Aǵashqa oıý salý óneri, ásirese, soltústik aýdandardan bastap, búkil Qazaqstan aýmaǵyna keńinen taralǵan. Stılıstıkalyq turǵyda ol qazaqtyń halyqtyq qolóneriniń basqa da barlyq túrlerimen, eń bastysy, kıizden jáne bylǵarydan oıýlap kórkem buıymdar jasaýmen tyǵyz baılanysty. Kıizden oıýlap jasalǵan dúnıeler, órmeler men toqymalar kesteleý jáne halyq óneriniń basqa da túrleri tárizdi oıý-órnek salynǵan aǵash buıymdary kıiz úı jıhazynyń sánin keltirip, úıge qajetti tutyný aspaptaryn tolyqtyrǵan, sóıtip, óner týyndysyna aınalǵan.
Qazaqtardyń aǵashty óńdep, paıdalanýy eń aldymen, onyń kóshpendi ómir saltynyń qajetin óteýge baılanysty bolǵan. Kıiz úıdiń súıegi men esigi, bosaǵasy, keregesi aǵashtan jasalǵan. Kıiz úıdiń súıegine ádette oıý salynbaǵan, al esik pen jınalmaly bosaǵalarǵa oıý oıylyp, olar túrli boıaýlarmen áshekeılenip otyrǵan. Keıde, ásirese, saltanatty ordalardyń aǵashtary súıekpen, altyn, kúmis, mys-jezben oıýlap bezendirilgen. Kóshpendi ómir saltyna qaramastan qazaqtardyń aǵashtan jasalǵan úı jıhazy bolǵan, mysaly tósek, sandyq, adalbaqan, kebeje t.s.s.
Aǵash sandyqtyń da, mysaly, azyq-túlik, kıim-keshek, tósek-oryn salatyn túr-túri bolǵan. Sondaı-aq, teńder men kórpe-jastyq, kilemder men tekemet-syrmaqtardy jınaıtyn júkaıaqtar bolǵan.
As buıymdarynan aǵash tabaq, astaý, shara, tostaǵan, qymyz quıatyn tegene men áshekeıli ojaý, shynyqap, keli-kelsap, pispek, qasyqqa deıin bári aǵashtan oıylǵan. Olarǵa jáne oıý-órnek salynyp, syrlanyp, nemese súıek, metaldarmen órnektelip bezendiriletin bolǵan. Aǵashqa oıylǵan oıýlardyń kompozıııasy men úlgisi de qazaqtyń halyqtyq qoldanbaly qolónerindegi tárizdi qarapaıymdylyǵy jáne kórnektiligimen erekshelenedi. Jalpy tús pen órnekterdiń teńdigi, jekelegen bólshekterdiń jıi-jıi qaıtalanyp otyrýy da qazaqy úlgi. Solardyń arasynda eń kóbirek kezdesetini – qoshqar múıiz, eki basy tuıyqtalyp keletin ıir qaıyrma, S obrazdy belgiler men sheńberler, tórtburyshtar, rombtar, japyraq formaly ıirme oramdar, t.s.s. Oıý salynǵan buıymdardyń áshekeılik sheshimi olardyń úlken-kishili kólemine qaramastan, oıýdyń jekelegen bólikteri men elementteriniń bári jalpy sánniń jarasym tutastyǵyna baǵynǵan.
Qazaq oıýshylary oıýdyń túrli tásilderin meńgergen, tesip oıý, bederlep oıý, janap qyrlap oıý, jalpaq oıý, t.s.s. Keıde olar oıýdyń negizgi júıelerin qosymsha óńdep otyrǵan. Orta Azııa halyqtarynan, ásirese, qyrǵyzdardan ereksheligi, qazaqtar oıý ústine metall japsyryp, ne súıek salyp bezendirgen. Metall japsyrmalaryn kóbine sandyqtar, kebeje men qobdıshalarǵa, qymyz quıatyn tegeneler men tostaǵan, áshekeıli ojaýlarǵa, kıim iletin adalbaqan, ne at ábzelderin iletin ilgeshekterge qoldanǵan.
