وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن كوركەمدىك-ديزاين جاعىنان ەرەكشە بەزەندەندىرىلگەن، مازمۇنى جاعىنان تاريحي قۇندىلىقتارعا جاتاتىن «تەمىرشى-ۇستالار» دەگەن كىتاپ-البوم قولىما ءتۇستى. باسپاگەر رەتىندە ايتايىن: جۇتىنىپ تۇر، ءار قازاقتىڭ ماقتانىش سەزىمىن وياتادى. پاراقتاپ، زەردەلەي قارادىم. سوناۋ كونە داۋىردەن ۇمىت بولا باستاعان تەمىرشىلىك-ۇستالىق ونەر، قارۋ-جاراق، ات ابزەلدەرى، سازدىق اسپاپتار جانە تۇرمىس-سالتتىق بۇيىمدار سىرىنا ءۇڭىلىپ، ولاردى جاساۋدىڭ امال-تاسىلدەرىن جاڭعىرتقان ازاماتتاردىڭ ەڭبەكتەرى جارىققا شىققانىنا، ماڭداي تەر، ادال كاسىپتەرىنىڭ وسىنداي ادەمى مۇقابامەن كىتاپ بولىپ، «تاسقا باسىلعانىنا» قۋاندىم. كەزىندە وسىنداي ونەر تۋدىرىپ، كەڭ دالادا ەركىن وسكەن تۇركىلەردىڭ جالعاسى – قازاق دەگەن ەلىمىز ءۇشىن، ءوزىمنىڭ دە سونىڭ ءبىر تۇياعى ەكەنىم ءۇشىن قۋاندىم.
ءار ەلىن سۇيەر ازامات ءوزىنىڭ تۋعان ەلىنىڭ الدىنداعى پارىزىن وتەر بولار؟! بىرەۋى ولەڭىمەن، بىرەۋى ونەرىمەن دەگەندەي… قالاي دەسەك تە، ەل الدىنداعى بورىشىن ابىرويمەن اتقارىپ جۇرگەن ازاماتتار جەتەرلىك. وسىنداي ويلاردىڭ جورالعى-جۇگىن اعايىندى ءۇش جىگىت – تۇرسىنجان، ماحمۇت، ايتبەرگەن جەتەنۇلدارى قۇلمەنتەگىلەر «ونەر» باسپاسىنان 2006 جىلى شىققان، «تەمىرشى-ۇستالار» اتتى كىتاپپەن وتەپ وتىر. كىتاپ بولىمدەرىنىڭ تاقىرىپتىق-تانىمدىق جۇيەسىن كوركەمدەپ، فوتوسۋرەتتەردەگى زاتتاي ايعاقتاردىڭ اتاۋى مەن تۇسىنىكتەرىن جازعان جانە البومنىڭ ديزاينەرلىك نۇسقاسىن ۇسىنعان دا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ديزاينەرلەر وداعىنىڭ مۇشەلەرى، وسى ءوزىمىز ءسوز ەتىپ وتىرعان – اعايىندى ءۇش نويان قۇلمەنتەگىلەر. بۇل زاڭدى دا. ويتكەنى، ولار بۇل ەڭبەگىن، وزدەرى ايتقانداي، كوشپەلىلەرگە ءتان تابيعاتى مەن جان دۇنيەسى بىتە قايناسقان; ومىردە قازاقتىڭ ءداستۇر-سالتىن، جول-جورالعىسىن جەتىك بىلگەن; كەڭپەيىل دە ءورشىل، ۇجداندى دا ۇلتشىل اكەلەرى جەتەن ومارۇلى مەن اياۋلى انالارى نۇرىمحان كۇنجەكەقىزىنىڭ رۋحتارىنا ارناعان.
