Qazaq ūlttyq oiu-örnegınıŋ bırneşe ondaǧan ǧasyrlyq tarihy bar. Atadan balaǧa, ūrpaqtan ūrpaqqa mūra bolyp, ünemı qoldanysta bolyp, damyp kele jatqan öner türı. Qazaq halqynyŋ tūrmysynda aǧaştan jasalǧan zattar öte kölemdı. Jazy-qysy paidalanuǧa keletın «aǧaş uyqty, kiız tuyrlyqty» kiız üi kiız ben aǧaştyŋ öte kürdelı üilesınen tūrady. Tıguge de, jinauǧa da, alyp jüruge de öte qolaily osy mülıkte oiu-örnek qoldanylmaityn bölşek joqtyŋ qasy.
Oiu-örnektı jaqsy sanaly jasau üşın aldymen paidalanatyn materialdy dūrys taŋdai bılu qajet, onyŋ oiu-yrǧaǧy men mölşerın, iaǧni oiudyŋ zattyŋ betıne tüsuı men ornalasuyn naqty jobalau qajet. Oiudyŋ jaqsy şyǧuy oiuşynyŋ oi ūşqyrlyǧynda, şeberlıgı men oiudyŋ retın keltırıp üilestıre bıluınde. Oiu-örnektıŋ qandai türı bolsa da, ol – adam oiynyŋ jemısı. Oiu-örnek bır-bırımen qabysyp, jymdasyp, esken arqandai bırıgıp tūruy kerek. Ara jıgı badyraiyp, üilespei, olpy-solpy bolsa, oiu özınıŋ sänın, sūlulyǧyn, üilesımın tıptı mazmūnyn joǧaltuy mümkın. Qazaq oiu-örnegı qoşqar müiız türınen bastau alatyndyqtan qandai oiu türın jasaǧanda da osy oiu türı basty körınıs tabuy qajet. Basy qoşqar müiız oiuynan bastau alǧan örnek dami kele neşe aluan türge enıp, ara jıgı är türlı oiu-örnektermen tolyǧa kele, ülken kürdelı oiu türı şyǧady. Oiu tasy qoşqar müiız bastaǧan örnek türlerı bır-bırıne üilese sän bere kele bırıgıp, jymdasyp, bailanys pen sändık tauyp jasalatyn oiu türın ärlendıre tüsedı. Tabiǧattaǧy äsem gül şoǧyryndai oiu-örnekte öz şeberın tapsa, jarasyp, qūlpyryp, köz tartyp, közge quanyş, köŋılge jylylyq, ortaǧa äsemdık, sūlulyq şaşyp tūrary anyq. Bızdıŋ ata-babalarymyz osyndai öner türın özınıŋ şyrqau şyŋyna jetkıze bılgen.
Menıŋ tüsınıgımde oiu-örnek degenımız – däldık, esep, teŋdık, teŋeu, üilesım, jarasym, sändık, körkemdık, säikestık, tazalyq, näzıktık, süikımdılık, parasattylyq, jylylyq, sūlulyq, oilylyq, aqyldylyq, zerektık, köŋıl-küidıŋ jaqsylylyǧy, şabyt beredı, eptılıkke, ıskerlıkke, şeberlıkke, ikemdılıkke, däldıkke baulidy, tärbieleidı. Önerge degen mahabbat, sūlulyqqa degen ǧaşyqtyq, qūştarlyq jinaǧy. Oiu oiǧan adamnyŋ jüregı jyly, näzık bolady.
Qoşqar müiız – oiu-örnegı – bailyq pen molşylyqtyŋ nyşany. Qoşqar müiız ben arqarmüiız oiularynyŋ qazaq qolönerınde qoldanylmaityn jerı joq. Qoşqar müiız oiuymen qatar är zattyŋ kölemı, sändılık, paidalanu deŋgeiıne qarai är aluan japyraq tektes, bıtpes oiular salynady. Būl örnekter «iırım», «şiyrşyq», «iyq», «üşkıl», «tüie taban», «qos irek», «jūldyz gül» t.b. attarymen atalady.
