Täuelsızdıkke bastau bolǧan köptegen halyq būlqynysynyŋ ırısı – Sozaq köterılısı. Biyl aituly oqiǧaǧa 80 jyl toldy. Bıraq nege ekenı belgısız, Sozaq audanynyŋ äkımdıgı halyq köterılısıne osy uaqytqa deiın tiıstı baǧasyn bermei keledı. Tıptı būl mäselege jaŋadan taǧaiyndalǧan audan äkımı Berık Meiırbekovtıŋ de meiırı tüser emes. Sondyqtan bolar, jastarǧa patriottyq tärbie berer maŋyzdy oqiǧanyŋ mereitoiy, biylǧy 80 jyldyǧy tasada qalyp qoidy…
Şeneunıkter ūmytşaq bolsa da, halyq eşnärsenı ūmytpaidy. Otyz jyl boiy keudemde qalǧan Bibıhan äjemnıŋ äŋgımesımen men de sol uaqytty jaŋǧyrtqym keldı. Älı esımde, 6-synypty bıtırgen kezım. Sozaqtaǧy Maqaş atamnyŋ üiınen jalyǧyp, äkemnıŋ naǧaşylaryna bardym. Jaz boiy qūrdasym Abai ekeumız qozy baǧamyz. Auyldyŋ ainalasy eskı mazarǧa toly. Qozy-laqty sol beiıttıŋ arasynda baǧamyz. Bırde, oiynǧa alaŋdap jürıp, bır-ekı laqtan aiyrylyp qaldyq. Ony da keşkısın üige kelgende bır-aq baiqadyq. Odan soŋ, Abai men Hadişa apa ekeuı jamyrap ketken töldı ızdep şyqty. Men üide qalǧam. Kün bailana bergende Hadişa apamyz oibailap jylap keldı. Söitsek, zirat ışınen mal ızdep jürgen Abai opyrylyp qūlaǧan molanyŋ ışıne tüsıp ketıptı. Ülkender jaǧy «bıssımıllä» dep jürıp, sürıne-qabyna qaraŋǧy qorymǧa jügırdı. Älden soŋ, qorqynyştan bop-boz bolǧan balany üige äkeldı. Molda kelıp, balany üşkırıp, dem salyp jatty. Sol künı Bibıhan äjem Sozaqtyŋ ışke bükken qūpiiasyn jaiyp salyp edı. Bala bolsam da, ülkendermen bırge emıne otyryp, äjemnıŋ äŋgımesıne qūlaq saldym:
– 1930 jyldyŋ qara küzı edı, – dep bastady äjem. – Jaqaş ınkıbıdıde (NKVD) bastyq bolyp ısteitın. Özımnıŋ aiaǧym Aqataiǧa auyr edı. Keşkılık, qaraŋǧyda äldekım Jaqaşty tysqa şaqyrdy. Ekeuı qorjyntamnyŋ būryşynda ūzaq uaqyt kübırlestı de, sosyn Jaqaş keŋsesıne kettı. Söitsem, «bügın keşkısın halyq köterıledı, tez elden ket» dep eskertıptı. Ol kezde Jaqaş maǧan ondaidy aituşy ma edı?! Bıraq ol sözge özı de senbeptı. Oiymda däneŋe joq, alaŋsyz tösek salyp, şaruamdy ıstei berdım. Üide Maqaş pen Maqataidan basqa (Jaqaştyŋ ınılerı), Jetısaidan bızdıŋ audanǧa sot bolyp kelgen Ermek Tynyştyqbaev tūryp jatqan. Onyŋ kelınşegı Qalampyr da ekıqabat. Qap-qara şaşy tobyǧyna jetetın kelıstı kelınşek edı. Iŋır tüse bere, auyl aiqai-ūiqaiǧa tolyp kettı. Terezeden syǧalap qarasam, qolyna aiyr, soiyl, alau ūstaǧan jandar ersılı-qarsyly jügırıp jür. Bırneşe üi men keŋse otqa oranyp ülgergen. Qapelımde tük tüsınbei aŋyryp qaldym. Söitkenımşe bolmady, bır top adam üige sau etıp kırıp keldı. Qoldaryna