كىتاپ ءۇش بولىمنەن تۇرادى. ولار – «قارۋ-جاراق»، «ساز اسپاپتارى» جانە «تۇرمىستىق بۇيىمدار». ءبىز تاقىرىبىمىزعا وراي بۇل جولى تەك قارۋ-جاراق ءبولىمى جايىندا عانا ءسوز قوزعاماقپىز.( قالعان ەكەۋى دە، ارينە، ارنايى توقتالاتىن، ۇلكەن اڭگىمە ارقاۋى بولارلىق دۇنيەلەر). ول جايىندا كىتاپ اۆتورلارى: «قازاق وقىرمانىنا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ءبىز بۇل كىتاپتى ءۇش بولىمگە بولدىك. ءبىرىنشى ءبولىم — قارۋ-جاراقتار تۋرالى. بۇل بولىمدە تەمىر اۋىزدىق، ۇزەڭگى، تاعا جانە قارۋ-جاراقتار تۋرالى مالىمەتتەر قامتىلعان. قارۋ جاساۋ كوشپەلى، كۋاتتى، باي حالىقتىڭ ات ويناتىپ، تاريح تورىنە شىعىپ، توڭىرەگىنە تۇتاسىمەن ىقپال ەتۋى، اۋىزدىعىمەن الىسقان ارعىماقتارمەن الىس ايماقتارعا جاۋىنگەرلىك جورىقتار جاساۋى كەزىندە پايدا بولعان، كەيىن قالپىنا كەلتىرگەن كارۋلارعا بايلانىستى دەسەك تە بولادى. بۇل تۋرالى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەن بىرنەشە مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن كونە تۇركىلەر: ساقتار، ۇيسىندەر، قاڭلىلار، عۇندار دەرەكتەرىندە سايراپ جاتىر. سول بابالار جايىنداعى مادەني مۇرالاردا قازىرگى قازاق مادەني تۇرمىسىنىڭ ۇقساستىعى مەن جاقىندىعى ايقىن جازىلعان.
قازاقتىڭ قارۋ-جاراق، ساۋىت-سايماندارى، نەگىزىنەن، تەك ات ۇستىندەگى جاۋىنگەرگە لايىقتالادى. الىس جولعا الىپ جۇرۋگە جەڭىل بولۋى، قارسى جاۋىنا قولدانۋعا ىڭعايلى، بەرىك بولۋى جانە قارۋ ءتۇرىنىڭ كوپ بولۋى ونى جاسايتىن تەمىرشى-ۇستالاردىڭ بيىك دەڭگەيىن كورسەتەدى» دەيدى.
كىتاپ اۆتورلارى تۇرسىنجان، ماحمۇت، ايتبەرگەن جەتەنۇلدارىنىڭ بۇل ىسپەن كوپتەن اينالىسىپ جۇرگەنىن جاقسى ءبىلۋشى ەدىم. ول كەزدەگى مەكەن-جايىم الماتى قالاسىنىڭ تاۋلى قىرات جاعىندا بولاتىن. سودان ءسال تومەندەگى قاجىمۇقان كوشەسىندەگى وسى ۇستالاردىڭ ۇيلەرىنە ءارى-بەرى وتكەندە سوعىپ كەتىپ تۇراتىنمىن. ءۇي اۋلاسىنداعى شاعىن عانا اشىق لاپاس استىندا اعايىندى ۇشەۋى قاراپايىم ۇستاحانا اشىپ، كورىگىن كۇرپىلدەتىپ، شويىن ۇستىندە بالعا ويناتاتىن. وتقا بالقىعان تەمىرلەردى توستە جانشىپ، قامىرشا يلەپ، ايتەۋىر، دەگەنىنە كوندىرەتىن. ولاردىڭ وسىلاي سوعىپ جاساعاندارىنىڭ قاتارىندا دۋلىعا (شوشاق دۋلىعاسى دا بار), تورعاۋىت، توماعان، قورامساق، جەبە ء(تورت ءتۇرى – ساۋىت تەسەرى، ارقان ۇزەرى دەگەندەي), نايزا (جاعالى نايزاسى دا), سۇڭگى، كۇرزى، شوقپار، ساقەتەر، ءۇش ءتۇرلى قالقان (ۇلكەنى، ورتاشاسى، كىشىسى دەگەندەي), قانجار، سەمسەر، بوسمويىن، ايبالتا (بەساسپاپ ايبالتا), قۇستۇمسىق جانە اسكەري داۋىلپاز… بار. ال اناۋ ادىرنا جانە قوبىزدارىنىڭ ءوزى – تالاي اڭگىمەگە ارقاۋ بولارلىق ءبىر بولەك دۇنيە. اپىر-اي، قايسىسىن ايتا بەرەيىن، اتا-بابالارىمىزدىڭ پايدالانعان قارۋ-جاراق اتاۋىنىڭ ءوزى تىزە بەرسەڭ كوپ-اق.
