تاۋەلسىزدىككە باستاۋ بولعان كوپتەگەن حالىق بۇلقىنىسىنىڭ ءىرىسى – سوزاق كوتەرىلىسى. بيىل ايتۋلى وقيعاعا 80 جىل تولدى. بىراق نەگە ەكەنى بەلگىسىز، سوزاق اۋدانىنىڭ اكىمدىگى حالىق كوتەرىلىسىنە وسى ۋاقىتقا دەيىن ءتيىستى باعاسىن بەرمەي كەلەدى.ء تىپتى بۇل ماسەلەگە جاڭادان تاعايىندالعان اۋدان اكىمى بەرىك مەيىربەكوۆتىڭ دە مەيىرى تۇسەر ەمەس. سوندىقتان بولار، جاستارعا پاتريوتتىق تاربيە بەرەر ماڭىزدى وقيعانىڭ مەرەيتويى، بيىلعى 80 جىلدىعى تاسادا قالىپ قويدى…
شەنەۋنىكتەر ۇمىتشاق بولسا دا، حالىق ەشنارسەنى ۇمىتپايدى. وتىز جىل بويى كەۋدەمدە قالعان ءبيبىحان اجەمنىڭ اڭگىمەسىمەن مەن دە سول ۋاقىتتى جاڭعىرتقىم كەلدى. ءالى ەسىمدە، 6-سىنىپتى بىتىرگەن كەزىم. سوزاقتاعى ماقاش اتامنىڭ ۇيىنەن جالىعىپ، اكەمنىڭ ناعاشىلارىنا باردىم. جاز بويى قۇرداسىم اباي ەكەۋمىز قوزى باعامىز. اۋىلدىڭ اينالاسى ەسكى مازارعا تولى. قوزى-لاقتى سول بەيىتتىڭ اراسىندا باعامىز. بىردە، ويىنعا الاڭداپ ءجۇرىپ، ءبىر-ەكى لاقتان ايىرىلىپ قالدىق. ونى دا كەشكىسىن ۇيگە كەلگەندە ءبىر-اق بايقادىق. ودان سوڭ، اباي مەن حاديشا اپا ەكەۋى جامىراپ كەتكەن ءتولدى ىزدەپ شىقتى. مەن ۇيدە قالعام. كۇن بايلانا بەرگەندە حاديشا اپامىز ويبايلاپ جىلاپ كەلدى. سويتسەك، زيرات ىشىنەن مال ىزدەپ جۇرگەن اباي وپىرىلىپ قۇلاعان مولانىڭ ىشىنە ءتۇسىپ كەتىپتى. ۇلكەندەر جاعى «ءبىسسىمىللا» دەپ ءجۇرىپ، سۇرىنە-قابىنا قاراڭعى قورىمعا جۇگىردى. الدەن سوڭ، قورقىنىشتان بوپ-بوز بولعان بالانى ۇيگە اكەلدى. مولدا كەلىپ، بالانى ۇشكىرىپ، دەم سالىپ جاتتى. سول كۇنى ءبيبىحان اجەم سوزاقتىڭ ىشكە بۇككەن قۇپياسىن جايىپ سالىپ ەدى. بالا بولسام دا، ۇلكەندەرمەن بىرگە ەمىنە وتىرىپ، اجەمنىڭ اڭگىمەسىنە قۇلاق سالدىم:
