Abaidyŋ «Jidebai-Börılı» memlekettık muzei-qoryǧy “Adyrna” ūlttyq portalyna aqynnyŋ közı tırı kezınde özı tūtynǧan ärı keiın ūrpaqqa amanattap qaldyrǧan qūndy zattary turaly baiandap berdı.
Abai Qūnanbaiūly artynan baǧa jetpes asyl qazyna qaldyrdy. Tek onyŋ öleŋderı men qarasözderı ǧana emes, sonymen qatar halqymyzdyŋ tūrmys-tırşılıgıne, qolönerı men mädenietıne qatysty ūrpaqqa amanattaǧan zattyq mūralary da bar. Būl baǧytta Abaidyŋ özı tırı kezınde el jadynda saqtalarlyq eleulı ıs jasaǧanyn bıreu bılse, bıreu bılmes.
50 EKSPONATTAN QALǦANY
1885 jyly Abaidyŋ Semeidegı ruhtas dostarynyŋ bırı, orys demokrat ziialysy Nifont İvanovich Dolgopolov jaz ailarynda Abai auylyna baryp, onda şamamen ekı aidai uaqyt bolǧan. Osy sapardan keiın ol Semeidegı ölketanu muzeiıne Abai auylynan äkelıngen eluden astam etnografiialyq būiymdy tabystaidy.
Muzeidıŋ sol uaqyttaǧy tırkeu jurnalynda būl zattardyŋ Abai Qūnanbaiūly tarapynan tapsyrylǧany naqty körsetılgen. Qazaq halqynyŋ köşpelı tūrmysyn, qolönerın, dünietanymyn tanytatyn būl jädıgerler qatarynda: asadal, kebeje, jezmoinaqty torsyq, saba, tabaq, qobyz, dombyra, sybyzǧy, naiza, şoqpar, aibalta, toǧyzqūmalaq, körık, tös, qysqaş, äşekeilı qūtylar men ūrşyq, besık syndy ondaǧan būiymdar bar.
1963 jyly «Ertıs» gazetınıŋ 8 qyrküiektegı sanynda Abai muzeiınıŋ alǧaşqy direktorlarynyŋ bırı, abaitanuşy ǧalym Qaiym Mūhamedhanovtyŋ «Abaidyŋ qosqan ülesı» atty maqalasy jaryq köredı. Būl maqalada ūly aqynnyŋ 1885 jyly ölketanu muzeiıne eksponattar tapsyrǧany turaly jazylǧan edı. Ǧalym arnaiy Abai men Dolgopolov tapsyrǧan zattardy ölketanu muzeiınıŋ ekspozisiiasynan, qoimasynan muzei qyzmetkerlerınıŋ kömegımen ızdep, anyqtau jūmystaryn jürgızgen edı. Q.Mūhamedhanov Abai tapsyrǧan zattardyŋ 23-ın ǧana tapqan eken, olardyŋ keibıreuı jaqsy saqtalǧan, keibıreuı kütımsızdıkten tozǧan. Osy ızdenıstıŋ nätijesınde kelesı, 1964 jyly qyrküiek aiynda Mädeniet ministrlıgınıŋ arnaiy būiryǧymen Abai tapsyrǧan zattardyŋ 17-ı aqynnyŋ öz muzeiıne berıldı. Qazırgı uaqytta būl eksponattar Abai muzeiınıŋ baǧa jetpes asyldary qatarynda.
ZAMANA JÄDIGERI
Joǧaryda atalǧan būiymdardyŋ arasynda erekşe atap öterlık bırneşe būiym bar.
Qūrsaulanǧan kese – aqyn tapsyrǧan qytai farfory. Sapasy asa joǧary bolmasa da, kögıldır örnegımen jäne şeber qūrsaulanuymen erekşelenedı.
Abai zamanynda farfor ydystar körşıles Qytai elınen jäne Reseiden äkelınıp, qymbat baǧalanatyn. Olardy arnaiy aǧaş qabyǧynan toqylǧan ne bolmasa terıden jasalǧan şynyiaqqaptarǧa salyp saqtaǧan. Qymbatqa tüsken farfor, faians ydystardyŋ şetterınıŋ synǧany bolsa, laqtyrmai, olardy älı de qoldanuǧa mümkın bolatyndai etıp, qūrsaulap jöndep aludy qazaq şeberlerı öte jaqsy meŋgergen.
Aǧaş qūty – tūtas qaiyŋ aǧaşynan oiylyp, ekı bölıkten jelımdelıp jasalǧan. Syrly boiaumen boialyp, qaqpaǧy jūqa qaŋyltyrmen qaptalǧan. Beldıkke jäne attyŋ qanjyǧasyna bailauǧa qolaily bolu üşın qaiys ılgek jasalynǧan. Susyn qūiuǧa arnalǧan būl qūtynyŋ biıktıgı – 32 sm. Diametrı – 18 sm. Abai tapsyrǧan zattardyŋ bırı bolǧandyqtan, 1964 jyly Qazaq KSR Mädeniet Ministrlıgınıŋ qaulysy boiynşa Semeidegı ölketanu muzeiınen Abai muzeiınıŋ qoryna ötkızılgen.
Şynyaiaqqap – tobylǧy men taldyŋ qabyǧynan toqylǧan, ekı ǧasyrdan asa uaqyt ötse de öz pışının joǧaltpaǧan toqyma būiym. Şyny ydystardy qorǧap, qauıpsız saqtauǧa arnalǧan.
Mūndai sauytty jasau üşın şeberler jas tobylǧy men özen boilai ösetın taldardyŋ qabyǧyn paidalanǧan. Sauyttyŋ tüsı sarǧyş, silindr tärızdı döŋgelek, qaqpaǧy bas kiımge (qalpaq) ūqsaidy. Būiymnyŋ biıktıgı – 20,5 sm, diametrı – 17 sm.
