ءامىر تەمىردى تەرىستەۋدى قاشان قويامىز؟

3785
Adyrna.kz Telegram

گەراسيموۆ قالپىنا كەلتىرگەن بەت-پىشىنىنە جانە تەرىسىنىڭ اق تۇستىلىگىنە قاراپ، كەيبىر رەسەيلىك زەرتتەۋشىلەر: «اقساق تەمىردىڭ تەگى ەۋروپالىق بولعان» دەگىلەرى كەلەدى. ولاردىڭ مۇنىسى تەمىردىڭ رەسەيدى التىن وردانىڭ ەزگىسىنەن قۇتقارعانىنا دا بايلانىستى بولار. 1402 جىلى ءامىر تەمىردىڭ انكارا تۇبىندە بايازيت سۇلتاندى تۇتقىنداپ، وسمان ارمياسىن كۇيرەتە جەڭۋى — تۇرىكتەردىڭ كونستانتينوپولدى (ستامبۋلدى) جاۋلاپ الۋىن جارتى عاسىرعا كەيىنگە شەگەرگەنى ءمالىم. ريم پاپاسىن تاعىندا قالتىراتقان ءامىر تەمىرگە سول ەسكى زاماندا پاريجدە دە «حريستيان الەمىن قۇتقارۋشى» رەتىندە ەسكەرتكىش قويىلعان ەكەن.

