Osydan biraz jyl buryn kórkemdik-dızaın jaǵynan erekshe bezendendirilgen, mazmuny jaǵynan tarıhı qundylyqtarǵa jatatyn «Temirshi-ustalar» degen kitap-albom qolyma tústi. Baspager retinde aıtaıyn: jutynyp tur, ár qazaqtyń maqtanysh sezimin oıatady. Paraqtap, zerdeleı qaradym. Sonaý kóne dáýirden umyt bola bastaǵan temirshilik-ustalyq óner, qarý-jaraq, at ábzelderi, sazdyq aspaptar jáne turmys-salttyq buıymdar syryna úńilip, olardy jasaýdyń amal-tásilderin jańǵyrtqan azamattardyń eńbekteri jaryqqa shyqqanyna, mańdaı ter, adal kásipteriniń osyndaı ádemi muqabamen kitap bolyp, «tasqa basylǵanyna» qýandym. Kezinde osyndaı óner týdyryp, keń dalada erkin ósken túrkilerdiń jalǵasy – qazaq degen elimiz úshin, ózimniń de sonyń bir tuıaǵy ekenim úshin qýandym.
Ár elin súıer azamat óziniń týǵan eliniń aldyndaǵy paryzyn óter bolar?! Bireýi óleńimen, bireýi ónerimen degendeı… Qalaı desek te, el aldyndaǵy boryshyn abyroımen atqaryp júrgen azamattar jeterlik. Osyndaı oılardyń joralǵy-júgin aǵaıyndy úsh jigit – Tursynjan, Mahmut, Aıtbergen Jetenuldary Qulmentegiler «Óner» baspasynan 2006 jyly shyqqan, «Temirshi-ustalar» atty kitappen ótep otyr. Kitap bólimderiniń taqyryptyq-tanymdyq júıesin kórkemdep, fotosýretterdegi zattaı aıǵaqtardyń ataýy men túsinikterin jazǵan jáne albomnyń dızaınerlik nusqasyn usynǵan da Qazaqstan Respýblıkasy Dızaınerler odaǵynyń músheleri, osy ózimiz sóz etip otyrǵan – aǵaıyndy úsh noıan Qulmentegiler. Bul zańdy da. Óıtkeni, olar bul eńbegin, ózderi aıtqandaı, kóshpelilerge tán tabıǵaty men jan dúnıesi bite qaınasqan; ómirde qazaqtyń dástúr-saltyn, jol-joralǵysyn jetik bilgen; keńpeıil de órshil, ujdandy da ultshyl ákeleri Jeten Omaruly men aıaýly analary Nurymhan Kúnjekeqyzynyń rýhtaryna arnaǵan.
Kitap úsh bólimnen turady. Olar – «Qarý-jaraq», «Saz aspaptary» jáne «Turmystyq buıymdar». Biz taqyrybymyzǵa oraı bul joly tek qarý-jaraq bólimi jaıynda ǵana sóz qozǵamaqpyz.( Qalǵan ekeýi de, árıne, arnaıy toqtalatyn, úlken áńgime arqaýy bolarlyq dúnıeler). Ol jaıynda kitap avtorlary: «Qazaq oqyrmanyna túsinikti bolý úshin biz bul kitapty úsh bólimge bóldik. Birinshi bólim — qarý-jaraqtar týraly. Bul bólimde temir aýyzdyq, úzeńgi, taǵa jáne qarý-jaraqtar týraly málimetter qamtylǵan. Qarý jasaý kóshpeli, kýatty, baı halyqtyń at oınatyp, tarıh tórine shyǵyp, tóńiregine tutasymen yqpal etýi, aýyzdyǵymen alysqan arǵymaqtarmen alys aımaqtarǵa jaýyngerlik joryqtar jasaýy kezinde paıda bolǵan, keıin qalpyna keltirgen karýlarǵa baılanysty desek te bolady. Bul týraly bizdiń dáýirimizden birneshe myń jyl buryn ómir súrgen kóne túrkiler: saqtar, úısinder, qańlylar, ǵundar derekterinde saırap jatyr. Sol babalar jaıyndaǵy mádenı muralarda qazirgi qazaq mádenı turmysynyń uqsastyǵy men jaqyndyǵy aıqyn jazylǵan.
Qazaqtyń qarý-jaraq, saýyt-saımandary, negizinen, tek at ústindegi jaýyngerge laıyqtalady. Alys jolǵa alyp júrýge jeńil bolýy, qarsy jaýyna qoldanýǵa yńǵaıly, berik bolýy jáne qarý túriniń kóp bolýy ony jasaıtyn temirshi-ustalardyń bıik deńgeıin kórsetedi» deıdi.