بۇل قۇرال-سايمانداردىڭ ارقايسىسى جەكە-جەكە ماقساتتاردا پايدالانىلعانى بەلگىلى. مىسالى، اسكەري داۋىلپاز – ۇستالاردىڭ ايتۋىنشا، سوعىسقا شىعار الدىندا، سوسىن سوعىس مايدانىندا قولدانىلعان جاۋىنگەرلىك ساز اسپابى. الاپات سوعىس، نامىستى شايقاس نەمەسە جان بەرىپ-جان الىسار ۇرىسقا اتتاناردا داۋىلپاز ۇرعان. جاۋىنگەرلەردى ءبىر قولعا جيناقتاپ، جىگەرىن شىڭداپ، رۋحىن كوتەرۋ ماقساتىندا دۇمپىلدەتكەن. سونىمەن بىرگە جەڭىس تويىن تويلاعان سالتاناتتى شەرۋ كەزىندە دە اسكەري ءداستۇر رەتىندە قولدانىلعان.
سول ءتارىزدى كۇرزىنى الايىق. ول، ءوز كەزەگىندە، ەلارالىق ىنتىماقتى قورعايتىن سوعىستاردا قولدانىلاتىن قارۋ ەكەن. ەرەن باتىرلارعا ەرەكشە ادىسپەن سىرتىن تەمىرمەن قاپتاپ، وتكىر دە ۇشكىر ەمشەكتەر قوندىرىپ، ارنايى جاسالعان قارۋ. ەرتە كەزدە قاعانات بيلەگەن حاندارىمىز تاعىنا وتىرعاندا كۇرزى ۇستاپ وتىرۋ ءداستۇر بولعان. سودان بەرى كۇرزى بيلىكتەگى كۇش يەسىنىڭ رامىزدىك بەلگىسى بولىپ سانامىزدا سىڭىسكەن.
قۇستۇمسىق پەن بەساسپاپ ايبالتانىڭ دا جاسالۋىندا ەرەكشەلىكتەر بار. سوڭعىسىنىڭ ايىرماشىلىعى – بىرنەشە قارۋ تۇرلەرىن ءبىر قارۋدىڭ بويىنا بىرىكتىرىپ جاساۋ ارقىلى، ونىڭ شايقاس كەزىندەگى قارىمدىلىعىن ارتتىرعان. باسقاشا ايتار بولساق، بەساسپاپ ايبالتامەن شابۋعا دا، شانشۋعا دا بولادى. ساپتىڭ القىمى مەن جەلكەسىنە ەكى وتكىر قياق بەكىتىلگەن. قارسى سىلتەگەن جاۋ قىلىشىن جاسقاپ، القىممەن ءىلىپ تارتۋعا بولادى. سابىنىڭ ۇڭعىسىنا كىرىستىرە قانجار ورنالاستىرىپ قويعان. ونى جاۋىمەن بەتپە-بەت كەلىپ قالعان قىسىلتاياڭدا، نە جەكپە-جەكتە سۋىرىپ الىپ، قارسىلاسىن جاسقاپ ءجۇرىپ، الىپ سوعۋعا بولاتىن بەساسپاپ قارۋ.
وسىلاي سىرعىتا بەرسەك، ءتىپتى، ارقايسىسىنا پايدالانىلعان شيكىزات-ماتەريالدار، ولاردىڭ ءتۇر-ءتۇسى جايىندا، ىسكە اسىرۋ قىر-سىرى (تەحنولوگياسى), ءادىس-ءتاسىلى ء(ار شەبەردىڭ وزىندىك قۇپياسى بارى بەلگىلى) تۋراسىندا ءسوز قوزعار بولساق، ءوز الدىنا ۇزىن-سونار اڭگىمە. قارۋ-جاراق تۋرالى ءالى كۇنگە تىڭ كۇيى جاتقان ەتنوعىلىم زەرتتەپ، زەردەلەنۋى قاجەت.
