Gerasımov qalpyna keltirgen bet-pishinine jáne terisiniń aq tústiligine qarap, keıbir reseılik zertteýshiler: «Aqsaq Temirdiń tegi eýropalyq bolǵan» degileri keledi. Olardyń munysy Temirdiń Reseıdi Altyn Ordanyń ezgisinen qutqarǵanyna da baılanysty bolar. 1402 jyly Ámir Temirdiń Ankara túbinde Baıazıt sultandy tutqyndap, Osman armııasyn kúırete jeńýi — túrikterdiń Konstantınopoldi (Stambýldy) jaýlap alýyn jarty ǵasyrǵa keıinge shegergeni málim. Rım papasyn taǵynda qaltyratqan Ámir Temirge sol eski zamanda Parıjde de «Hrıstıan Álemin Qutqarýshy» retinde eskertkish qoıylǵan eken.
Osyǵan baılanysty bir jaı, 1996 jyl IýNESKO-nyń sheshimimen Ámir Temir jyly dep jarııalanyp, sol jyly ámirshiniń 660 jyldyǵyna baılanysty Parıj qalasynda arnaıy aptalyq ótkende, ózbek basshysy Islam Karımovtyń «Eýropany qutqaryp qalǵan — ózbekter» dep gápirgeni de bar. Islam álemindegi qos musylman ımperııasynyń soǵysy neden týyndady? Ǵalymdar bul qyrǵyn Temirdiń Baıazıtke jazǵan hatynan, oǵan Baıazıttiń qyzbalanyp qaıtarǵan jaýabynan bastalǵanyn aıtady. Uly Osman patshasy Ildirim Baıazıt sultan (1389-1402) Ámir Temirge tutqynǵa túspes buryn Kishi Azııany tolyq, Eýropanyń biraz jerin, Bolgarııa men Moldavııaǵa deıin jaýlap alǵan bolatyn. 1394-1401 jyldary Konstantınopoldi (Stambýl) qorshap, jaýlap alýǵa sál-aq qalǵan. 1396 jyly Bolgarııada musylman álemine qaýip týdyryp kelgen krestshilerdi tolyq talqandaǵan osy Ildirim Baıazıt. Osy surapyl soǵystan keıin eýropalyqtar talaı jyldarǵa deıin Shyǵysqa qarsy qarý kezenýge qorqyp keldi. Al bul arada Irak astanasy Baǵdatty jaýlap alǵan Temir Eýropanyń tizesin qaltyratqan Baıazıtke tap berdi. 1402 jyly shilde aıynyń 20 juldyzynda Ankara túbinde 1 mıllıon musylman áskeri bir-birine qarsy turdy. Avstrııany jaýlap alǵan soń Baıazıt Vızantııa koroliniń qyzyna úılengen bolatyn. Ankara túbinde Ámir Temirdiń áskerine qarsy serbııalyq ryarlar da saqadaı saılanyp, qarsy turdy. Úsh kún, eki túnge sozylǵan qandy qasaptan keıin urys alańynda 240 myń ólgen jaýyngerdiń denesi qaldy. Baıazıt sultan qolǵa tústi. Shyǵys Rım ımperatory men Egıpet sultany Temirdiń bıligin tez moıyndap, alym berýge asyqty. Aǵylshyn koroli Genrıh IV, Franııa koroli Karl IV Azııanyń aqsaq barysy atanǵan ámirshini uly jeńisimen quttyqtap, tartý-taralǵy jiberdi. Ispanııa koroli Genrıh III Kastılskıı Temirge elshilerin attandyrdy. Eýropany túgel baǵyndyrmaq bolǵan Baıazıtke tutqıyldan soqqy bergen Temirdiń áreketinen soń, túrki áleminiń eńsesi tómendep, aqyr túbi Eýropa Osman ımperııasyn bólshektep, Reseı qalǵan túrkilerdi qyryq japyraqqa bólip tastady. Eger Temir men Baıazıttiń soǵysy