Kitap avtorlary Tursynjan, Mahmut, Aıtbergen Jetenuldarynyń bul ispen kópten aınalysyp júrgenin jaqsy bilýshi edim. Ol kezdegi meken-jaıym Almaty qalasynyń Taýly qyrat jaǵynda bolatyn. Sodan sál tómendegi Qajymuqan kóshesindegi osy ustalardyń úılerine ári-beri ótkende soǵyp ketip turatynmyn. Úı aýlasyndaǵy shaǵyn ǵana ashyq lapas astynda aǵaıyndy úsheýi qarapaıym ustahana ashyp, kórigin kúrpildetip, shoıyn ústinde balǵa oınatatyn. Otqa balqyǵan temirlerdi tóste janshyp, qamyrsha ılep, áıteýir, degenine kóndiretin. Olardyń osylaı soǵyp jasaǵandarynyń qatarynda dýlyǵa (shoshaq dýlyǵasy da bar), torǵaýyt, tomaǵan, qoramsaq, jebe (tórt túri – saýyt teseri, arqan úzeri degendeı), naıza (jaǵaly naızasy da), súńgi, kúrzi, shoqpar, saqeter, úsh túrli qalqan (úlkeni, ortashasy, kishisi degendeı), qanjar, semser, bosmoıyn, aıbalta (besaspap aıbalta), qustumsyq jáne áskerı daýylpaz… bar. Al anaý adyrna jáne qobyzdarynyń ózi – talaı áńgimege arqaý bolarlyq bir bólek dúnıe. Apyr-aı, qaısysyn aıta bereıin, ata-babalarymyzdyń paıdalanǵan qarý-jaraq ataýynyń ózi tize berseń kóp-aq.
Bul qural-saımandardyń árqaısysy jeke-jeke maqsattarda paıdalanylǵany belgili. Mysaly, áskerı daýylpaz – ustalardyń aıtýynsha, soǵysqa shyǵar aldynda, sosyn soǵys maıdanynda qoldanylǵan jaýyngerlik saz aspaby. Alapat soǵys, namysty shaıqas nemese jan berip-jan alysar urysqa attanarda daýylpaz urǵan. Jaýyngerlerdi bir qolǵa jınaqtap, jigerin shyńdap, rýhyn kóterý maqsatynda dúmpildetken. Sonymen birge jeńis toıyn toılaǵan saltanatty sherý kezinde de áskerı dástúr retinde qoldanylǵan.
Sol tárizdi kúrzini alaıyq. Ol, óz kezeginde, elaralyq yntymaqty qorǵaıtyn soǵystarda qoldanylatyn qarý eken. Eren batyrlarǵa erekshe ádispen syrtyn temirmen qaptap, ótkir de úshkir emshekter qondyryp, arnaıy jasalǵan qarý. Erte kezde qaǵanat bılegen handarymyz taǵyna otyrǵanda kúrzi ustap otyrý dástúr bolǵan. Sodan beri kúrzi bıliktegi kúsh ıesiniń rámizdik belgisi bolyp sanamyzda sińisken.
Qustumsyq pen besaspap aıbaltanyń da jasalýynda erekshelikter bar. Sońǵysynyń aıyrmashylyǵy – birneshe qarý túrlerin bir qarýdyń boıyna biriktirip jasaý arqyly, onyń shaıqas kezindegi qarymdylyǵyn arttyrǵan. Basqasha aıtar bolsaq, besaspap aıbaltamen shabýǵa da, shanshýǵa da bolady. Saptyń alqymy men jelkesine eki ótkir qııaq bekitilgen. Qarsy siltegen jaý qylyshyn jasqap, alqymmen ilip tartýǵa bolady. Sabynyń uńǵysyna kiristire qanjar ornalastyryp qoıǵan. Ony jaýymen betpe-bet kelip qalǵan qysyltaıańda, ne jekpe-jekte sýyryp alyp, qarsylasyn jasqap júrip, alyp soǵýǵa bolatyn besaspap qarý.
Osylaı syrǵyta bersek, tipti, árqaısysyna paıdalanylǵan shıkizat-materıaldar, olardyń túr-túsi jaıynda, iske asyrý qyr-syry (tehnologııasy), ádis-tásili (ár sheberdiń ózindik qupııasy bary belgili) týrasynda sóz qozǵar bolsaq, óz aldyna uzyn-sonar áńgime. Qarý-jaraq týraly áli kúnge tyń kúıi jatqan etnoǵylym zerttep, zerdelenýi qajet.
Sol kezdiń ózinde-aq, «átteń-aı, myna jigitterge arnaıy jabdyqtalǵan ustahana bolar ma edi?!» dep oılaıtynbyz. Osynaý kóne tarıh, ulttyq rýhymyzdyń kórkeıýine úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn araq dúkenderi, oıynhana-syrahana sııaqtylarǵa juǵysa ketetin demeýshilerdi qaıdan tapsaq, á?.. «Tapqan kúnde de olardyń moıny mundaıǵa buryla qoıar ma?!» dep sharasyzdyqtan dal bolatynbyz. Sóıtsek, Qulmentegiler qashanda halqymyzdyń rýhanı dúnıesine janashyrlyq tanytyp júretin halqymyzdyń ardaqty azamaty, sol kezde Almaty qalasynyń ákimi bolǵan Imanǵalı Nurǵalıuly Tasmaǵambetov myrza aıtarlyqtaı qamqorlyq kórsetkenin rızalyqpen eske alady.