– 1930 جىلدىڭ قارا كۇزى ەدى، – دەپ باستادى اجەم. – جاقاش ىنكىبىدىدە (نكۆد) باستىق بولىپ ىستەيتىن. ءوزىمنىڭ اياعىم اقاتايعا اۋىر ەدى. كەشكىلىك، قاراڭعىدا الدەكىم جاقاشتى تىسقا شاقىردى. ەكەۋى قورجىنتامنىڭ بۇرىشىندا ۇزاق ۋاقىت كۇبىرلەستى دە، سوسىن جاقاش كەڭسەسىنە كەتتى. سويتسەم، «بۇگىن كەشكىسىن حالىق كوتەرىلەدى، تەز ەلدەن كەت» دەپ ەسكەرتىپتى. ول كەزدە جاقاش ماعان وندايدى ايتۋشى ما ەدى؟! بىراق ول سوزگە ءوزى دە سەنبەپتى. ويىمدا دانەڭە جوق، الاڭسىز توسەك سالىپ، شارۋامدى ىستەي بەردىم. ۇيدە ماقاش پەن ماقاتايدان باسقا (جاقاشتىڭ ىنىلەرى), جەتىسايدان ءبىزدىڭ اۋدانعا سوت بولىپ كەلگەن ەرمەك تىنىشتىقباەۆ تۇرىپ جاتقان. ونىڭ كەلىنشەگى قالامپىر دا ەكىقابات. قاپ-قارا شاشى توبىعىنا جەتەتىن كەلىستى كەلىنشەك ەدى. ءىڭىر تۇسە بەرە، اۋىل ايقاي-ۇيقايعا تولىپ كەتتى. تەرەزەدەن سىعالاپ قاراسام، قولىنا ايىر، سويىل، الاۋ ۇستاعان جاندار ەرسىلى-قارسىلى جۇگىرىپ ءجۇر. بىرنەشە ءۇي مەن كەڭسە وتقا ورانىپ ۇلگەرگەن. قاپەلىمدە تۇك تۇسىنبەي اڭىرىپ قالدىم. سويتكەنىمشە بولمادى، ءبىر توپ ادام ۇيگە ساۋ ەتىپ كىرىپ كەلدى. قولدارىنا ءشيتى مىلتىق، ايىر، بالتا، سويىل ۇستاعان. ماقاش پەن ماقاتايدى كورپەمەن بۇركەمەلەي بەردىم. اراسىندا بىرنەشە وزبەك ايەل دە بار. ءبىر ايەل «ءا، قاتىن!» دەپ ماعان تۇرا ۇمتىلدى. نە بولعانىن بىلمەيمىن، شاشىمنان سۇيرەپ، جۇلىپ تاستادى. جاقاشتىڭ ماعان تاققان التىن سىرعاسى بار ەدى، الدەن سوڭ، الگىلەردىڭ بىرەۋى سول سىرعاما تاپ بەردى. ءوزىم-اق شەشىپ بەرەيىن دەسەم، قوبىراعان شاشىم سىرعاعا شيەلەنىسىپ، شەشىلمەيدى. كەنەت، ءداۋ ءبىر ەركەك قۇلاعىمنىڭ ەتىمەن قوسىپ، سىرعانى جۇلىپ الدى. قان ساۋ ەتە قالدى. بىراق اۋىرسىنعان جوقپىن. سول ورتادا ءبىر قابا ساقالدى 11-12 جاستاعى ماقاشتى ورتاعا شىعارىپ «عازاۋات دە!» دەپ ايقاي سالدى. كىشكەنتاي بالا نە ۇقسىن؟! كوزى شاراسىنان شىعىپ: «قازاق، قازاق!» دەيدى. «ءوي، اكەڭنىڭ!» دەپ الگى قابا ساقالدى بالتاسىن سىلتەپ جىبەردى. ماقاش دەرەۋ بۇعىپ ۇلگەردى. بالتا ورتاداعى تىرەۋگە ءتيىپ، باسى ۇشىپ كەتتى. سول ساتتە ماقاش پەن ماقاتاي دا قاراڭعى دالاعا سىپ ەتتى. سۇمدىقتىڭ كوكەسى سوسىن باستالدى. الگى ەلىرگەن توپتىڭ كوزىنە قان تولىپ، دەرەۋ سوتتى (ە.