şitı myltyq, aiyr, balta, soiyl ūstaǧan. Maqaş pen Maqataidy körpemen bürkemelei berdım. Arasynda bırneşe özbek äiel de bar. Bır äiel «ä, qatyn!» dep maǧan tūra ūmtyldy. Ne bolǧanyn bılmeimın, şaşymnan süirep, jūlyp tastady. Jaqaştyŋ maǧan taqqan altyn syrǧasy bar edı, älden soŋ, älgılerdıŋ bıreuı sol syrǧama tap berdı. Özım-aq şeşıp bereiın desem, qobyraǧan şaşym syrǧaǧa şielenısıp, şeşılmeidı. Kenet, däu bır erkek qūlaǧymnyŋ etımen qosyp, syrǧany jūlyp aldy. Qan sau ete qaldy. Bıraq auyrsynǧan joqpyn. Sol ortada bır qaba saqaldy 11-12 jastaǧy Maqaşty ortaǧa şyǧaryp «Ǧazauat de!» dep aiqai saldy. Kışkentai bala ne ūqsyn?! Közı şarasynan şyǧyp: «qazaq, qazaq!» deidı. «Öi, äkeŋnıŋ!» dep älgı qaba saqaldy baltasyn sıltep jıberdı. Maqaş dereu būǧyp ülgerdı. Balta ortadaǧy tıreuge tiıp, basy ūşyp kettı. Sol sätte Maqaş pen Maqatai da qaraŋǧy dalaǧa syp ettı. Sūmdyqtyŋ kökesı sosyn bastaldy. Älgı elırgen toptyŋ közıne qan tolyp, dereu sotty (E.Tynyştyqbaevty) soqqyǧa jyqty. Sosyn, dyryldatyp dalaǧa süirei jöneldı. Kelınşegı şyr-pyr bolyp araǧa tüstı. «Aǧatailar, timeŋızderşı, jıberıŋızderşı» dep jalynady. Tyŋdaityn qūlaq qaidan bolsyn?! Älgı qaba saqaldy däu qara baiǧūs Qalampyrdyŋ şaşyn bılegıne orady da, üidıŋ ışıne laqtyryp jıberdı. Jükaiaqqa basy soǧyldy ma, esınen tanyp qaldy. Men dırıldep, ornymnan äreŋ tūrdym da, kelınşektıŋ basyn süiei berdım. Būl kezde Tynyştyqbaevty esıktıŋ aldyndaǧy aǧaşqa şandyp bailap jatty. Kenet, Qalampyr közın aşty da, yşqynyp, şyŋǧyryp jıberdı. Sosyn, atyp tūryp, dalaǧa jügırdı. Artynan men de ūmtyldym. Bıraq …keş qaldym. Alaudyŋ jaryǧynan Qalampyrdyŋ küieuın tars qylyp qūşaqtap alǧanyn ǧana körıp qaldym, sosyn «tars» etken myltyqtyŋ dauysyn estıdım. Qanşa ret atqanyn bılmeimın, bıraq jas jūbailar o düniege attanyp kete bardy.
Būl uaqytta Jaqaş keŋsede otyrypty. Auyldaǧy u-şudy ol da estidı. Kenet, bıreu ışke kırıp kelıptı de, Jaqaştyŋ tu syrtynan qūşaqtai alyp, «dymyŋdy şyǧarma!» deidı de, ülken üsteldıŋ astyna tyǧyp jıberedı. Sosyn, dalaǧa şyǧyp, «mūnda eşkım joq!» dep aiqai salypty. Arly-berlı sapyrylysqan tobyr būl keŋsege de ot qoiady. Köterılısşıler ketkesın, Jaqaş syrtqa şyǧyp, otqa oranǧan auyldy, är jerde ölıp jatqan «belsendılerdı» közben köredı. Sosyn, tau bökterındegı diırmenge baryp jasyrynady. Keiınnen, köterılısşıler diırmennen Jaqaşty tauyp alypty. Şaşyn qyryp, qolyndaǧy saǧatyn şeşıp, sol kezde aq kiızge köterıp sailap qoiǧan hannyŋ aldyna aparady. Han bırden «öltırıŋder!» dep ämır berıptı.