Basqalardan Kulmentegilerdiń ereksheligi – namysshyldyǵynda. «Sen bizge osylaı isteı ǵoı» dep ózgege qol jaıyp bara qoıǵan joq. Bar sengeni – ózderiniń bilimderi men biliktiligi. Kezdesseń boldy, estıtiniń – «Alpamys», «Qobylandy», «Er Tarǵyn», «Er Qosaı» sııaqty batyrlar jyrlarynan ekpindete jatqa soqqan úzindiler. Ony qoıyp Shyńǵys han, Abylaı han, Edige, Mamaı, Qabanbaı, Bógenbaı, Qarasaı, Aǵyntaı, Báıdibek, Sypataı, Shaqshaq Jánibek, Kenesary, Syrym, Isataı-Mahambet batyrlar jaıyndaǵy qıssa-dastandardan oıqastatady deısiń. Sodan-aq kóshpelilerdiń qarý-jaraq jasaý syrlaryn kóneden tamyrlap sezedi, bilem. Sezedi de, baıqaımyn, ony ustalyq ónerlerinde paıdalanady. Batyrlar jyrlary, mıftik ańyz-áńgime, ertegiler men qıssa-dastandarda olardan syr tarta bilgen myna sııaqty ustalarǵa qarý-jaraqtyń aty da, zaty da jazylǵan eken-aý?! Jandary kúmbir-kúmbir kúı tókken, ulttyq tálim-tárbıemizge ýyzynan qanyqqan aǵaıyndylar osyndaı álemnen rahattanady-aq. Mundaıda olarmen oı bólisip, syr shertisýdiń ózi bir ǵanıbet. Janyń jasaryp, rýhyń qanattanady.
Iá, aǵaıyndy Qulmentegilerdiń basqalarǵa uqsamaıtyn, olardy basqalardan erekshelendirip turatyn kúsh te, mine, olardyń ómirge degen ózindik bir myǵym oı-tolǵamdarynda, osyndaı erekshe bir fılosofııasynda bolsa kerek. Ol áke qany, ana sútinen daryǵan. Basty qaǵıda – joǵaryda aıttyq, áke amanatyna degen adaldyq. «Dál qazirgi kezeńde ultymyzdyń umytylyp, kenje qalǵan temirshilik sııaqty qasıetti ónerin qazaq halqynyń rýhanı álemin baıytyp, otanshyldyq rýhyn asqaqtatatyn kıeli ónerdiń bir salasy dep esepteý kerek» deıtin aǵaıyndy temirshi-ustalar biriniń sózin biri jalǵastyryp: « Bizdi mazalaǵan osy oıdyń sheshýi: «Keń baıtaq el men jerdi batyr babalarymyz kalaı qorǵady, qandaı karý-jaraǵy, qandaı qorǵanys kuraldary boldy?» – degen suraqqa ákep tiredi»
Osy suraqtyń sheshýin tabý úshin aǵaıyndy úsh jigit jeke-jeke jumys isteýdi doǵaryp, ákeleriniń aqyl-keńesimen 1977 jyly naýryz aıynda Almaty qalasy Qajymuqan kóshesindegi 75-shi úıdiń aýlasynan ustahana ashqan. Buǵan ákeleri batasyn berip, ósıetin aıtady. Atalary Omar aımaǵyna aty shyqqan belgili usta bolǵanyn, óz zamanyna kerekti qarý túrlerin ózi soǵyp-jasaǵanyn ónege etedi. Biraq atalary ákesiniń toǵyz aıynda dúnıeden ótken eken. Onyń ónerin negizinen elden jáne sheshesinen estip ósedi. Sonymen qosa ákesiniń artynda qaldyrǵan zattaryn kózimen kórip ári qolymen ustaýǵa mol múmkindik bar. Júre-júre zattardyń syryna úńilip, keıin ustalyqty jaqsy meńgerip ketedi. Sóıtip, Omar atalarynyń kózindeı kórip júrgen úzeńgi, tulpardyń temir kiseni, atalary ózi jasap, ustaǵan sapy pyshaǵyn «Qadirlep ustańdar!» dep amanat etedi. Usta óz ónerine adal bolýy kerektigin qatty eskertedi.
Sodan ákeleri Jalańashta turatyn temirshi Sársebek ustany Almatydaǵy búrkitshiler jarysyna kelip júrgen kezinde retin taýyp úıge shaqyryp, aqsarbas qoshqardy duǵa oqyp soıdyrady. Sodan qadirli qonaqqa sybaǵa tartyp, shapan jaýyp, jol-joralǵysyn berip, balalaryna bata suraıdy.
Ustalardyń bata berý rásimi qyzyq: ol kóneden jetken temirshilerdiń daǵdysymen tóstiń janynda oryndalady. Bata alýshy barmaǵyn tóske qoıyp, bata beretin qart usta tilegin aıtyp, balǵamen bata tileýshi shákirtiniń barmaǵyn úsh ret aqyryn-aqyryn soǵady. Tósti, basqa da kerek-jaraq saımandardy soıylǵan qoıdyń maıymen maılaıdy. Kóriktegi otqa «Ot-ana» dep syıynyp, maı quıady. «Ot-ana»-kórikti jaǵý úshin bata alǵan ustanyń kóriginen otty óshirmeı ákep, óz kóriginde jaǵyp, temir qyzdyrady. Isti bastar kezde: «Meniń qolym emes, Táńirimniń qoly»,- deıdi.
Munda da tereń syr bar. Bul dástúr qazaq temirshilik óneriniń san myńdaǵan jyldyq tarıhyn ańǵartady. Urpaqtan-urpaqqa jalǵasqan osy sóz kudiretiniń taǵy bir qyry — adamnyń «muny men istedim» degen pendelik pıǵylyn tejep, óz isine degen adaldyq pen súıispenshiligin arttyratyn pálsapalyq tereń uǵymda jatyr.