سول كەزدىڭ وزىندە-اق، «اتتەڭ-اي، مىنا جىگىتتەرگە ارنايى جابدىقتالعان ۇستاحانا بولار ما ەدى؟!» دەپ ويلايتىنبىز. وسىناۋ كونە تاريح، ۇلتتىق رۋحىمىزدىڭ كوركەيۋىنە ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن اراق دۇكەندەرى، ويىنحانا-سىراحانا سياقتىلارعا جۇعىسا كەتەتىن دەمەۋشىلەردى قايدان تاپساق، ءا؟.. «تاپقان كۇندە دە ولاردىڭ موينى مۇندايعا بۇرىلا قويار ما؟!» دەپ شاراسىزدىقتان دال بولاتىنبىز. سويتسەك، قۇلمەنتەگىلەر قاشاندا حالقىمىزدىڭ رۋحاني دۇنيەسىنە جاناشىرلىق تانىتىپ جۇرەتىن حالقىمىزدىڭ ارداقتى ازاماتى، سول كەزدە الماتى قالاسىنىڭ اكىمى بولعان يمانعالي نۇرعاليۇلى تاسماعامبەتوۆ مىرزا ايتارلىقتاي قامقورلىق كورسەتكەنىن ريزالىقپەن ەسكە الادى.
باسقالاردان كۇلمەنتەگىلەردىڭ ەرەكشەلىگى – نامىسشىلدىعىندا. «سەن بىزگە وسىلاي ىستەي عوي» دەپ وزگەگە قول جايىپ بارا قويعان جوق. بار سەنگەنى – وزدەرىنىڭ بىلىمدەرى مەن بىلىكتىلىگى. كەزدەسسەڭ بولدى، ەستيتىنىڭ – «الپامىس»، «قوبىلاندى»، «ەر تارعىن»، «ەر قوساي» سياقتى باتىرلار جىرلارىنان ەكپىندەتە جاتقا سوققان ۇزىندىلەر. ونى قويىپ شىڭعىس حان، ابىلاي حان، ەدىگە، ماماي، قابانباي، بوگەنباي، قاراساي، اعىنتاي، بايدىبەك، سىپاتاي، شاقشاق جانىبەك، كەنەسارى، سىرىم، يساتاي-ماحامبەت باتىرلار جايىنداعى قيسسا-داستانداردان ويقاستاتادى دەيسىڭ. سودان-اق كوشپەلىلەردىڭ قارۋ-جاراق جاساۋ سىرلارىن كونەدەن تامىرلاپ سەزەدى، بىلەم. سەزەدى دە، بايقايمىن، ونى ۇستالىق ونەرلەرىندە پايدالانادى. باتىرلار جىرلارى، ميفتىك اڭىز-اڭگىمە، ەرتەگىلەر مەن قيسسا-داستانداردا ولاردان سىر تارتا بىلگەن مىنا سياقتى ۇستالارعا قارۋ-جاراقتىڭ اتى دا، زاتى دا جازىلعان ەكەن-اۋ؟! جاندارى كۇمبىر-كۇمبىر كۇي توككەن، ۇلتتىق ءتالىم-تاربيەمىزگە ۋىزىنان قانىققان اعايىندىلار وسىنداي الەمنەن راحاتتانادى-اق. مۇندايدا ولارمەن وي ءبولىسىپ، سىر شەرتىسۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت. جانىڭ جاسارىپ، رۋحىڭ قاناتتانادى.
ءيا، اعايىندى قۇلمەنتەگىلەردىڭ باسقالارعا ۇقسامايتىن، ولاردى باسقالاردان ەرەكشەلەندىرىپ تۇراتىن كۇش تە، مىنە، ولاردىڭ ومىرگە دەگەن وزىندىك ءبىر مىعىم وي-تولعامدارىندا، وسىنداي ەرەكشە ءبىر فيلوسوفياسىندا بولسا كەرەك. ول اكە قانى، انا سۇتىنەن دارىعان. باستى قاعيدا – جوعارىدا ايتتىق، اكە اماناتىنا دەگەن ادالدىق. «ءدال قازىرگى كەزەڭدە ۇلتىمىزدىڭ ۇمىتىلىپ، كەنجە قالعان تەمىرشىلىك سياقتى قاسيەتتى ونەرىن قازاق حالقىنىڭ رۋحاني الەمىن بايىتىپ، وتانشىلدىق رۋحىن اسقاقتاتاتىن كيەلى ونەردىڭ ءبىر سالاسى دەپ ەسەپتەۋ كەرەك» دەيتىن اعايىندى تەمىرشى-ۇستالار ءبىرىنىڭ ءسوزىن ءبىرى جالعاستىرىپ: « ءبىزدى مازالاعان وسى ويدىڭ شەشۋى: «كەڭ بايتاق ەل مەن جەردى باتىر بابالارىمىز كالاي قورعادى، قانداي كارۋ-جاراعى، قانداي قورعانىس كۇرالدارى بولدى؟» – دەگەن سۇراققا اكەپ تىرەدى»