bolmaǵanda, Baıazıt búkil Batys Eýropany baǵyndyryp, Toqtamys Shyǵys Eýropany taptap, Temir Qytaıdy jaıpar edi, sóıtip, kúlli álem túrkilerdiń qol astynda bolar edi dep ókinedi tarıhshylarymyz. Múmkin solaı da bolar ma edi, biraq tarıhtyń dóńgelegi basqasha burylǵan joq pa?! Saıypqyran Ámir Temir kóregen týraly tarıhta jónsiz burmalanǵan jaılar jeterlik. Osy ýaqytqa deıin jazylǵan sansyz jazbalar ámirshiniń shyn beınesin bere aldy dep aıta almaımyz. Dana tulǵanyń beınesin ýaqyt bizge osy kúnge deıin qısyq aınadan kórsetip keldi. Keshegi orys patshalyǵy men keńestik zamanda Shyńǵys han sekildi Ámir Temirdi de masqaralap, qaralaý memlekettik ıdeologııa deńgeıinde uıymdastyrylǵany beker emes, nátıjesinde adam basynan taý turǵyzǵan qanisher, tutas halyqtardy jer betinen joıyp jibergen sumdyq jeksuryn adamnyń obrazy jan-jaqty somdalyp jatty. Sóıtip, tutas urpaqtar sanasyna kúshtep sińirildi. Jaqynda bir jas jazýshynyń Temir týraly osyndaı ótirikti shyndaı etip jazǵan kórkem dúnıesin oqyp, betimizdi basýǵa týra keldi. Ámir Temir týrasyndaǵy oıdan shyǵarylǵan mundaı qısynsyz ótirikter ata býyn qazaq aqyn-jazýshylarynyń shyǵarmalarynda da órip júr. Olardyń bir parasy mynadaı: 1.Aqsaq Temir týǵannan aqsaq bolyp týǵan. Al shyn máninde 1352 jyly Seıstanda bolǵan soǵysta ámirshiniń bir aıaǵy sadaq oǵynan jaralanǵan. 2. Aýǵanstanda 20 myń adamdy tirideı kirpish pen tastyń arasyna qalap jibergen jáne Úndistanda 1 mıllıon adamdy qyrǵan. Munyń bári — oıdan týǵan jaı ertegiler. 3. Baıazıt sultandy qolǵa túsken qus sııaqty temir torǵa qamap, qaıda barsa da ózimen birge masqaralap alyp júrgen. Sultan Baıazıttiń áıelin kózinshe zorlatqan. 27 memleketti aqyl-parasatymen bılegen, Islamnyń almas qylyshy atanǵan, tiri kezinde-aq «saıf-ýd-dın», «saıf ýl-Alla» degen at alǵan musylman patshanyń osyndaı jeksuryn áreketke barýy múmkin be? Temir shyn máninde ózimen teńdes túrik sultanyna barynsha qurmet-syı kórsetip, patshaǵa saı kútip-baqqan, biraq namysqa shydamaǵan Baıazıt ózi ý iship ólgen. «A, Baıazıt, patshalyq ta, adam da Táńiriniń qasynda túk emes. Myna jaryq dúnıe bir aqsaq pen bir soqyrdyń qolyna qarap qalar deımisiń» (Temir aqsaq, Baıazıttiń bir kóziniń aǵy bolǵan) dep, óz qolymen Quran men taspıyq syılaǵan desedi. Temir ózi Samarqanǵa qaıtarda, túrik bıligin Baıazıttiń balalarynyń qolyna tapsyryp ketken. 4. Túrkistandaǵy Qoja Ahmet áýlıeniń basyndaǵy keseneni Ámir Temir dala kóshpendilerin (qazaqtardy) ózine tartý maqsatynda saıasat úshin turǵyzǵan. Haq Áýlıeni ardaq tutý dástúri qaıda qalady sonda? Ámir Temir týrasynda jónsiz oıdan shyǵarylǵan hıkaıattardyń deni — orysta.