«Bul – bizge erteden jetken temirshi-ustalyq ónerdiń dástúri. Úlgi bolarlyq osy dástúrlerdi ákemizdiń jaqsy bilýi bizdi qatty serpiltti, – deıdi Aıbergen baýyrymyz, – Ákemiz ótkergen sońǵy shırek ǵasyr kóshpeli tirlikte bul dástúr óshpegen eken. Ol biz úshin ejelgi kóshpelilerdiń sońǵy tuıaǵy edi. Qazaqtyń salt-dástúrin, jol-joralǵysyn jetik biletin, óz qazaǵyn únemi joǵary qoıyp sóıleıtin ultshyl adam boldy. Ol – kóshpelilerge tán tabıǵatpen bite kaınasqan, ómirdegi tájirıbesi mol, óte ujdandy jan-dy».
Ájeleri Ajarkúl de – qazaqtyń kıimderin tigýde, kestelep órnek salýda búkil óńirde aty shyqqan asqan sheber bolǵan adam. Eldegi ataqty baılar oǵan tapsyrys berip, kıim tiktirgen. Qysqasy, aýyl-úıdi sol ónerimen asyraǵan sheber jan bolǵan.
Temirshi-ustalardyń mundaı júrekjardy áńgimelerine men qanyq edim. Ara-arasynda ashyq lapas astyndaǵy keıde qyzǵan kórikteı, keıde sýyǵan qylyshtaı oıbólis, pikir almasýymyz, negizinen, bir arnaǵa kelip toǵysatyn. Birimiz Sh.Ýálıhanov, Á.Marǵulan, M.Maǵaýınnan derek keltirsek, birimiz Mahambet, H.Arǵynbaev, M.Kópeevti alǵa tartamyz. Ony azsynsaq, Á.Dıvaev, M.Tynyshbaev pen S.Aronulynyń shyǵarmalaryn, Saq qorǵandary, álemge áıgili «Altyn adam» qazbalaryndaǵy, Orhon-Eneseı jaýyngerlik jazbalaryndaǵy jádigerlerimizdi mysaldap álek bolamyz. Basqasyn aıtpaǵanda, etnograf Jaǵda Babalyqulynyń osydan tórt jarym ǵasyr buryn tórt at jegilgen arbanyń tasqa qashalǵan sýretin kezdestirgenin ózinen estigenbiz. Sol sýrette beınelengen sadaq tartqan adamnyń da jebesiniń ushy temirden kórinedi. Sony aıtysamyz.
Qazaq temirshilik óneri tamyrynyń tereńde ekenine dálel jeterlik. Sonyń biri – toponımıkalyq jer ataýlary. Altynshoqy, Altynemel, Baqyrshyq, Jezdi, Jezqazǵan, Qorǵas, Temirtaý, Temirlik, Temir stansasy, t.b. Odan qaldy, Birjan sal balasyn Temirtas («Temirtas, Asyl, Aqyq, qaraqtarym…») dese, jalpy baýyrlarymyzdyń arasynda Temirbolat, Temirshe, Shymbolat degen de esimder az kezdespeıdi. Tipti, qazekeńniń jerdi qoıyp, aspan álemine de sharyqtap ketip, juldyz ekesh juldyzdyń ózine at qoıyp, aıdar taǵyp «Temirqazyq» deıtinin qaıtersiń?!
Temirge baılanysty ataýlanǵan jerlerge zer salǵan adamǵa balqyǵan tas qorytpalar kezigedi. Ǵulama ǵalym Álkeı Marǵulan eńbekterinde shaǵyn temir qorytatyn oshaq oryndaryn kóptep kezdestirgenin talaı jazǵany bar. Temiri bar tas qorytpa ot qyzǵan kezde oshaq túbindegi balshyqtan jasalǵan naýamen temiri bólek aǵyp, tas qorytpa oshaq túbine shógip kalady. Sondaıda oshaqtyń kómeıine qaraı eki-úsh kórikpen úrlep, ot qyzýyn kúsheıtedi. Osyndaı tásilmen temir óndirip, buıym jasaý adamzat balasynyń damýyna tendesi joq qozǵalys ákeldi. Temir – tústi metaldarǵa qaraǵanda sapasy joǵary, kyzdyrý arqyly kajetti ár túrli zat jasaýǵa ıkemdi, tabıǵattyń adamzatqa tartqan úlken syıy.
Bizdiń taqyrybymyzǵa oraı áskerı ataýlarǵa toqtalsaq: sarbaz, sardar, batyr, on basy, júz basy, myń basy, qaraýyl, jasaýyl, baqaýyl, sholǵynshy, jasaq, qosyn, t.b. ataýlar búkil qazaq halqynyń áskerı kúsh júıesin áıgilep tur. Osydan baryp kóshpeli halyqtardyń tarıh alańyna at oınatyp shyǵyp, tóńiregindegi elderge yqpal jasaýy, mine, osy has sheberlerimizdiń temir zatynyń kupııasyn erte meńgerip, soǵan sáıkes, olardyń erik-jigerleri arta kele býyrqanǵan kúshke aınalǵanyn ańǵartady. Taǵy bir tuynarlyǵy – osy tujyrymdardy avtorlar kitapta kórsete bilipti.