وسى سۇراقتىڭ شەشۋىن تابۋ ءۇشىن اعايىندى ءۇش جىگىت جەكە-جەكە جۇمىس ىستەۋدى دوعارىپ، اكەلەرىنىڭ اقىل-كەڭەسىمەن 1977 جىلى ناۋرىز ايىندا الماتى قالاسى قاجىمۇقان كوشەسىندەگى 75-ءشى ءۇيدىڭ اۋلاسىنان ۇستاحانا اشقان. بۇعان اكەلەرى باتاسىن بەرىپ، وسيەتىن ايتادى. اتالارى ومار ايماعىنا اتى شىققان بەلگىلى ۇستا بولعانىن، ءوز زامانىنا كەرەكتى قارۋ تۇرلەرىن ءوزى سوعىپ-جاساعانىن ونەگە ەتەدى. بىراق اتالارى اكەسىنىڭ توعىز ايىندا دۇنيەدەن وتكەن ەكەن. ونىڭ ونەرىن نەگىزىنەن ەلدەن جانە شەشەسىنەن ەستىپ وسەدى. سونىمەن قوسا اكەسىنىڭ ارتىندا قالدىرعان زاتتارىن كوزىمەن كورىپ ءارى قولىمەن ۇستاۋعا مول مۇمكىندىك بار. جۇرە-جۇرە زاتتاردىڭ سىرىنا ءۇڭىلىپ، كەيىن ۇستالىقتى جاقسى مەڭگەرىپ كەتەدى. ءسويتىپ، ومار اتالارىنىڭ كوزىندەي كورىپ جۇرگەن ۇزەڭگى، تۇلپاردىڭ تەمىر كىسەنى، اتالارى ءوزى جاساپ، ۇستاعان ساپى پىشاعىن «قادىرلەپ ۇستاڭدار!» دەپ امانات ەتەدى. ۇستا ءوز ونەرىنە ادال بولۋى كەرەكتىگىن قاتتى ەسكەرتەدى.
سودان اكەلەرى جالاڭاشتا تۇراتىن تەمىرشى سارسەبەك ۇستانى الماتىداعى بۇركىتشىلەر جارىسىنا كەلىپ جۇرگەن كەزىندە رەتىن تاۋىپ ۇيگە شاقىرىپ، اقسارباس قوشقاردى دۇعا وقىپ سويدىرادى. سودان قادىرلى قوناققا سىباعا تارتىپ، شاپان جاۋىپ، جول-جورالعىسىن بەرىپ، بالالارىنا باتا سۇرايدى.
ۇستالاردىڭ باتا بەرۋ ءراسىمى قىزىق: ول كونەدەن جەتكەن تەمىرشىلەردىڭ داعدىسىمەن ءتوستىڭ جانىندا ورىندالادى. باتا الۋشى بارماعىن توسكە قويىپ، باتا بەرەتىن قارت ۇستا تىلەگىن ايتىپ، بالعامەن باتا تىلەۋشى شاكىرتىنىڭ بارماعىن ءۇش رەت اقىرىن-اقىرىن سوعادى. ءتوستى، باسقا دا كەرەك-جاراق سايمانداردى سويىلعان قويدىڭ مايىمەن مايلايدى. كورىكتەگى وتقا «وت-انا» دەپ سىيىنىپ، ماي قۇيادى. «وت-انا»-كورىكتى جاعۋ ءۇشىن باتا العان ۇستانىڭ كورىگىنەن وتتى وشىرمەي اكەپ، ءوز كورىگىندە جاعىپ، تەمىر قىزدىرادى. ءىستى باستار كەزدە: «مەنىڭ قولىم ەمەس، ءتاڭىرىمنىڭ قولى»،- دەيدى.
مۇندا دا تەرەڭ سىر بار. بۇل ءداستۇر قازاق تەمىرشىلىك ونەرىنىڭ سان مىڭداعان جىلدىق تاريحىن اڭعارتادى. ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسقان وسى ءسوز كۇدىرەتىنىڭ تاعى ءبىر قىرى — ادامنىڭ «مۇنى مەن ىستەدىم» دەگەن پەندەلىك پيعىلىن تەجەپ، ءوز ىسىنە دەگەن ادالدىق پەن سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىراتىن پالساپالىق تەرەڭ ۇعىمدا جاتىر.