Jaqaş qyzmet ıstep jürgenınde eşkımge jamandyq jasaǧan joq. Asyra sılteuşıler tıgerge tūiaǧy joq jandarǧa «azanǧa deiın mynşama kelı jündı salyq retınde ötkızesıŋder» dep qysatyn. Oryndamaǧandardy «halyq jauy» dep, it jekkenge aidaityn. Sosyn, amal joq, kedei-kepşıkter üiındegı kiızın taŋ atqanşa qaitadan tütıp jatatyn. Jaqaş sondailardyŋ talaiyn qūtqaryp, aman alyp qaldy. Asyra sılteuşılerdıŋ äsıre äreketın aiyptap, talai ret joldaryn kestı. Sol kedeilerge jasaǧan jaqsylyǧy şyǧar, hannyŋ aldynda otyrǧan bır şal Jaqaşty özıne qarai jūlqyp tartyp alypty da, etegınıŋ astyna jauyp qoiypty. «Qane, qaisyŋnyŋ şamaŋ jetedı eken, alyp körıŋderşı?!» dep aiqai salypty. Ol kezde osy öŋırdegı Jabal Tamalardyŋ üstemdıgı küştı edı. Dereu, köpşılık imandy bolǧyr älgı şaldyŋ yǧyna jyǧylady. Bır toby «eger, Jaqaşty öltırseŋder, bız senderge qarsy şyǧamyz!» deptı. Sodan, Jaqaşqa tiıspei, aman-esen bosatyp jıberedı.
Köp ūzamai, qyzyldar kelıp, Sozaqtyŋ batysyndaǧy Köktöbege zeŋbırek äkeldı. Kärı-jas demesten oqty boratyp, eldı jaipap saldy.
Zuyldaǧan oq pen jalyndaǧan ottyŋ arasynda tüienıŋ qomyna ekı qainymdy mıngızıp, «Törtşidegı» törkınıme taiyp tūrdym. Tauǧa qarai qaşqan köterılısşılerdı taqymdap ūstap alyp, sotsyz, dälelsız atyp tastady. Syzǧannyŋ joǧary jaǧynda köptegen töbeşıkter bar. Sonyŋ bärın qyzyldar qolǧa tüsken köterılısşılerge qazdyryp, sosyn atyp tastaǧan. Älgı töbeşıkterde janazasy şyǧarylmaǧan, aq juyp arulanbaǧan bozdaqtar jatyr. Sol sekıldı osy Sozaqtyŋ aumaǧyndaǧy beiıt te tügel otyzynşy jylǧy qyrǧynnan paida boldy. Audan ortalyǧy keiın Şolaqqorǧanǧa köşırıldı. Al Jaqaş bolsa, 5-6 jyl habarsyz kettı. Söitsem, Jetısu öŋırıne jıberılıptı. Keiınnen, atalaryŋ soǧystan kelmedı. Al älgı bızdıŋ üige kelıp, astaŋ-kesteŋ ornatqan, şaş qoiyp, saǧat taqqandardy tügel qyrǧan – naǧyz köterılısşıler emes edı. Sol köterılıstı paidalanyp, aqtar kelse – aqtyŋ, qyzyldar kelse, qyzyldyŋ aldynan kepşık qaǧyp, bilep şyǧatyn jaǧympazdar bolatyn. Abai tüsken molada jatqandar – beikünä şähidter. Sondyqtan, bala qorqyp qalǧan ǧoi, tük ete qoimas… – dep kürsındı. Äjemnıŋ ekı közı qyzaryp, jasaurap ketıptı. Tükke tüsınbesem de, ıştei men de kürsındım.
Ertesıne, Abai ekeuımız qaitadan märe-säre oiynǧa berıldık…
Toqtar Jaqaş,
«Jas qazaq».