Osy oraıda bir aıta ketetin másele, aǵaıyndy Qulmentegiler ustahana kórigin qyzdyrǵandaǵy negizgi maqsattary – jaı sharýashylyq-kúıbiń tirshilikpen aınalysyp, tıyn-teben taýyp, qaryn toıǵyzý emes. Kerisinshe, ata-babalarymyzdyń osy dástúrin jalǵastyryp, ulttyq has sheberlerdiń qarý-jaraq jasaýdaǵy qyr-syryna tereń úńilip, ony jetildire túsý. Odan keıingisi, eń mańyzdysy da, sol ónerdi kópke taratý, shákirt baýlý, boıyndaǵyny bolashaq jastarǵa úıretý, solarǵa darytý. Sóıtip, osy salada, óz ataq-abyroılaryn arttyrýdy emes, kerisinshe, atalar dástúrin jalǵastyryp, urpaqtar sabaqtastyǵyn qalyptastyrýdy, el múddesin oılaǵan ustalardy búginde respýblıkadan syrtqary talaı elder biledi. «Qoldan kelse, úlken sheberhana, murajaı jasap, ne úkimet qoldasa, qarý-jaraq palatasyn ashsaq» dep armandap qoıady. Ókinishke qaraı, qazir jatqa qımaq túgil keıbireýin kózben kórýge qımaıtyn, óte joǵary sheberlikpen jasalǵan qarýlary ártúrli sebeptermen shetel asyp ketti. Ókinishten ishiń ýdaı ashıdy. Amal neshik, sheteldikterdeı jerlesterimizdiń arasynan bul óner týyndylaryn izdep kelgender, attaı qalap alǵandar tabyla qoımady. Ne ónerdi túsinbeıtin bop aldyq pa, ne nemquraıdylyqqa etimiz ólip ketkendikten be, óz qundylyqtarymyzdyń baǵasyn áli tıisinshe paryqtaı almaı júrmiz-aý!
«Elge istegen isiń óshpes» degen. Aǵaıyndy Qulmentegilermen aralasyp, Táýelsizdigimizdiń alǵashqy táı-táı basqan toqsan eki-toqsan besinshi jyldary birge atqarǵan keıbir ıgi sharalar eske túsedi. Áýeli, aǵaıyndy ustalardyń qolynan shyqqan ulttyq qarý-jaraq túrlerin Ishki ásker jaýyngerlerine kórneki qural retinde kórsetip, kórme uıymdastyrǵanymyz bar. Sonda jas jaýyngerlerimiz dýlyǵany bastaryna kıip, qoldaryna naıza ustap, endi bireýleri bir-birine «shoqpar siltegen» bolyp oınap, endi bireýleri qalqan ustasa, qaısy biri «sadaq atyp», máre-sáre bolyp qalǵany bar.
Osynaý bir ózimiz qoldan uıymdastyrǵan «kóshpeli kórmeni» Almaty qalasynyń Dınamo stadıonynda Qarýly Kúshterdiń qatysýymen ótkizilgen Naýryz meıramynda da kópshilikke tamashalatyp edik. Buǵan Halyq Qaharmany, ataqty partızan-jazýshy Qasym Qaısenov aǵamyz ben anaý Kóktóbe etegindegi Almaty haıýanattar baǵynyń «muqym permesin jaılap jatqan» kúzetshisi, bilgir qyran bapkeri Ábilhaq Turlybaevty alyp kelgenimiz óz aldyna bir hıkaıa… Qasym aǵamyzdyń ústine ulttyq shapan kıgizip, qolyna Ábilhaqtyń qyranyn ustatyp, fototilshi N.Qızatovqa túsirtip, «Halyq keńesi» gazetine «Qos qyran» dep sýret bergizgenimiz áli esimde. Odan keıin Tursynjan jáne Mahmut Qulmentegilerin Qorǵanys mınıstrligi qolbasshylyǵynyń tapsyrysy boıynsha qarý-jaraǵymen birge aldyryp, Almatydaǵy burynǵy bas shtabta da «kóshpeli kórme» uıymdastyrǵanbyz. Keıin estidik: Elbasy osynaý shaǵyn kórmege erekshe mán berip, mınıstrlik basshylyǵynyń kóńilin aýdartqan kórinedi.
Al endi osymen is bitti me? Bir-birimizdi maqtap, «biz keremetpiz» deýden asa almaı júrgen joqpyz ba? Azamattarymyz bizge arnap osyndaı kitap shyǵardy. Ony qalaı paıdalanyp jatyrmyz? Osynyń aldynda, mysaly, Qazaqstan Sýretshiler odaǵynyń múshesi, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Qalıolla Ahmetjannyń «Jaraǵan temir kıgender» (Almaty, «Jazýshy», 1970) atty batyrlardyń qarý-jaraǵy, áskerı óneri jáne salt-dástúrleri týrasynda keremet kitap-albomy jaryq kórip edi ǵoı. Osylardan ne ǵıbrat aldyq? Basqasy basqa, bul týyndylar bizdiń áskerılerge qalaı áser etti? Mınıstrlikke qarasty qarý-jaraqshylar ne deıdi? Múmkin kýrsanttarymyzdy oqytý baǵytynda Ulttyq qorǵanys ýnıversıteti jáne Áskerı ǵylym ortalyǵyndaǵy ǵalymdarymyzdyń osy ispen tikeleı aınalysyp júrgenderi bar da shyǵar? Áıtpese, maman kerek bolsa, ózimizdiń joǵary oqý oryndarynyń ǵalymdaryn, osy istiń mamandaryn kómekke shaqyrýǵa bolar. Olar, mysaly, Reseıden aldyratyn ǵalymdardan qymbat suraı qoımas.