Al oıý ústin súıekpen órnekteý tósek pen esik, júkaıaqtarǵa, keıde aǵash erdiń aldyńǵy jaǵyna ornalastyrǵan. Súıekshiler qajetti oıýdy aldymen súıekten kesip, sodan soń ony qurastyryp, bezendiriletin buıymnyń ústine túımebas kúmis shegemen japsyratyn bolǵan. Aǵashtyń oıý salynatyn beti aldyn-ala arnaıy óńdeýden ótedi, oǵan salynǵan oıýdyń ózi kirigip japsyrylatyn metall kesindisiniń qalyńdyǵyna qaraı uńǵylanady. Sonyń nátıjesinde oıý ústine japsyrylǵan metall men aǵashtyń beti bedersiz, birkelki jazyq bolyp keledi. Qazaq sheberleri kóbine qaptamaly órnekteýdi qoldanǵan, munda buıymnyń betine oıýlanǵan súıek tutastaı japsyrylyp, qaptalady. Ondaǵy súıekten oıylǵan árbir órnek jeke-jeke ornalasqanda tekemet-syrmaqqa salynǵan oıýdyń kompozıııasyndaı jalpy jarasym taýyp, bir-birimen ádemi úılesedi. Asa qymbat baǵaly dúnıelerdi jasaǵanda súıekke altyn-kúmis japsyrmalaryn qosyp bezendiretin bolǵan. Súıekshi sheberlerdiń eńbegi óte joǵary baǵalanǵan. Sondyqtan súıekten oıylǵan ádemi jıhazdar kóbine dáýletti adamdardyń tórine kórik bergen.
Qazaq sheberleri qaıyńnyń qatty bezinen qymyz ishetin tostaǵan, saptaıaqtar oıǵan. Qymyz quıatyn ojaýlardyń ózi de ár alýan qalypta jasalǵan. Saltanatqa ustalatyn ydys-aıaqtarǵa kúmistelgen órnektermen qosa iri asyl tastar salynyp zerlenetin bolǵan.
Qymyz quıatyn úlken sharalar men et tartatyn tabaqtar ádette áshekeılenbegen. Onyń tek sırek qoldanylatyn keıbir túrleri ǵana tompaq bederli, nemese túımebasty kúmis shegelermen áshekeılengen. Kúmistiń ózi keıde qaraıtylyp, bezendirilgen.
Oıý salynǵan dúnıelermen qatar stanokta jonylǵan ydys-aıaqtar keńinen qoldanylǵan. Olarǵa ádette áshekeı, oıý salynbaıtyn bolǵan.
Aǵashtan túıin túıip, oıý oıǵan qazaq sheberleri qolóner týyndylarynyń eń basty qundylyǵy olardyń alýan túrli oıý órnek úlgilerin keńinen qoldaný arqyly sol kórkem shyǵarmalarynda kóshpendiler ómir-tirliginiń máni, dúnıeniń jumbaq syrly jaratylysy jóninde oı túıgen halyq túısigin poetıkalyq turǵyda tulǵalandyryp otyrǵandyǵynda.
Bul kórkem týyndylar jandy dúnıeniń sýretin beınemeleý jónindegi ıslamnyń qatań qaǵıdasy sheberlerdiń shyǵarmashylyq erkindigine shek qoıyp, olardy beıneleý ónerindegi sharttylyq pen shematızmge májbúr etkendiginiń sózsiz aıǵaǵy. Alaıda halyqtyq has sheberler tapsyrys berýshilerdiń qalaýyna oraı, ári qoldaǵy materıaldarǵa ıkemdelip, belgili bir qalyppen shektelgen oıý-órnek óneriniń ózinde de dúnıe, tirshilik týraly óz tujyrymdaryn tótenshe qoltańbalarymen qaldyrdy. Tipti ózderine ǵana tán, ózgeler qaıtalaı almaıtyn ornamentaııa júıesin jasady.
"Adyrna"
