdaı bilý qajet, onyń oıý-yrǵaǵy men mólsherin, ıaǵnı oıýdyń zattyń betine túsýi men ornalasýyn naqty jobalaý qajet. Oıýdyń jaqsy shyǵýy oıýshynyń oı ushqyrlyǵynda, sheberligi men oıýdyń retin keltirip úılestire bilýinde. Oıý-órnektiń qandaı túri bolsa da, ol – adam oıynyń jemisi. Oıý-órnek bir-birimen qabysyp, jymdasyp, esken arqandaı birigip turýy kerek. Ara jigi badyraıyp, úılespeı, olpy-solpy bolsa, oıý óziniń sánin, sulýlyǵyn, úılesimin tipti mazmunyn joǵaltýy múmkin. Qazaq oıý-órnegi qoshqar múıiz túrinen bastaý alatyndyqtan qandaı oıý túrin jasaǵanda da osy oıý túri basty kórinis tabýy qajet. Basy qoshqar múıiz oıýynan bastaý alǵan órnek damı kele neshe alýan túrge enip, ara jigi ár túrli oıý-órnektermen tolyǵa kele, úlken kúrdeli oıý túri shyǵady. Oıý tasy qoshqar múıiz bastaǵan órnek túrleri bir-birine úılese sán bere kele birigip, jymdasyp, baılanys pen sándik taýyp jasalatyn oıý túrin árlendire túsedi. Tabıǵattaǵy ásem gúl shoǵyryndaı oıý-órnekte óz sheberin tapsa, jarasyp, qulpyryp, kóz tartyp, kózge qýanysh, kóńilge jylylyq, ortaǵa ásemdik, sulýlyq shashyp turary anyq. Bizdiń ata-babalarymyz osyndaı óner túrin óziniń shyrqaý shyńyna jetkize bilgen.
Meniń túsinigimde oıý-órnek degenimiz – dáldik, esep, teńdik, teńeý, úılesim, jarasym, sándik, kórkemdik, sáıkestik, tazalyq, náziktik, súıkimdilik, parasattylyq, jylylyq, sulýlyq, oılylyq, aqyldylyq, zerektik, kóńil-kúıdiń jaqsylylyǵy, shabyt beredi, eptilikke, iskerlikke, sheberlikke, ıkemdilikke, dáldikke baýlıdy, tárbıeleıdi. Ónerge degen mahabbat, sulýlyqqa degen ǵashyqtyq, qushtarlyq jınaǵy. Oıý oıǵan adamnyń júregi jyly, názik bolady.
Qoshqar múıiz – oıý-órnegi – baılyq pen molshylyqtyń nyshany. Qoshqar múıiz ben arqarmúıiz oıýlarynyń qazaq qolónerinde qoldanylmaıtyn jeri joq. Qoshqar múıiz oıýymen qatar ár zattyń kólemi, sándilik, paıdalaný deńgeıine qaraı ár alýan japyraq tektes, bitpes oıýlar salynady. Bul órnekter «ıirim», «shıyrshyq», «ıyq», «úshkil», «túıe taban», «qos ırek», «juldyz gúl» t.b. attarymen atalady.
Qolóner sheberleri oıý-órnekti ár zattyń ózine laıyqtap, jarasymyn, úılesimin, sánin taýyp jasaǵan. Jasaǵan zatpen oıý-órnek bir-birimen óte sándi qabysyp, shynaıy kórkemdik berip otyrǵan. Oıý-órnek túrleri óte názik túrde túsken. Jalpy oıý-órnek jasaýshy sheber oıýdy olpy-solpy bolýdan saqtaýy, ásemdigine jetkize bilýi kerek. Óner zertteýshileriniń paıymdaýynsha qazaq oıý-órnegi úsh túrli uǵym negizinde týǵan degen qorytyndy bar:
1. Qazaq halqynyń ózine tán erteden kele jatqan ulttyq oıýlary.
2. Basqa halyqtardyń mádenıetinen aýysqan.
3. Ýaqytqa qaraı beıimdelý.
Erteden qazaq oıý-órnegi mazmuny jaǵynan úsh túrli uǵymdy beıneleıdi:
1. Mal ósirý men ańshylyq.
2. Jer-sý, kóshý-qoný.
3. Zattardyń syrtqy beınesi.
Osylardyń qaısysynda da qoshqar múıiz oıýy qoldanylyp aralasyp
otyrady. Oıý, syzý, bederleý rý, taıpalardyń tańbalarynda, maldyń eń-tańbasynda, aı, juldyz, aspan álemin tuspaldaýda oryn alady. Sheberler súıekti oıǵan, aǵashty ıgen, tasty qashaǵan, múıizdi balqytqan, metaldy óńdegen. Ásemdilikti tańdaı da, jasaı da bilgen. Osyndaı ásemdikti tańdaı bilgen has sheber oıýshy zergerimiz osy oıý-órnekke boıaý túrlerin paıdalanýdy da jete meńgergen. Halqymyzdyń oıý-órnekterinde basym tús aq pen qara bolyp keledi. Bul oıý-órnektiń eń sheshimin tapqan jarasymdy túri bolyp esepteledi. Oıý-órnektiń turmysta paıdalaný aýqymy óte keń. Oıýdyń jekelegen tarmaqtarynan bastap úsh túr, tórt túr, bes túr, alty túr, t.b. tarmaqtarynan ári qaraı órbip, keńeıe beretin kúrdeli oıýlar da bizdiń ulttyq dástúrimizde turmysta únemi qoldanys taýyp kelgen. Halqymyzda jazý bolmaǵanda oıý-órnek boldy. Sol oıý-órnek arqyly halqymyz óz tynys-tirshiligin, mádenıetin, ónerin, mádenı qundylyqtaryn joǵary deńgeıde damyǵan turmystyq qajettilikterin urpaqtan urpaqqa jetkizip, damytyp otyrdy. Keleshek urpaq maqsaty osy kıeli ónerdi ári qaraı damyta otyryp kózdiń qarashyǵyndaı saqtaý. Osy salada otyz jyldan asa ýaqyttan beri ulttyq oıý-órnekti damytýmen aınalysyp kele jatqan meniń basty maqsatym – múmkindiginshe ulttyq naqyshtaǵy oıý-órnekti zertteı otyryp, názik te kúrdeli ónerdiń syryn ashý, jasalý joldary men ony turmysta paıdalaný retterin ónerpaz jastarǵa usyný. Qajetine jaratamyn degen talapkerge kómektesý, ulttyq memlekettik deńgeıdegi mádenıetimizdi damytýǵa úles qosý, sol arqyly ultymyzdyń mádenı ónerin basqa elderge nasıhattaý, turmystyq zattar shyǵarýdy óndiriske eńgizý, oqýlyqtar shyǵarý, zergerlik qolónerdi damytý joldaryn oqyrmanǵa qarapaıym tilmen túsindirý, quzyrly oryndarǵa oıý-órnekti damytý týraly óz usynys, pikirimdi jetkizý. Oıý-órnekpen aınalysqan otyz jyldan asa ýaqyt ishinde eshqandaı oıý túrine qaramaı ulttyq baǵyttaǵy basty oıý túri «qoshqar múıiz» aıshyǵyn saqtaı otyryp, bir jarym myńdaı úlkendi-kishili, irili-ýaqty ár túrden oıý túrlerin jasadym. Basty maqsat – qoshqar múıiz oıýyn damytý, sulý, sándi, ıkemdi oıýlar shyǵarý. Bulardyń ishinde alýan túrli kúrdeli oıýlar da, shaǵyn oıýlar toptamalary da, zergerlik buıymdarǵa arnalǵan túrleri de bar. Maqsat jasalǵan oıýlardyń jasalý ereksheligin tolyq túsindire otyryp, paıdalaný joldaryn usyný, oıýdyń óndiriske enýine yqpal jasaý. Qazaq halqynyń ǵasyrlar boıy qalyptasqan dástúrli kıim túrleri ózgeriske ushyrady. Ulttyq kıimniń boıaýyn, túsin ózgertkenmen túrin, pishinin ózgertý durys emes. Bul bizdiń qazaq ultyna tán ereksheliktegi oıý-órnek, kıe qasıet. Osy kıimmen halqymyz tarıhı dáýir ótkizgen, dosy, qasy da tanyǵan. Ǵasyrdan ǵasyrǵa damyǵan oıý-órnek tilinen sheberler oıyn da, kóńil kúıin de, ýaqyt jaǵdaılaryn da jetkize bilgen. Ár sheber ózi jasaǵan oıý-órneginiń qandaı oıý túrine uqsaıtynyn, qandaı at laıyq ekendigin jáne oıý-órnekti qaı zatqa qalaı paıdalaný kerektigin dál de naqty bilgen. Árbir kúrdeli oıýdyń ósimdik tamyry ispettes túbi, túbiri, dińi, tamyry bolady. Bul meniń óz uǵymym. Túbirinen bastap órbip jaıylyp, erekshelenedi, bir-birimen astasady, sándi sheńber jasaı otyryp «tabaq» tektes kúrdeli oıý quraıdy. «Tabaq» oıý túri – jıegine sý júrgizip ishine alýan túrli oıý salý. Qazaq halqynyń turmysyndaǵy kóp qoldanylatyn oıýdyń atasy qoshqar múıiz órnekteri san alýan. Óte usaq túrleri zergerlik, kestelik, súıek, múıiz sııaqty názik isterde qoldanylsa, iri túrleri syrmaq, kilem, tekemet, túskıiz, alasha, sáýlet ónerine, turmystyq zattarǵa keń qoldanylady. Oıý-órnek turmystyq zattarmen qatar qulpytastarǵa da salymdy. Er adamǵa qulpytas turǵyzylsa, naıza, aıbalta, ustalyqpen aınalyssa, qural-saıman sýretteri qashalǵan. Al áıelderge qulpytas turǵyzylsa, alqa, syrǵa sııaqty kúmis áshekeıler, úkili sáýkele taǵy da basqa zattar beınelengen.
Ǵalymdardyń zertteýi boıynsha oıý-órnek úsh topqa bólinedi:
1. Ósimdik tektes (japyraq, úsh japyraq, aǵash).
2. Zoomorftyq (jan-janýarlar).
3. Kosmogonııalyq órnek (dóńgelek, ırek, shımaı, tor kóz).
Osy oıý-órnek túrlerin qajetti ornyn taýyp paıdalanǵan zerger, oıýshy
sheberge úlken kómek bolary anyq. Memlekettik deńgeıde mádenı mura baǵdarlamasy boıynsha qamqorlyq jasalanyp, oqýshylarǵa, stýdent jastarǵa qolóner sabaǵyna paıdalanýǵa shaǵyn jýrnaldar shyǵarylsa, qolóner túrleri mektepte pán retinde ótse, jastardyń keleshekte iskerligine, ulttyq mádenıetti súıýine yqpal jasary anyq. Oqýshylarǵa ulttyq naqyshtaǵy kıim úlgileri usynylsa, oqý quraldarynyń bezendirilýine oıý-órnek keń kólemde usynylsa, sheberler daıarlaıtyn arnaýly oqý oryndary ashylsa, ulttyq qolóner damyǵan bolar edi.
Adyrna