Mende osyndaı suraq kóp. Onyń endi bir parasy mynaý. Biz sóz etip otyrǵan basylymdar jáne joǵaryda atalǵan kóptegen batyrlar jyrlary men epos, qıssa-dastandarymyz Qorǵanys mınıstrligine qarasty qaı kitaphanada, qaı sardardyń úıinde bar? Elbasynyń tikeleı basshylyǵymen qurylǵan «Mádenı mura» baǵdarlamasy boıynsha jaryqqa shyǵyp jatqan 100 tomdyq babalar ulaǵatymen jaýyngerlerimizdi sýsyndatyp júrmiz be? Álde olardyń Otan qorǵaýshylarǵa qatysy joq pa? «Biz ádebıetshi emespiz. Áskerge onyń keregi qansha?» degen de pikir baryn bilemiz. Olaı emes. Bul jaıynda uly Baýkeń – Keńes Odaǵynyń Batyry, dańqty qolbasshy Baýyrjan Momyshuly sonaý surapyl soǵys jyldarynyń ózinde respýblıkalyq Halyq komıssary N.Ońdasynovqa jazǵan hatynda jastarymyzdy jaýyngerlik dástúr – batyrlyqqa, erjúrektikke, tabandylyqqa, tapqyrlyqqa, aıla-tásilge baýlıtyn batyrlar jyrlary sııaqty halqymyzdyń baı ádebı murasymen birge ulttyq at sporty oıyndarymyz – aýdaryspaq, teńge atý, shaýyp kele jatyp shyǵyrshyqtan naıza ótkizý, aýada qalqyǵan shyt oramaldy qylyshpen tilip túsý, jerden túıinshek ilý, qyl aıaǵy, asyq oıynyna deıin jastar tárbıesinde kádege jaratý kerektigin nusqap, al «odan jastardy shetqaqpaı etýge qandaı pravolaryń» bar, bul – qylmys» degen edi ǵoı.
Osyndaı úlken ulttyq ónegeden nár alǵan aǵa urpaq sonaý soǵystyń surapyl jyldarynda da batyrlar jyrlarynan, rýhyńdy kóterip, namysyńdy qaıraıtyn, eldikke, birlikke, otanshyldyqqa shaqyratyn, bir ózi bir jarǵynyń júgin kóteretin mirdiń oǵyndaı qanatty sóz, maqal-mátelderimizden rýhtanǵan eken. Maıdanger-jazýshy Á.Nurshaıyqov maıdanda M.Áýezovtyń «Abaı joly» epopeıasyn sómkesine salyp júrip oqıtynyn jazǵanyn biz de oqyǵanbyz.
Búkil qazaq jeri – shalqar kól, aıdyndy teńiz, asqar taý men sheksiz dalamyzdy maıdan etip, jońǵarmen eki júz jyl soǵysqan halqymyz talaı erliktiń úlgi-ónegesin kórsetken. Ata jaýyn ata qonysynan údere qýyp, «al endi turar jerińdi aıt» dep, qasqaıyp qarsy tura bilgen halqymyz qoldan batyr jasaýdy tilemeıdi. Keıbir elder sııaqty basqa halyqtyń batyryn óz ultyna sińirip alýǵa da zárý emes. Másele – sol barymyzdy tıisti dárejede kórsete almaı júrýimizde.
Endeshe qazaq aqyn-jazýshylarynyń (B.Momyshuly, J.Jabaev, Q.Amanjolov, Á.Nurshaıyqov, B.Bulqyshev, S.Máýlenov, A.Jumaǵalıev, t.b.) osynaý surapyl soǵys jyldary okopta týyndap, ana tilimizde móldiretip, dabyldatyp, daýyldatyp oqyǵan qaı shyǵarma, qaı ánimen tanyspyz? Qazaq maıdangerleriniń kórnekti ókilderi dańqty Baýyrjan Momyshulynyń, basqasyn aıtpaǵanda, «Soǵys psıhologııasy», maıdan «sahnasynda» týyndaǵan qanatty sóz, maqal-mátelderi men ádebı-pýblııstıkalyq jazbalary, óz qolymen syzǵan áskerı oıý-órnek – qolónerinen jastarymyz, sarbazdarymyz habardar ma?!.
Odan keıin halyq moıyndaǵan, aty ańyzǵa aınalǵan batyr, bılerimizdiń portretterin bir izge keltirip, ǵylymı saraptaıtyn ýaqyt jetti dep oılaımyn. Óıtpese, belgili batyrlarymyzdyń beınesin árkim óz hal-qaderinshe salýda. Shyny qaısysy, kórkemdep, tuspaldanǵany qaısysy?.. Tipti, keı aǵaıyndar týys-týma, odan qaldy, aýyldastaryn batyr etip kórsetken portretter kóbeıip barady. Ol memlekettik deńgeıde marapattaýǵa tura ma? Halqyna qandaı eńbek sińirdi, qandaı erlik kórsetti? Osy sııaqty tolyp jatqan másele tóńireginde sýretshilerdiń, dızaınerlerdiń, tarıhshylar jáne aqyn-jazýshylarymyzben birge kónekóz qarııalarymyzdyń basyn qossaq bolmaı ma?