تىنىشتىقباەۆتى) سوققىعا جىقتى. سوسىن، دىرىلداتىپ دالاعا سۇيرەي جونەلدى. كەلىنشەگى شىر-پىر بولىپ اراعا ءتۇستى. «اعاتايلار، تيمەڭىزدەرشى، جىبەرىڭىزدەرشى» دەپ جالىنادى. تىڭدايتىن قۇلاق قايدان بولسىن؟! الگى قابا ساقالدى ءداۋ قارا بايعۇس قالامپىردىڭ شاشىن بىلەگىنە ورادى دا، ءۇيدىڭ ىشىنە لاقتىرىپ جىبەردى. جۇكاياققا باسى سوعىلدى ما، ەسىنەن تانىپ قالدى. مەن دىرىلدەپ، ورنىمنان ارەڭ تۇردىم دا، كەلىنشەكتىڭ باسىن سۇيەي بەردىم. بۇل كەزدە تىنىشتىقباەۆتى ەسىكتىڭ الدىنداعى اعاشقا شاندىپ بايلاپ جاتتى. كەنەت، قالامپىر كوزىن اشتى دا، ىشقىنىپ، شىڭعىرىپ جىبەردى. سوسىن، اتىپ تۇرىپ، دالاعا جۇگىردى. ارتىنان مەن دە ۇمتىلدىم. بىراق …كەش قالدىم. الاۋدىڭ جارىعىنان قالامپىردىڭ كۇيەۋىن تارس قىلىپ قۇشاقتاپ العانىن عانا كورىپ قالدىم، سوسىن «تارس» ەتكەن مىلتىقتىڭ داۋىسىن ەستىدىم. قانشا رەت اتقانىن بىلمەيمىن، بىراق جاس جۇبايلار و دۇنيەگە اتتانىپ كەتە باردى.
بۇل ۋاقىتتا جاقاش كەڭسەدە وتىرىپتى. اۋىلداعى ۋ-شۋدى ول دا ەستيدى. كەنەت، بىرەۋ ىشكە كىرىپ كەلىپتى دە، جاقاشتىڭ تۋ سىرتىنان قۇشاقتاي الىپ، «دىمىڭدى شىعارما!» دەيدى دە، ۇلكەن ۇستەلدىڭ استىنا تىعىپ جىبەرەدى. سوسىن، دالاعا شىعىپ، «مۇندا ەشكىم جوق!» دەپ ايقاي سالىپتى. ارلى-بەرلى ساپىرىلىسقان توبىر بۇل كەڭسەگە دە وت قويادى. كوتەرىلىسشىلەر كەتكەسىن، جاقاش سىرتقا شىعىپ، وتقا ورانعان اۋىلدى، ءار جەردە ءولىپ جاتقان «بەلسەندىلەردى» كوزبەن كورەدى. سوسىن، تاۋ بوكتەرىندەگى ديىرمەنگە بارىپ جاسىرىنادى. كەيىننەن، كوتەرىلىسشىلەر ديىرمەننەن جاقاشتى تاۋىپ الىپتى. شاشىن قىرىپ، قولىنداعى ساعاتىن شەشىپ، سول كەزدە اق كيىزگە كوتەرىپ سايلاپ قويعان حاننىڭ الدىنا اپارادى. حان بىردەن «ولتىرىڭدەر!» دەپ ءامىر بەرىپتى.