Qolöner şeberlerı oiu-örnektı är zattyŋ özıne laiyqtap, jarasymyn, üilesımın, sänın tauyp jasaǧan. Jasaǧan zatpen oiu-örnek bır-bırımen öte sändı qabysyp, şynaiy körkemdık berıp otyrǧan. Oiu-örnek türlerı öte näzık türde tüsken. Jalpy oiu-örnek jasauşy şeber oiudy olpy-solpy boludan saqtauy, äsemdıgıne jetkıze bıluı kerek. Öner zertteuşılerınıŋ paiymdauynşa qazaq oiu-örnegı üş türlı ūǧym negızınde tuǧan degen qorytyndy bar:
1. Qazaq halqynyŋ özıne tän erteden kele jatqan ūlttyq oiulary.
2. Basqa halyqtardyŋ mädenietınen auysqan.
3. Uaqytqa qarai beiımdelu.
Erteden qazaq oiu-örnegı mazmūny jaǧynan üş türlı ūǧymdy beineleidı:
1. Mal ösıru men aŋşylyq.
2. Jer-su, köşu-qonu.
3. Zattardyŋ syrtqy beinesı.
Osylardyŋ qaisysynda da qoşqar müiız oiuy qoldanylyp aralasyp
otyrady. Oiu, syzu, bederleu ru, taipalardyŋ taŋbalarynda, maldyŋ eŋ-taŋbasynda, ai, jūldyz, aspan älemın tūspaldauda oryn alady. Şeberler süiektı oiǧan, aǧaşty igen, tasty qaşaǧan, müiızdı balqytqan, metaldy öŋdegen. Äsemdılıktı taŋdai da, jasai da bılgen. Osyndai äsemdıktı taŋdai bılgen has şeber oiuşy zergerımız osy oiu-örnekke boiau türlerın paidalanudy da jete meŋgergen. Halqymyzdyŋ oiu-örnekterınde basym tüs aq pen qara bolyp keledı. Būl oiu-örnektıŋ eŋ şeşımın tapqan jarasymdy türı bolyp esepteledı. Oiu-örnektıŋ tūrmysta paidalanu auqymy öte keŋ. Oiudyŋ jekelegen tarmaqtarynan bastap üş tür, tört tür, bes tür, alty tür, t.b. tarmaqtarynan ärı qarai örbıp, keŋeie beretın kürdelı oiular da bızdıŋ ūlttyq dästürımızde tūrmysta ünemı qoldanys tauyp kelgen. Halqymyzda jazu bolmaǧanda oiu-örnek boldy. Sol oiu-örnek arqyly halqymyz öz tynys-tırşılıgın, mädenietın, önerın, mädeni qūndylyqtaryn joǧary deŋgeide damyǧan tūrmystyq qajettılıkterın ūrpaqtan ūrpaqqa jetkızıp, damytyp otyrdy. Keleşek ūrpaq maqsaty osy kielı önerdı ärı qarai damyta otyryp közdıŋ qaraşyǧyndai saqtau. Osy salada otyz jyldan asa uaqyttan berı ūlttyq oiu-örnektı damytumen ainalysyp kele jatqan menıŋ basty maqsatym – mümkındıgınşe ūlttyq naqyştaǧy oiu-örnektı zerttei otyryp, näzık te kürdelı önerdıŋ syryn aşu, jasalu joldary men ony tūrmysta paidalanu retterın önerpaz jastarǧa ūsynu. Qajetıne jaratamyn degen talapkerge kömektesu, ūlttyq memlekettık deŋgeidegı mädenietımızdı damytuǧa üles qosu, sol arqyly ūltymyzdyŋ mädeni önerın basqa elderge nasihattau, tūrmystyq zattar şyǧarudy öndırıske eŋgızu, oqulyqtar şyǧaru, zergerlık qolönerdı damytu joldaryn oqyrmanǧa qarapaiym tılmen tüsındıru, qūzyrly oryndarǧa oiu-örnektı damytu turaly öz ūsynys, pıkırımdı jetkızu. Oiu-örnekpen ainalysqan otyz jyldan asa uaqyt ışınde eşqandai oiu türıne qaramai ūlttyq baǧyttaǧy basty oiu türı «qoşqar