Osy máselelerge ǵylymı negiz qalaǵan, oraıy kelgende aıta ketkenimiz oryndy bolar, 2011 jyldyń aıaǵynda QR Mádenıet mınıstrligi Til komıtetiniń «Memlekettik tildi jáne Qazaqstan halqynyń basqa da tilderin damytý» baǵdarlamasy boıynsha «Qazaq enıklopedııasy» baspasynan memlekettik tilimizde tuńǵysh ret halyq erliginiń rýhanı jáne ǵylymı negizin qalaǵan «Aıbyn» áskerı enıklopedııasyn shyǵardyq. Jastarymyzdy Otanyn súıý jáne eliniń patrıoty bolý baǵytyndaǵy ár deńgeıdegi oqý jáne ǵylymı mekemelerdiń tálim-tárbıelik jumystarynda atalmysh enıklopedııanyń bereri mol dep senimmen aıta alamyz.
Odan qaldy, jaýyngerlik shyǵarmalardy, erlik pen batyldyqty úlgi etip, otansúıgishtikti nasıhattaıtyn ádebı-kórkem («Qaharman» deýge de bolar), eki tilde shyǵatyn jaýyngerlik jýrnal kerek. Áskerı taqyrypta karta, plakat, broshıýra jáne kórneki quraldar, mektepterdegi alǵashqy áskerı daıyndyqtarda sharq uryp izdep, aýadaı qajet etilip júrgen jabdyqtar, stend, áskerı mýzykalyq ádebıetter, notalardy tapsyryspen basyp shyǵaratyn, bir ortalyqtandyrylǵan áskerı baspa qajet-aq.
Taǵy bir oıdaǵy másele: áskerde mýzyka, saz jáne áýenderdi paıdalanýda belgili dárejede talǵampazdyq kerek. Ásirese, áskerı oqý oryndaryndaǵy oqýaralyq, sabaqtan keıingi úzilisterde, jas jaýyngerler kýrsynda, sarbazdardyń ózdiginen daıyndalatyn ne ústi-bastaryn jónge keltiretin bos ýaqyttarynda dombyradan Abaıdyń tereń saryndy, Qurmanǵazynyń daýylpaz, Mahambettiń narkesken, Táttimbettiń týǵan el, ósken jerimizdiń tabıǵı sulýlyǵyna ǵashyq etetin kúılerin kúmbirletip, Qorqyt, Yqylas sııaqty qobyzshylardyń ómirge qushtarlyq sezimińdi oıatatyn saryndaryn sarnatyp qoıar ma edi!?.
Odan keıin, ásirese, kadet korpýsynyń kýrsanttary, jas ulandyqtar men áskerı bólimderdegi jas sarbazdar tárbıesine Aqtamberdi, Shalkıiz, Mahambetterdi, Azamat soǵysy jáne Otan soǵysy kezindegi soǵys taqyrybyndaǵy ádebıet negizin qalaýshylar B.Momyshuly, J.Jabaev, B.Bulqyshev, Q.Qaısenov, M.Ǵabdýllın, Q.Bekqojın, Á.Nurshaıyqov, Q.Amanjolov, J.Saın, A.Jumaǵalıev, T.Aqsholaqov, sondaı-aq, M.Maqataev sııaqty kóptegen aqyndardy «kómekke shaqyryp», halyq kompozıtorlary men kópke belgili ánshilerdiń patrıottyq taqyryptaǵy ánderin dámil-dámil radıo torabynan berip otyrýǵa nege bolmasqa. Mundaı áýender jasóspirimderimizdiń qulaǵyna erte kezden juǵysty bolady da, olar ony ómir boıy umyta qoımaıdy.
Iá, bizdiń aǵa urpaq talaı atomdyq jarylystardy, talaı rýhanı kemsitýshilikterdi, basqa da neshe túrli sumdyq tájirıbelerdi kórdi. Biz – Goloekın-qýjaqtyń qoldan uıymdastyrǵan ash-jalańashtyǵyn bastan ótkerse de tizesin búgip, rýhy synbaǵan halyqtyń urpaǵymyz. Bizge endigi keregi «Kishi oktıabr» emes. Ásirese, áskerge keregi – barlyq mınıstrlikke de artyq bolmas, Elbasy bastaǵan memlekettik aýqymdy «Mádenı mura» baǵdarlamasynyń jaýyngerlerge jaramdy nusqasyn endirý. Bul – respýblıkamyzdyń, ásirese, Bilim jáne ǵylym, Qorǵanys mınıstrlikteriniń tikeleı mindeti.
Búginde bireýlerimizdiń – balalarymyz, bireýlerimizdiń nemerelerimiz oqýǵa baryp júr. Olardyń erteń qandaı azamat bolyp óseri qaı-qaısymyzdyń da júregimizdi syzdatyp, qabyrǵamyzǵa batary anyq. Olar bizdiń bolashaǵymyz deımiz. Urpaq aýysary – zańdy qubylys. Erteń olar bizdiń ornymyzda Otanymyzdy qorǵaýǵa mindetti. Sonda kimdi qaldyrmaqpyz: amerıkalyq boevıkterge, «qurý-qurý» dep shýyldasyp júrgen baıyrǵy úndisterge eliktep-solyqtaǵan, áıtpese, qytaı oıynshyqtarynan el – aman, jurt tynyshta múgedek bolyp, óz ata-babalarymyzdyń Otan qorǵaý, has jaýyngerlik ónerlerinen ózimiz maqurym etkendikten, jalpy ulttyq ataýlyǵa eskilik dep, jıirkene qaraıtyndardy ma? Bul astamshylyq, keýdemsoqtyq qaıdan keldi. Bireýler ıtermelep, óz ıleýlerine kóndirip júrgen joq dep aıta alamyz ba? Qalaı bolǵanda da barlyq kiltıpan ózimizden-aý!?.
