قازاق ۇلتتىق ويۋ-ورنەگىنىڭ بىرنەشە ونداعان عاسىرلىق تاريحى بار. اتادان بالاعا، ۇرپاقتان ۇرپاققا مۇرا بولىپ، ۇنەمى قولدانىستا بولىپ، دامىپ كەلە جاتقان ونەر ءتۇرى. قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسىندا اعاشتان جاسالعان زاتتار وتە كولەمدى. جازى-قىسى پايدالانۋعا كەلەتىن «اعاش ۋىقتى، كيىز تۋىرلىقتى» كيىز ءۇي كيىز بەن اعاشتىڭ وتە كۇردەلى ۇيلەسىنەن تۇرادى. تىگۋگە دە، جيناۋعا دا، الىپ جۇرۋگە دە وتە قولايلى وسى مۇلىكتە ويۋ-ورنەك قولدانىلمايتىن بولشەك جوقتىڭ قاسى.
ويۋ-ورنەكتى جاقسى سانالى جاساۋ ءۇشىن الدىمەن پايدالاناتىن ماتەريالدى دۇرىس تاڭداي ءبىلۋ قاجەت، ونىڭ ويۋ-ىرعاعى مەن مولشەرىن، ياعني ويۋدىڭ زاتتىڭ بەتىنە ءتۇسۋى مەن ورنالاسۋىن ناقتى جوبالاۋ قاجەت. ويۋدىڭ جاقسى شىعۋى ويۋشىنىڭ وي ۇشقىرلىعىندا، شەبەرلىگى مەن ويۋدىڭ رەتىن كەلتىرىپ ۇيلەستىرە بىلۋىندە. ويۋ-ورنەكتىڭ قانداي ءتۇرى بولسا دا، ول – ادام ويىنىڭ جەمىسى. ويۋ-ورنەك ءبىر-بىرىمەن قابىسىپ، جىمداسىپ، ەسكەن ارقانداي بىرىگىپ تۇرۋى كەرەك. ارا جىگى بادىرايىپ، ۇيلەسپەي، ولپى-سولپى بولسا، ويۋ ءوزىنىڭ ءسانىن، سۇلۋلىعىن، ۇيلەسىمىن ءتىپتى مازمۇنىن جوعالتۋى مۇمكىن. قازاق ويۋ-ورنەگى قوشقار ءمۇيىز تۇرىنەن باستاۋ الاتىندىقتان قانداي ويۋ ءتۇرىن جاساعاندا دا وسى ويۋ ءتۇرى باستى كورىنىس تابۋى قاجەت. باسى قوشقار ءمۇيىز ويۋىنان باستاۋ العان ورنەك دامي كەلە نەشە الۋان تۇرگە ەنىپ، ارا جىگى ءار ءتۇرلى ويۋ-ورنەكتەرمەن تولىعا كەلە، ۇلكەن كۇردەلى ويۋ ءتۇرى شىعادى. ويۋ تاسى قوشقار ءمۇيىز باستاعان ورنەك تۇرلەرى ءبىر-بىرىنە ۇيلەسە ءسان بەرە كەلە بىرىگىپ، جىمداسىپ، بايلانىس پەن ساندىك تاۋىپ جاسالاتىن ويۋ ءتۇرىن ارلەندىرە تۇسەدى. تابيعاتتاعى اسەم گۇل شوعىرىنداي ويۋ-ورنەكتە ءوز شەبەرىن تاپسا، جاراسىپ، قۇلپىرىپ، كوز تارتىپ، كوزگە قۋانىش، كوڭىلگە جىلىلىق، ورتاعا اسەمدىك، سۇلۋلىق شاشىپ تۇرارى انىق. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز وسىنداي ونەر ءتۇرىن ءوزىنىڭ شىرقاۋ شىڭىنا جەتكىزە بىلگەن.
مەنىڭ تۇسىنىگىمدە ويۋ-ورنەك دەگەنىمىز – دالدىك، ەسەپ، تەڭدىك، تەڭەۋ، ۇيلەسىم، جاراسىم، ساندىك، كوركەمدىك، سايكەستىك، تازالىق، نازىكتىك، سۇيكىمدىلىك، پاراساتتىلىق، جىلىلىق، سۇلۋلىق، ويلىلىق، اقىلدىلىق، زەرەكتىك، كوڭىل-كۇيدىڭ جاقسىلىلىعى، شابىت بەرەدى، ەپتىلىككە، ىسكەرلىككە، شەبەرلىككە، يكەمدىلىككە، دالدىككە باۋليدى، تاربيەلەيدى. ونەرگە دەگەن ماحاببات، سۇلۋلىققا دەگەن عاشىقتىق، قۇشتارلىق جيناعى. ويۋ ويعان ادامنىڭ جۇرەگى جىلى، نازىك بولادى.