ABAIDYŊ QOLYNAN ÖTKEN BŪIYMDAR
Abaidyŋ ölketanu muzeiıne tapsyrǧan zattarynyŋ bırı – qazaq şeberlerınıŋ qolynan şyqqan kıse belbeu.
Ölketanu muzeiınıŋ eskı kırıs kıtaptarynda būl jädıger turaly naqty jazba saqtalǧan. "Kıse belbeudı kım tapsyrdy?" degen grafada: «Dar İbragima Kunanbaeva. Chingizskaia volost, Semipalatinskago uezda» dep körsetılgen. Belbeu turaly sipattamada onyŋ ūzyndyǧy – 110 sm, bır kıse men ekı oqşantaiy bar ekenı jazylǧan.
Kıse belbeudıŋ betınde metaldan jasalǧan 17 äşekei ornalasqan. Olar ärtürlı pışınde jasalǧan: törtbūryşty, tarmaqty jäne jūldyzşa tärızdes. Belbeuge ūzyndyǧy 11 sm üş qaiys jalǧanǧan, olardyŋ kıse men belbeudı bırıktırıp tūrǧan ūştary kümıstelgen temırmen bekıtılgen. Būl qaiystardyŋ oŋ jaq şetkısı kezınde üzılıp, keiınnen basqa qaiyspen auystyrylyp, jöndelgenı baiqalady. Al qalǧan ekı qaiystyŋ orta tūsynda kışı bes tarmaqty jūldyzşalar ornatylǧan.
Kısenıŋ özı jarty şeŋber pışınınde, biıktıgı 18 sm. Joǧarǧy ekı būryşynda şetterı irek törtbūryşty kümıstelgen metall äşekeiler bar. Ortasyna diametrı 6 sm, on tarmaqty ülken jūldyzşa ornalastyrylǧan. Sonymen qatar, kısenıŋ ön boiyna simmetriialy türde toǧyz kışı jūldyzşa qoiylǧan. Būl jūldyzşalardyŋ tarmaq sany ärtürlı. Kıse jasalǧan terınıŋ betıne metall äşekeilermen üilese ornalasqan örnek salynǧan. Būl — oiu-örnek pen metall naqyştarynyŋ ädemı üilesım tapqanyn körsetedı.
Kıse belbeudı jasaǧan şeberdıŋ terı men metall öŋdeudegı şeberlıgı erekşe. Oqşantailar da belbeuge qaiyspen jalǧanǧan, ūştary kümıspen qaptalǧan temır arqyly bekıtılgen. Är oqşantaidyŋ ortasynda bır ülken jetı tarmaqty jūldyzşa, al şetterınde bes kışı jūldyzşa ornalasqan. Būlardyŋ betınde de terıge bederlengen örnekter bar. Ekı oqşantai şetterındegı äşekei jūldyzşalardyŋ bır tarmaqtary şyǧyrşyq retınde jasalyp, sol arqyly temır saqinamen özara qosylǧan.
Abai tapsyrǧan zattardyŋ ışınde pıspek te bar. Ol – sabamen bırge qymyz pısuge arnalǧan qūral. Jarty sfera tärızdı etıp oiylǧan tömengı jaǧy, mys symmen oralǧan jöndeu ızderı – onyŋ tūrmystyq qoldanystaǧy ūzaq tarihyn baiqatady. Kezınde ölketanu muzeiıne pıspek jalǧyz emes, sabamen bırge tapsyrylyp, sabanyŋ saqtalmai qaluy äbden mümkın.
Pıspektıŋ ūzyndyǧy - 59 sm, Ol orta tūsynan kezınde qiǧaştai synǧan, sondyqtan synyqtary bır-bırıne janastyra ekı jerden mys symmen oralyp, ornyna bekıtılgen.
«ÄR ZAT – TARİH, ÄR MÜLIK – MÄDENİ KOD»
Abaidyŋ «Jidebai-Börılı» memlekettık muzei-qoryǧynyŋ direktory Ūlan Saǧadievtıŋ aituynşa, häkım tapsyrǧan mūralar – qazaqtyŋ töl dünietanymynyŋ, önerınıŋ jäne tūrmys-saltynyŋ körnektı kuäsı.
”Būl jädıgerler – tek tūrmystyq būiym emes. Olar – Abai ömır sürgen däuırdıŋ, sol zamannyŋ tırı kuäsı. Är zat – tarih, är mülık – mädeni kod. Abaidyŋ ölketanu muzeiıne osy mūralardy tapsyruy – onyŋ halqynyŋ mädenietıne, önerıne, tūrmysyna degen zor qūrmetınıŋ belgısı», - deidı ol.
Aituynşa, bügıngı Abai muzeiı osy jädıgerlerdı ūqyptylyqpen saqtap, ǧylymi negızde zerttep, körmeler men ekspozisiialarda jūrtşylyq nazaryna ūsynyp keledı.
«Būl – ūlttyq mūramyzdy saqtau jolyndaǧy mädeni jauapkerşılık pen tarihi boryş. Abaidyŋ ölketanu muzeiıne tapsyrǧan mūralary – qazaqtyŋ töl dünietanymynyŋ, önerınıŋ jäne tūrmys-saltynyŋ körnektı kuäsı. Sol sebeptı de olar ūlt tarihyndaǧy asa baǧaly jädıgerler retınde keler ūrpaqqa jetkızıluı tiıs”, - deidı Abaidyŋ «Jidebai-Börılı» memlekettık muzei-qoryǧynyŋ direktory Ūlan Saǧadiev.
Dana Nūrmūhanbet
«Adyrna»