Árıne, bizdiń de aıtarymyz «tek júz tomdyqtar men ádebı shyǵarmalardy erteli-kesh jattat, tek kúı sarnat» degen emes. Osynaý ulttyq qundylyqtarymyz qazir kóptep sanalatyn úlkendi-kishili áskerı oqý oryndarynda (akademııa, ınstıtýttarda), ásirese, kadet korpýsynda, azamattyq jáne áskerı baǵyttaǵy orta mektepterde alǵashqy áskerı daıyndyqtarda, tarıh taqyrybyna baılanysty sabaqtarda ne tárbıe saǵattarynda oqytylyp, kórneki oqý quraly retinde paıdalanylyp jatsa, quba-qup. Onda, árıne, áskerı tilmen aıtqanda, suraǵymyz joq.
Bul osy oı-pikirimizdi kezinde Qorǵanys mınıstriniń basshylyǵynda otyrǵan laýazymdy azamatqa gazet betinde tikeleı baǵyttap ta jazyp edik. Biraq ony oqyǵan adam bolmady-aý deımin. Óıtkeni, ne mınıstr, ne mınıstrlik tarapynan ne dattaǵan, ne jaqtaǵan lebiz estimedik. Odan da ókinishtisi: osy másele boıynsha Qorǵanys mınıstrliginiń Ǵylym jáne bilim departamentiniń sol kezdegi bastyǵy polkovnık G.Dýbovev pen onyń qol astyndaǵy basqarma, bólim bastyqtaryna da tikeleı usynys jasaǵanymyzdan eshteńe shyqpaýy edi. Endigi bar úmitimiz – respýblıkamyzdyń Bilim jáne ǵylym mınıstri B.Jumaǵulov pen Qorǵanys mınıstri Á.Jaqsybekov myrzalarda. (Ádemi etip fotosýretterin túsirgender N.Jubanov, B.Qulmaǵanbetov, S.Sársenov, Iý.Bekker jáne O.Proskýrın).
…Oıdy oı qozǵaıdy. Úshinshi-tórtinshi synypta-aý deımin, esimi áli kúnge deıin esimde – Sholpan deıtin apaıymyz ádebıet sabaǵynda ertegiler oqıtyn. «Alpamys», «Er Tarǵyn», «Er Tóstik», «Qara qypshaq Qobylandy», «Kerqula atty Kendebaı», «Kún astyndaǵy Kúnikeı qyz», «Qańbaq shal», «Tazsha bala» deısiz be, bolmasa, neshe túrli qııal-ǵajaıyp ertegilerdiń keıipkerleri – Taýsoǵar, Kóltaýysar, Jelaıaq sııaqty nemese jerge qulaǵyn tóseı qoıyp tyń tyńdaıtyn Saqqulaqtardyń minez-qulyq, qystalań jerde qutqaratyn tapqyrlyqtary jas janymyzdy yntyqtyryp, bala qııalymyzdy sharyqtatatyn. Kerqula atqa minip, aspan álemine sharyqtap, el-jurtymyzdy asyraǵymyz keletin. Qyzdarymyz Kúnikeı qyzǵa, odan qaldy, aqylyna kórki saı, erleriniń súıkimdi de súıikti serikteri Qurtqa, Nazym, Aıjúnis, Gúlbarshyn, odan bergi Qyz Jibek, Baıan Sulý, Maısaraǵa (Gaýharlarǵa) uqsaǵysy keletin.
Besinshi synyptan keıin Pavlodar qalasyndaǵy 3-mektep-ınternattyń dırektory Sh.Tasmaǵambetov degen aǵaıdyń «qolyna tústik». Ol kisi Abaıdyń «Internatta oqyp júr», «Bolys boldym, minekı», «Attyń syny», «Qys», «Jazǵytury qalmaıdy qystyń syzy» syndy shyǵarmalaryn jattatyp, Mahambettiń óleńderine kelgende, tipti, ekpindetip, bylaısha aıtqanda, sólimizdi syǵyp alatyn. Záre-qutymyz qalmaıdy. Synypta, tipti, dálizde de tek masa yzyńy estiletin edi-aý. Dúnıe toqtap qalǵandaı bolatyn.
Al endi ózara aıtqanda, «sybyrlaǵandy Qudaı estimeı me» degendeı, bizdiki ocy tóńirekte oı qozǵaý ǵoı. Sizder ne deısizder, bilim salasyndaǵy jáne irgetasynyń qalanýyna 20 jyl tolyp otyrǵan Qarýly Kúshterimizdegi azamattar?
Saǵıdolla KÓShIMBAEV,
áskerı jýrnalıst-jazýshy,«Aıbyn» áskerı baspasynyń
dırektory – bas redaktory
«Ana tili».