قوشقار ءمۇيىز – ويۋ-ورنەگى – بايلىق پەن مولشىلىقتىڭ نىشانى. قوشقار ءمۇيىز بەن ارقارمۇيىز ويۋلارىنىڭ قازاق قولونەرىندە قولدانىلمايتىن جەرى جوق. قوشقار ءمۇيىز ويۋىمەن قاتار ءار زاتتىڭ كولەمى، ساندىلىك، پايدالانۋ دەڭگەيىنە قاراي ءار الۋان جاپىراق تەكتەس، بىتپەس ويۋلار سالىنادى. بۇل ورنەكتەر «ءيىرىم»، «شيىرشىق»، «يىق»، «ۇشكىل»، «تۇيە تابان»، «قوس يرەك»، «جۇلدىز گۇل» ت.ب. اتتارىمەن اتالادى.
قولونەر شەبەرلەرى ويۋ-ورنەكتى ءار زاتتىڭ وزىنە لايىقتاپ، جاراسىمىن، ۇيلەسىمىن، ءسانىن تاۋىپ جاساعان. جاساعان زاتپەن ويۋ-ورنەك ءبىر-بىرىمەن وتە ءساندى قابىسىپ، شىنايى كوركەمدىك بەرىپ وتىرعان. ويۋ-ورنەك تۇرلەرى وتە نازىك تۇردە تۇسكەن. جالپى ويۋ-ورنەك جاساۋشى شەبەر ويۋدى ولپى-سولپى بولۋدان ساقتاۋى، اسەمدىگىنە جەتكىزە ءبىلۋى كەرەك. ونەر زەرتتەۋشىلەرىنىڭ پايىمداۋىنشا قازاق ويۋ-ورنەگى ءۇش ءتۇرلى ۇعىم نەگىزىندە تۋعان دەگەن قورىتىندى بار:
1. قازاق حالقىنىڭ وزىنە ءتان ەرتەدەن كەلە جاتقان ۇلتتىق ويۋلارى.
2. باسقا حالىقتاردىڭ مادەنيەتىنەن اۋىسقان.
3. ۋاقىتقا قاراي بەيىمدەلۋ.
ەرتەدەن قازاق ويۋ-ورنەگى مازمۇنى جاعىنان ءۇش ءتۇرلى ۇعىمدى بەينەلەيدى:
1. مال ءوسىرۋ مەن اڭشىلىق.
2. جەر-سۋ، كوشۋ-قونۋ.
3. زاتتاردىڭ سىرتقى بەينەسى.
وسىلاردىڭ قايسىسىندا دا قوشقار ءمۇيىز ويۋى قولدانىلىپ ارالاسىپ
وتىرادى. ويۋ، سىزۋ، بەدەرلەۋ رۋ، تايپالاردىڭ تاڭبالارىندا، مالدىڭ ەڭ-تاڭباسىندا، اي، جۇلدىز، اسپان الەمىن تۇسپالداۋدا ورىن الادى. شەبەرلەر سۇيەكتى ويعان، اعاشتى يگەن، تاستى قاشاعان، ءمۇيىزدى بالقىتقان، مەتالدى وڭدەگەن. اسەمدىلىكتى تاڭداي دا، جاساي دا بىلگەن. وسىنداي اسەمدىكتى تاڭداي بىلگەن حاس شەبەر ويۋشى زەرگەرىمىز وسى ويۋ-ورنەككە بوياۋ تۇرلەرىن پايدالانۋدى دا جەتە مەڭگەرگەن. حالقىمىزدىڭ ويۋ-ورنەكتەرىندە باسىم ءتۇس اق پەن قارا بولىپ كەلەدى. بۇل ويۋ-ورنەكتىڭ ەڭ شەشىمىن تاپقان جاراسىمدى ءتۇرى بولىپ ەسەپتەلەدى. ويۋ-ورنەكتىڭ تۇرمىستا پايدالانۋ اۋقىمى وتە كەڭ. ويۋدىڭ جەكەلەگەن تارماقتارىنان باستاپ ءۇش ءتۇر، ءتورت ءتۇر، بەس ءتۇر، التى ءتۇر، ت.