جاقاش قىزمەت ىستەپ جۇرگەنىندە ەشكىمگە جاماندىق جاساعان جوق. اسىرا سىلتەۋشىلەر تىگەرگە تۇياعى جوق جاندارعا «ازانعا دەيىن مىنشاما كەلى ءجۇندى سالىق رەتىندە وتكىزەسىڭدەر» دەپ قىساتىن. ورىنداماعانداردى «حالىق جاۋى» دەپ، يت جەككەنگە ايدايتىن. سوسىن، امال جوق، كەدەي-كەپشىكتەر ۇيىندەگى كيىزىن تاڭ اتقانشا قايتادان ءتۇتىپ جاتاتىن. جاقاش سوندايلاردىڭ تالايىن قۇتقارىپ، امان الىپ قالدى. اسىرا سىلتەۋشىلەردىڭ اسىرە ارەكەتىن ايىپتاپ، تالاي رەت جولدارىن كەستى. سول كەدەيلەرگە جاساعان جاقسىلىعى شىعار، حاننىڭ الدىندا وتىرعان ءبىر شال جاقاشتى وزىنە قاراي جۇلقىپ تارتىپ الىپتى دا، ەتەگىنىڭ استىنا جاۋىپ قويىپتى. «قانە، قايسىڭنىڭ شاماڭ جەتەدى ەكەن، الىپ كورىڭدەرشى؟!» دەپ ايقاي سالىپتى. ول كەزدە وسى وڭىردەگى جابال تامالاردىڭ ۇستەمدىگى كۇشتى ەدى. دەرەۋ، كوپشىلىك يماندى بولعىر الگى شالدىڭ ىعىنا جىعىلادى. ءبىر توبى «ەگەر، جاقاشتى ولتىرسەڭدەر، ءبىز سەندەرگە قارسى شىعامىز!» دەپتى. سودان، جاقاشقا تيىسپەي، امان-ەسەن بوساتىپ جىبەرەدى.
كوپ ۇزاماي، قىزىلدار كەلىپ، سوزاقتىڭ باتىسىنداعى كوكتوبەگە زەڭبىرەك اكەلدى. كارى-جاس دەمەستەن وقتى بوراتىپ، ەلدى جايپاپ سالدى.
زۋىلداعان وق پەن جالىنداعان وتتىڭ اراسىندا تۇيەنىڭ قومىنا ەكى قاينىمدى مىنگىزىپ، «تورتشيدەگى» توركىنىمە تايىپ تۇردىم. تاۋعا قاراي قاشقان كوتەرىلىسشىلەردى تاقىمداپ ۇستاپ الىپ، سوتسىز، دالەلسىز اتىپ تاستادى. سىزعاننىڭ جوعارى جاعىندا كوپتەگەن توبەشىكتەر بار. سونىڭ ءبارىن قىزىلدار قولعا تۇسكەن كوتەرىلىسشىلەرگە قازدىرىپ، سوسىن اتىپ تاستاعان. الگى توبەشىكتەردە جانازاسى شىعارىلماعان، اق جۋىپ ارۋلانباعان بوزداقتار جاتىر. سول سەكىلدى وسى سوزاقتىڭ اۋماعىنداعى بەيىت تە تۇگەل وتىزىنشى جىلعى قىرعىننان پايدا بولدى. اۋدان ورتالىعى كەيىن شولاققورعانعا كوشىرىلدى. ال جاقاش بولسا، 5-6 جىل حابارسىز كەتتى. سويتسەم، جەتىسۋ وڭىرىنە جىبەرىلىپتى. كەيىننەن، اتالارىڭ سوعىستان كەلمەدى. ال الگى ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىپ، استاڭ-كەستەڭ ورناتقان، شاش قويىپ، ساعات تاققانداردى تۇگەل قىرعان – ناعىز كوتەرىلىسشىلەر ەمەس ەدى. سول كوتەرىلىستى پايدالانىپ، اقتار كەلسە – اقتىڭ، قىزىلدار كەلسە، قىزىلدىڭ الدىنان كەپشىك قاعىپ، بيلەپ شىعاتىن جاعىمپازدار بولاتىن. اباي تۇسكەن مولادا جاتقاندار – بەيكۇنا شاھيدتەر. سوندىقتان، بالا قورقىپ قالعان عوي، تۇك ەتە قويماس… – دەپ كۇرسىندى. اجەمنىڭ ەكى كوزى قىزارىپ، جاساۋراپ كەتىپتى. تۇككە تۇسىنبەسەم دە، ىشتەي مەن دە كۇرسىندىم.
ەرتەسىنە، اباي ەكەۋىمىز قايتادان مارە-سارە ويىنعا بەرىلدىك…
توقتار جاقاش،
«جاس قازاق».