وسىعان بايلانىستى ءبىر جاي، 1996 جىل يۋنەسكو-نىڭ شەشىمىمەن ءامىر تەمىر جىلى دەپ جاريالانىپ، سول جىلى ءامىرشىنىڭ 660 جىلدىعىنا بايلانىستى پاريج قالاسىندا ارنايى اپتالىق وتكەندە، وزبەك باسشىسى يسلام كاريموۆتىڭ «ەۋروپانى قۇتقارىپ قالعان — وزبەكتەر» دەپ گاپىرگەنى دە بار. يسلام الەمىندەگى قوس مۇسىلمان يمپەرياسىنىڭ سوعىسى نەدەن تۋىندادى؟ عالىمدار بۇل قىرعىن تەمىردىڭ بايازيتكە جازعان حاتىنان، وعان ءبايازيتتىڭ قىزبالانىپ قايتارعان جاۋابىنان باستالعانىن ايتادى. ۇلى وسمان پاتشاسى ءىلدىرىم بايازيت سۇلتان (1389-1402) ءامىر تەمىرگە تۇتقىنعا تۇسپەس بۇرىن كىشى ازيانى تولىق، ەۋروپانىڭ ءبىراز جەرىن، بولگاريا مەن مولداۆياعا دەيىن جاۋلاپ العان بولاتىن. 1394-1401 جىلدارى كونستانتينوپولدى (ستامبۋل) قورشاپ، جاۋلاپ الۋعا ءسال-اق قالعان. 1396 جىلى بولگاريادا مۇسىلمان الەمىنە قاۋىپ تۋدىرىپ كەلگەن كرەستشىلەردى تولىق تالقانداعان وسى ءىلدىرىم بايازيت. وسى سۇراپىل سوعىستان كەيىن ەۋروپالىقتار تالاي جىلدارعا دەيىن شىعىسقا قارسى قارۋ كەزەنۋگە قورقىپ كەلدى. ال بۇل ارادا يراك استاناسى باعداتتى جاۋلاپ العان تەمىر ەۋروپانىڭ تىزەسىن قالتىراتقان بايازيتكە تاپ بەردى. 1402 جىلى شىلدە ايىنىڭ 20 جۇلدىزىندا انكارا تۇبىندە 1 ميلليون مۇسىلمان اسكەرى ءبىر-بىرىنە قارسى تۇردى. اۆستريانى جاۋلاپ العان سوڭ بايازيت ۆيزانتيا كورولىنىڭ قىزىنا ۇيلەنگەن بولاتىن. انكارا تۇبىندە ءامىر تەمىردىڭ اسكە­رىنە قارسى سەربيالىق رىتسارلار دا ساقاداي سايلانىپ، قارسى تۇردى. ءۇش كۇن، ەكى تۇنگە سوزىلعان قاندى قاساپتان كەيىن ۇرىس الاڭىندا 240 مىڭ ولگەن جاۋىنگەردىڭ دەنەسى قالدى. بايازيت سۇلتان قولعا ءتۇستى. شىعىس ريم يمپەراتورى مەن ەگيپەت سۇلتانى تەمىردىڭ بيلىگىن تەز مويىنداپ، الىم بەرۋگە اسىقتى. اعىلشىن كورولى گەنريح IV, فرانتسيا كورولى كارل IV ازيانىڭ اقساق بارىسى اتانعان ءامىرشىنى ۇلى جەڭىسىمەن قۇتتىقتاپ، تارتۋ-تارالعى جىبەردى. يسپانيا كورولى گەنريح III كاستيلسكي تەمىرگە ەلشىلەرىن اتتاندىردى. ەۋروپانى تۇگەل باعىندىرماق بولعان بايازيتكە تۇتقيىلدان سوققى بەرگەن تەمىردىڭ ارەكەتىنەن سوڭ، تۇركى الەمىنىڭ ەڭسەسى تومەندەپ، اقىر ءتۇبى ەۋروپا وسمان يمپەرياسىن بولشەكتەپ، رەسەي قالعان تۇركىلەردى قىرىق جاپىراققا ءبولىپ تاستادى. ەگەر تەمىر مەن ءبايازيتتىڭ سوعىسى بولماعاندا، بايازيت بۇكىل باتىس ەۋروپانى باعىندىرىپ، توقتامىس شىعىس ەۋروپانى تاپتاپ، تەمىر قىتايدى جايپار ەدى، ءسويتىپ، كۇللى الەم تۇركىلەردىڭ قول استىندا بولار ەدى دەپ وكىنەدى تاريحشىلارىمىز. مۇمكىن سولاي دا بولار ما ەدى، بىراق تاريحتىڭ دوڭگەلەگى باسقاشا بۇرىلعان جوق پا؟! سايىپقىران ءامىر تەمىر كورەگەن تۋرالى تاريحتا ءجونسىز بۇرمالانعان جايلار جەتەرلىك. وسى ۋاقىتقا دەيىن جازىلعان سانسىز جازبالار ءامىرشىنىڭ شىن بەينەسىن بەرە الدى دەپ ايتا المايمىز. دانا تۇلعانىڭ بەينەسىن ۋاقىت بىزگە وسى كۇنگە دەيىن قيسىق اينادان كورسەتىپ كەلدى. كەشەگى ورىس پاتشالىعى مەن كەڭەستىك زاماندا شىڭعىس حان سەكىلدى ءامىر تەمىردى دە ماسقارالاپ، قارالاۋ مەملەكەتتىك يدەولوگيا دەڭگەيىندە ۇيىم­داستىرىلعانى بەكەر ەمەس، ناتيجەسىندە ادام باسىنان تاۋ تۇرعىزعان قانىشەر، تۇتاس حالىقتاردى جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرگەن سۇمدىق جەكسۇرىن ادامنىڭ وبرازى جان-جاقتى سومدالىپ جاتتى. ءسويتىپ، تۇتاس ۇرپاقتار ساناسىنا كۇشتەپ ءسىڭىرىلدى. جاقىندا ءبىر جاس جازۋشىنىڭ تەمىر تۋرالى وسىنداي وتىرىكتى شىنداي ەتىپ جازعان كوركەم دۇنيەسىن وقىپ، بەتىمىزدى باسۋعا تۋرا كەلدى. ءامىر تەمىر تۋراسىنداعى ويدان شىعارىلعان مۇنداي قيسىنسىز وتىرىكتەر اتا بۋىن قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىندا دا ءورىپ ءجۇر. ولاردىڭ ءبىر پاراسى مىناداي: 1.اقساق تەمىر تۋعاننان اقساق بولىپ تۋعان. ال شىن مانىندە 1352 جىلى سەيستاندا بولعان سوعىستا ءامىرشىنىڭ ءبىر اياعى ساداق وعىنان جارالانعان. 2. اۋعانستاندا 20 مىڭ ادامدى تىرىدەي كىرپىش پەن تاستىڭ اراسىنا قالاپ جىبەرگەن جانە ءۇندىستاندا 1 ميلليون ادامدى قىرعان. مۇنىڭ ءبارى — ويدان تۋعان جاي ەرتەگىلەر. 3. بايازيت سۇلتاندى قولعا تۇسكەن قۇس سياقتى تەمىر تورعا قاماپ، قايدا بارسا دا وزىمەن بىرگە ماسقارالاپ الىپ جۇرگەن. سۇلتان ءبايازيتتىڭ ايەلىن كوزىنشە زورلاتقان. 27 مەملەكەتتى اقىل-پاراساتىمەن بيلەگەن، يسلامنىڭ الماس قىلىشى اتانعان، ءتىرى كەزىندە-اق «سايف-ۋد-دين»، «سايف ۋل-اللا» دەگەن ات العان مۇسىلمان پاتشانىڭ وسىنداي جەكسۇرىن ارەكەتكە بارۋى مۇمكىن بە؟ تەمىر شىن مانىندە وزىمەن تەڭدەس تۇرىك سۇلتانىنا بارىنشا قۇرمەت-سىي كورسەتىپ، پاتشاعا ساي كۇتىپ-باققان، بىراق نامىسقا شىداماعان بايازيت ءوزى ۋ ءىشىپ ولگەن. «ا، بايازيت، پاتشالىق تا، ادام دا ءتاڭىرىنىڭ قاسىندا تۇك ەمەس. مىنا جارىق دۇنيە ءبىر اقساق پەن ءبىر سوقىردىڭ قولىنا قاراپ قالار دەيمىسىڭ» (تەمىر اقساق، ءبايازيتتىڭ ءبىر كوزىنىڭ اعى بولعان) دەپ، ءوز قولىمەن قۇران مەن تاسپيىق سىيلاعان دەسەدى. تەمىر ءوزى سامارقانعا قايتاردا، تۇرىك بيلىگىن ءبايازيتتىڭ بالالارىنىڭ قولىنا تاپسىرىپ كەتكەن. 4. تۇركىستانداعى قوجا احمەت اۋليەنىڭ باسىنداعى كەسەنەنى ءامىر تەمىر دالا كوشپەندىلەرىن (قازاقتاردى) وزىنە تارتۋ ماقساتىندا ساياسات ءۇشىن تۇرعىزعان. حاق اۋليەنى ارداق تۇتۋ ءداستۇرى قايدا قالادى سوندا؟ ءامىر تەمىر تۋراسىندا ءجونسىز ويدان شىعارىلعان حيكاياتتاردىڭ دەنى — ورىستا.