ب. تارماقتارىنان ءارى قاراي ءوربىپ، كەڭەيە بەرەتىن كۇردەلى ويۋلار دا ءبىزدىڭ ۇلتتىق داستۇرىمىزدە تۇرمىستا ۇنەمى قولدانىس تاۋىپ كەلگەن. حالقىمىزدا جازۋ بولماعاندا ويۋ-ورنەك بولدى. سول ويۋ-ورنەك ارقىلى حالقىمىز ءوز تىنىس-تىرشىلىگىن، مادەنيەتىن، ونەرىن، مادەني قۇندىلىقتارىن جوعارى دەڭگەيدە دامىعان تۇرمىستىق قاجەتتىلىكتەرىن ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزىپ، دامىتىپ وتىردى. كەلەشەك ۇرپاق ماقساتى وسى كيەلى ونەردى ءارى قاراي دامىتا وتىرىپ كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋ. وسى سالادا وتىز جىلدان اسا ۋاقىتتان بەرى ۇلتتىق ويۋ-ورنەكتى دامىتۋمەن اينالىسىپ كەلە جاتقان مەنىڭ باستى ماقساتىم – مۇمكىندىگىنشە ۇلتتىق ناقىشتاعى ويۋ-ورنەكتى زەرتتەي وتىرىپ، نازىك تە كۇردەلى ونەردىڭ سىرىن اشۋ، جاسالۋ جولدارى مەن ونى تۇرمىستا پايدالانۋ رەتتەرىن ونەرپاز جاستارعا ۇسىنۋ. قاجەتىنە جاراتامىن دەگەن تالاپكەرگە كومەكتەسۋ، ۇلتتىق مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى مادەنيەتىمىزدى دامىتۋعا ۇلەس قوسۋ، سول ارقىلى ۇلتىمىزدىڭ مادەني ونەرىن باسقا ەلدەرگە ناسيحاتتاۋ، تۇرمىستىق زاتتار شىعارۋدى وندىرىسكە ەڭگىزۋ، وقۋلىقتار شىعارۋ، زەرگەرلىك قولونەردى دامىتۋ جولدارىن وقىرمانعا قاراپايىم تىلمەن ءتۇسىندىرۋ، قۇزىرلى ورىندارعا ويۋ-ورنەكتى دامىتۋ تۋرالى ءوز ۇسىنىس، پىكىرىمدى جەتكىزۋ. ويۋ-ورنەكپەن اينالىسقان وتىز جىلدان اسا ۋاقىت ىشىندە ەشقانداي ويۋ تۇرىنە قاراماي ۇلتتىق باعىتتاعى باستى ويۋ ءتۇرى «قوشقار ءمۇيىز» ايشىعىن ساقتاي وتىرىپ، ءبىر جارىم مىڭداي ۇلكەندى-كىشىلى، ءىرىلى-ۋاقتى ءار تۇردەن ويۋ تۇرلەرىن جاسادىم. باستى ماقسات – قوشقار ءمۇيىز ويۋىن دامىتۋ، سۇلۋ، ءساندى، يكەمدى ويۋلار شىعارۋ. بۇلاردىڭ ىشىندە الۋان ءتۇرلى كۇردەلى ويۋلار دا، شاعىن ويۋلار توپتامالارى دا، زەرگەرلىك بۇيىمدارعا ارنالعان تۇرلەرى دە بار. ماقسات جاسالعان ويۋلاردىڭ جاسالۋ ەرەكشەلىگىن تولىق تۇسىندىرە وتىرىپ، پايدالانۋ جولدارىن ۇسىنۋ، ويۋدىڭ وندىرىسكە ەنۋىنە ىقپال جاساۋ. قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءداستۇرلى كيىم تۇرلەرى وزگەرىسكە ۇشىرادى. ۇلتتىق كيىمنىڭ بوياۋىن، ءتۇسىن وزگەرتكەنمەن ءتۇرىن، ءپىشىنىن وزگەرتۋ دۇرىس ەمەس. بۇل ءبىزدىڭ قازاق ۇلتىنا ءتان ەرەكشەلىكتەگى ويۋ-ورنەك، كيە قاسيەت. وسى كيىممەن حالقىمىز تاريحي ءداۋىر وتكىزگەن، دوسى، قاسى دا تانىعان. عاسىردان