müiız» aişyǧyn saqtai otyryp, bır jarym myŋdai ülkendı-kışılı, ırılı-uaqty är türden oiu türlerın jasadym. Basty maqsat – qoşqar müiız oiuyn damytu, sūlu, sändı, ikemdı oiular şyǧaru. Būlardyŋ ışınde aluan türlı kürdelı oiular da, şaǧyn oiular toptamalary da, zergerlık būiymdarǧa arnalǧan türlerı de bar. Maqsat jasalǧan oiulardyŋ jasalu erekşelıgın tolyq tüsındıre otyryp, paidalanu joldaryn ūsynu, oiudyŋ öndırıske enuıne yqpal jasau. Qazaq halqynyŋ ǧasyrlar boiy qalyptasqan dästürlı kiım türlerı özgerıske ūşyrady. Ūlttyq kiımnıŋ boiauyn, tüsın özgertkenmen türın, pışının özgertu dūrys emes. Būl bızdıŋ qazaq ūltyna tän erekşelıktegı oiu-örnek, kie qasiet. Osy kiımmen halqymyz tarihi däuır ötkızgen, dosy, qasy da tanyǧan. Ǧasyrdan ǧasyrǧa damyǧan oiu-örnek tılınen şeberler oiyn da, köŋıl küiın de, uaqyt jaǧdailaryn da jetkıze bılgen. Är şeber özı jasaǧan oiu-örnegınıŋ qandai oiu türıne ūqsaitynyn, qandai at laiyq ekendıgın jäne oiu-örnektı qai zatqa qalai paidalanu kerektıgın däl de naqty bılgen. Ärbır kürdelı oiudyŋ ösımdık tamyry ıspettes tübı, tübırı, dıŋı, tamyry bolady. Būl menıŋ öz ūǧymym. Tübırınen bastap örbıp jaiylyp, erekşelenedı, bır-bırımen astasady, sändı şeŋber jasai otyryp «tabaq» tektes kürdelı oiu qūraidy. «Tabaq» oiu türı – jiegıne su jürgızıp ışıne aluan türlı oiu salu. Qazaq halqynyŋ tūrmysyndaǧy köp qoldanylatyn oiudyŋ atasy qoşqar müiız örnekterı san aluan. Öte ūsaq türlerı zergerlık, kestelık, süiek, müiız siiaqty näzık ısterde qoldanylsa, ırı türlerı syrmaq, kılem, tekemet, tüskiız, alaşa, säulet önerıne, tūrmystyq zattarǧa keŋ qoldanylady. Oiu-örnek tūrmystyq zattarmen qatar qūlpytastarǧa da salymdy. Er adamǧa qūlpytas tūrǧyzylsa, naiza, aibalta, ūstalyqpen ainalyssa, qūral-saiman suretterı qaşalǧan. Al äielderge qūlpytas tūrǧyzylsa, alqa, syrǧa siiaqty kümıs äşekeiler, ükılı säukele taǧy da basqa zattar beinelengen.
Ǧalymdardyŋ zertteuı boiynşa oiu-örnek üş topqa bölınedı:
1. Ösımdık tektes (japyraq, üş japyraq, aǧaş).
2. Zoomorftyq (jan-januarlar).
3. Kosmogoniialyq örnek (döŋgelek, irek, şimai, tor köz).
Osy oiu-örnek türlerın qajettı ornyn tauyp paidalanǧan zerger, oiuşy
şeberge ülken kömek bolary anyq. Memlekettık deŋgeide mädeni mūra baǧdarlamasy boiynşa qamqorlyq jasalanyp, oquşylarǧa, student jastarǧa qolöner sabaǧyna paidalanuǧa şaǧyn jurnaldar şyǧarylsa, qolöner türlerı mektepte pän retınde ötse, jastardyŋ keleşekte ıskerlıgıne, ūlttyq mädeniettı süiuıne yqpal jasary anyq. Oquşylarǧa ūlttyq naqyştaǧy kiım ülgılerı ūsynylsa, oqu qūraldarynyŋ bezendırıluıne oiu-örnek keŋ kölemde ūsynylsa, şeberler daiarlaityn arnauly oqu oryndary aşylsa, ūlttyq qolöner damyǧan bolar edı.
Adyrna