ورىستار تۋدىرعان جازبالاردا اقساق تەمىر جاستايىنان تاۋىق، قوي ۇرلاعان باۋكەسپە ۇرى بولعان، ادامدار ۇرلىعىنىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپ، ءبىر اياعىن سىندىرعان، ستالين سىندى بۇل دا ەتىكشىنىڭ بالاسى بولىپ سۋرەتتەلەدى. ودان دا زورى ەۋروپا جۇرتىنا تيەسىلى. سەبەبى بەلگىلى. نايزاعاي اتانعان بايازيتتەن اساتىن جەر بەتىندە قاھارلى كۇش بولۋى مۇمكىن ەمەس دەپ ەسەپتەگەن باتىس الەمىنە تەمىردىڭ قايتپاس تۇرىك سۇلتانىن كۇيرەتە جەڭىپ، ءوزىن تىرىدەي قولعا ءتۇسىرۋى، ءسويتىپ، ەۋ­روپانى تۇرىك ەزگىسىنەن قۇتقارىپ قالۋى سۇمدىق اسەر ەتكەن. ءسويتىپ، تەمىردى جولىنداعىنىڭ ءبارىن جايپاپ جۇرە بەرەتىن الىپ قارا ديۋمەن سالىستىرىپ، سانسىز قيال-عاجايىپقا تولى اڭىز-ەرتەگىلەردى ءۇستى-ۇستىنە تۋدىرعان جانە ول وزگە تىلدەرگە تەز اۋدارىلىپ وتىرعان. ماسەلەن، يوان شيلتبەرگەر دەگەن زەرتتەۋشى عالىم تەمىر يسفاھاندى جاۋلاپ العان كەزدە، 14 جاستان اسقان ەركەك كىندىكتىنىڭ ءبارىن قويشا باۋىزداتىپ، 7 جاسقا دەيىنگىلەرىن تىرىدەي ات تۇياعىنا تاپتاتىپ ولتىرگەن دەپ جازادى.