عاسىرعا دامىعان ويۋ-ورنەك تىلىنەن شەبەرلەر ويىن دا، كوڭىل كۇيىن دە، ۋاقىت جاعدايلارىن دا جەتكىزە بىلگەن. ءار شەبەر ءوزى جاساعان ويۋ-ورنەگىنىڭ قانداي ويۋ تۇرىنە ۇقسايتىنىن، قانداي ات لايىق ەكەندىگىن جانە ويۋ-ورنەكتى قاي زاتقا قالاي پايدالانۋ كەرەكتىگىن ءدال دە ناقتى بىلگەن. ءاربىر كۇردەلى ويۋدىڭ وسىمدىك تامىرى ىسپەتتەس ءتۇبى، ءتۇبىرى، ءدىڭى، تامىرى بولادى. بۇل مەنىڭ ءوز ۇعىمىم. تۇبىرىنەن باستاپ ءوربىپ جايىلىپ، ەرەكشەلەنەدى، ءبىر-بىرىمەن استاسادى، ءساندى شەڭبەر جاساي وتىرىپ «تاباق» تەكتەس كۇردەلى ويۋ قۇرايدى. «تاباق» ويۋ ءتۇرى – جيەگىنە سۋ جۇرگىزىپ ىشىنە الۋان ءتۇرلى ويۋ سالۋ. قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسىنداعى كوپ قولدانىلاتىن ويۋدىڭ اتاسى قوشقار ءمۇيىز ورنەكتەرى سان الۋان. وتە ۇساق تۇرلەرى زەرگەرلىك، كەستەلىك، سۇيەك، ءمۇيىز سياقتى نازىك ىستەردە قولدانىلسا، ءىرى تۇرلەرى سىرماق، كىلەم، تەكەمەت، تۇسكيىز، الاشا، ساۋلەت ونەرىنە، تۇرمىستىق زاتتارعا كەڭ قولدانىلادى. ويۋ-ورنەك تۇرمىستىق زاتتارمەن قاتار قۇلپىتاستارعا دا سالىمدى. ەر ادامعا قۇلپىتاس تۇرعىزىلسا، نايزا، ايبالتا، ۇستالىقپەن اينالىسسا، قۇرال-سايمان سۋرەتتەرى قاشالعان. ال ايەلدەرگە قۇلپىتاس تۇرعىزىلسا، القا، سىرعا سياقتى كۇمىس اشەكەيلەر، ۇكىلى ساۋكەلە تاعى دا باسقا زاتتار بەينەلەنگەن.
عالىمداردىڭ زەرتتەۋى بويىنشا ويۋ-ورنەك ءۇش توپقا بولىنەدى:
1. وسىمدىك تەكتەس (جاپىراق، ءۇش جاپىراق، اعاش).
2. زوومورفتىق (جان-جانۋارلار).
3. كوسموگونيالىق ورنەك (دوڭگەلەك، يرەك، شيماي، تور كوز).
وسى ويۋ-ورنەك تۇرلەرىن قاجەتتى ورنىن تاۋىپ پايدالانعان زەرگەر، ويۋشى
شەبەرگە ۇلكەن كومەك بولارى انىق. مەملەكەتتىك دەڭگەيدە مادەني مۇرا باعدارلاماسى بويىنشا قامقورلىق جاسالانىپ، وقۋشىلارعا، ستۋدەنت جاستارعا قولونەر ساباعىنا پايدالانۋعا شاعىن جۋرنالدار شىعارىلسا، قولونەر تۇرلەرى مەكتەپتە ءپان رەتىندە وتسە، جاستاردىڭ كەلەشەكتە ىسكەرلىگىنە، ۇلتتىق مادەنيەتتى سۇيۋىنە ىقپال جاسارى انىق. وقۋشىلارعا ۇلتتىق ناقىشتاعى كيىم ۇلگىلەرى ۇسىنىلسا، وقۋ قۇرالدارىنىڭ بەزەندىرىلۋىنە ويۋ-ورنەك كەڭ كولەمدە ۇسىنىلسا، شەبەرلەر دايارلايتىن ارناۋلى وقۋ ورىندارى اشىلسا، ۇلتتىق قولونەر دامىعان بولار ەدى.
ادىرنا