Orystar týdyrǵan jazbalarda Aqsaq Temir jastaıynan taýyq, qoı urlaǵan baýkespe ury bolǵan, adamdar urlyǵynyń ústinen túsip, bir aıaǵyn syndyrǵan, Stalın syndy bul da etikshiniń balasy bolyp sýretteledi. Odan da zory Eýropa jurtyna tıesili. Sebebi belgili. Naızaǵaı atanǵan Baıazıtten asatyn jer betinde qaharly kúsh bolýy múmkin emes dep eseptegen Batys álemine Temirdiń qaıtpas túrik sultanyn kúırete jeńip, ózin tirideı qolǵa túsirýi, sóıtip, Eýropany túrik ezgisinen qutqaryp qalýy sumdyq áser etken. Sóıtip, Temirdi jolyndaǵynyń bárin jaıpap júre beretin alyp qara dııýmen salystyryp, sansyz qııal-ǵajaıypqa toly ańyz-ertegilerdi ústi-ústine týdyrǵan jáne ol ózge tilderge tez aýdarylyp otyrǵan. Máselen, Ioan Shıltberger degen zertteýshi ǵalym Temir Isfahandy jaýlap alǵan kezde, 14 jastan asqan erkek kindiktiniń bárin qoısha baýyzdatyp, 7 jasqa deıingilerin tirideı at tuıaǵyna taptatyp óltirgen dep jazady.
Sırııaǵa basyp kirgende otyz myń adam tyǵylǵan munaraly meshitti órtetip, musylmandardyń qanyn sýdaı aǵyzǵan desedi. Osyǵan senýge bola ma? Al Temirdiń óz jazbalarynda ámirshi: «Men qaıda bolsa da Alla men onyń elshisi Muhammedtiń dinin taratýdy, haq jolyn ustanýdy buıyrdym» dep jazady. Aǵylshyndar Shyǵys ámirshilerin jamandaǵanda aldaryna jan salmasa, bir óltirilgen eýropalyq úshin júz úndistiń basyn alý prınıpin júzege asyrǵan ózderi týraly jumǵan aýzyn ashpaıdy. Napoleon Bonapart 1799 jyly Egıpetti basyp alǵanda, 4 myń jaýynger tutqynǵa túsedi. Ómirlerińdi saqtap qalamyz degen soń, olar tegis qarý-jaraqtaryn tapsyrǵan. Biraq Napoleon sózinde turmaı, bárin óltirgen. Jalpy, Napoleonnyń armııasynda mıllıon adam ólimge buıyrylǵan. Reseıge 700 myń áskerimen kirgen onyń keri qashqanynda 30 myńǵa jeter-jetpes áskeri qalǵan. Temir týrasynda qundy tarıhı málimetter qaldyrǵan Ibn Arabshahtyń ózi emoııaǵa berilip, qara boıaýdy barynsha qalyńdatyp jiberetinin Temirdiń óz jazbalarymen salystyryp oqyǵan adam birden túsinedi. 1636 jyly latyn tiline, 1658 jyly franýz tiline aýdarylǵan Arabshahtyń kitabynyń mazmuny burmalanyp, eki túrli bolyp shyǵýyn da eskerý kerek. Árıne, biz muny jazǵanda Temirdi sýdan aq, sútten taza dep otyrǵanymyz joq. Zamany, dáýirine baılanysty patshalardyń qan tókpeýi ol kezde múmkin emes. Soǵystyń aty — soǵys. Temir de óz ýaqytynyń adamy. Qysqasy, jazarmandardyń shylǵı ótirikke ılana bermeı, Ámir Temirdi teristeýdi qoıatyn kezi jetti.
Tóreǵalı TÁShENOV,
«Aıqyn».