سيرياعا باسىپ كىرگەندە وتىز مىڭ ادام تىعىلعان مۇنارالى مەشىتتى ورتەتىپ، مۇسىلمانداردىڭ قانىن سۋداي اعىزعان دەسەدى. وسىعان سەنۋگە بولا ما؟ ال تەمىردىڭ ءوز جازبالارىندا ءامىرشى: «مەن قايدا بولسا دا اللا مەن ونىڭ ەلشىسى مۇحاممەدتىڭ ءدىنىن تاراتۋدى، حاق جولىن ۇستانۋدى بۇيىردىم» دەپ جازادى. اعىلشىندار شىعىس امىرشىلەرىن جامانداعاندا الدارىنا جان سالماسا، ءبىر ولتىرىلگەن ەۋروپالىق ءۇشىن ءجۇز ءۇندىستىڭ باسىن الۋ ءپرينتسيپىن جۇزەگە اسىرعان وزدەرى تۋرالى جۇمعان اۋزىن اشپايدى. ناپولەون بوناپارت 1799 جىلى ەگيپەتتى باسىپ العاندا، 4 مىڭ جاۋىنگەر تۇتقىنعا تۇسەدى. ومىرلەرىڭدى ساقتاپ قالامىز دەگەن سوڭ، ولار تەگىس قارۋ-جاراقتارىن تاپسىرعان. بىراق ناپولەون سوزىندە تۇرماي، ءبارىن ولتىرگەن. جالپى، ناپولەوننىڭ ارمياسىندا ميلليون ادام ولىمگە بۇيىرىلعان. رەسەيگە 700 مىڭ اسكەرىمەن كىرگەن ونىڭ كەرى قاشقانىندا 30 مىڭعا جەتەر-جەتپەس اسكەرى قالعان. تەمىر تۋراسىندا قۇندى تاريحي مالىمەتتەر قالدىرعان يبن ارابشاحتىڭ ءوزى ەموتسياعا بەرىلىپ، قارا بوياۋدى بارىنشا قالىڭداتىپ جىبەرەتىنىن تەمىردىڭ ءوز جازبالارىمەن سالىستىرىپ وقىعان ادام بىردەن تۇسىنەدى. 1636 جىلى لاتىن تىلىنە، 1658 جىلى فرانتسۋز تىلىنە اۋدارىلعان ارابشاحتىڭ كىتابىنىڭ مازمۇنى بۇرمالانىپ، ەكى ءتۇرلى بولىپ شىعۋىن دا ەسكەرۋ كەرەك. ارينە، ءبىز مۇنى جازعاندا تەمىردى سۋدان اق، سۇتتەن تازا دەپ وتىرعانىمىز جوق. زامانى، داۋىرىنە بايلانىستى پاتشالاردىڭ قان توكپەۋى ول كەزدە مۇمكىن ەمەس. سوعىستىڭ اتى — سوعىس. تەمىر دە ءوز ۋاقىتىنىڭ ادامى. قىسقاسى، جازارمانداردىڭ شىلعي وتىرىككە يلانا بەرمەي، ءامىر تەمىردى تەرىستەۋدى قوياتىن كەزى جەتتى.


تورەعالي تاشەنوۆ،

«ايقىن».

 

پىكىرلەر