«بۇل – بىزگە ەرتەدەن جەتكەن تەمىرشى-ۇستالىق ونەردىڭ ءداستۇرى. ۇلگى بولارلىق وسى داستۇرلەردى اكەمىزدىڭ جاقسى ءبىلۋى ءبىزدى قاتتى سەرپىلتتى، – دەيدى ايبەرگەن باۋىرىمىز، – اكەمىز وتكەرگەن سوڭعى شيرەك عاسىر كوشپەلى تىرلىكتە بۇل ءداستۇر وشپەگەن ەكەن. ول ءبىز ءۇشىن ەجەلگى كوشپەلىلەردىڭ سوڭعى تۇياعى ەدى. قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىن، جول-جورالعىسىن جەتىك بىلەتىن، ءوز قازاعىن ۇنەمى جوعارى قويىپ سويلەيتىن ۇلتشىل ادام بولدى. ول – كوشپەلىلەرگە ءتان تابيعاتپەن بىتە كايناسقان، ومىردەگى تاجىريبەسى مول، وتە ۇجداندى جان-دى».
اجەلەرى اجاركۇل دە – قازاقتىڭ كيىمدەرىن تىگۋدە، كەستەلەپ ورنەك سالۋدا بۇكىل وڭىردە اتى شىققان اسقان شەبەر بولعان ادام. ەلدەگى اتاقتى بايلار وعان تاپسىرىس بەرىپ، كيىم تىكتىرگەن. قىسقاسى، اۋىل-ءۇيدى سول ونەرىمەن اسىراعان شەبەر جان بولعان.
تەمىرشى-ۇستالاردىڭ مۇنداي جۇرەكجاردى اڭگىمەلەرىنە مەن قانىق ەدىم. ارا-اراسىندا اشىق لاپاس استىنداعى كەيدە قىزعان كورىكتەي، كەيدە سۋىعان قىلىشتاي ءويبولىس، پىكىر الماسۋىمىز، نەگىزىنەن، ءبىر ارناعا كەلىپ توعىساتىن. ءبىرىمىز ش.ءۋاليحانوۆ، ءا.مارعۇلان، م.ماعاۋيننان دەرەك كەلتىرسەك، ءبىرىمىز ماحامبەت، ح.ارعىنباەۆ، م.كوپەەۆتى العا تارتامىز. ونى ازسىنساق، ءا.ديۆاەۆ، م.تىنىشباەۆ پەن س.ارونۇلىنىڭ شىعارمالارىن، ساق قورعاندارى، الەمگە ايگىلى «التىن ادام» قازبالارىنداعى، ورحون-ەنەسەي جاۋىنگەرلىك جازبالارىنداعى جادىگەرلەرىمىزدى مىسالداپ الەك بولامىز. باسقاسىن ايتپاعاندا، ەتنوگراف جاعدا بابالىقۇلىنىڭ وسىدان ءتورت جارىم عاسىر بۇرىن ءتورت ات جەگىلگەن اربانىڭ تاسقا قاشالعان سۋرەتىن كەزدەستىرگەنىن وزىنەن ەستىگەنبىز. سول سۋرەتتە بەينەلەنگەن ساداق تارتقان ادامنىڭ دا جەبەسىنىڭ ۇشى تەمىردەن كورىنەدى. سونى ايتىسامىز.
قازاق تەمىرشىلىك ونەرى تامىرىنىڭ تەرەڭدە ەكەنىنە دالەل جەتەرلىك. سونىڭ ءبىرى – توپونيميكالىق جەر اتاۋلارى. التىنشوقى، التىنەمەل، باقىرشىق، جەزدى، جەزقازعان، قورعاس، تەمىرتاۋ، تەمىرلىك، تەمىر ستانساسى، ت.ب. ودان قالدى، ءبىرجان سال بالاسىن تەمىرتاس («تەمىرتاس، اسىل، اقىق، قاراقتارىم…») دەسە، جالپى باۋىرلارىمىزدىڭ اراسىندا تەمىربولات، تەمىرشە، شىمبولات دەگەن دە ەسىمدەر از كەزدەسپەيدى. ءتىپتى، قازەكەڭنىڭ جەردى قويىپ، اسپان الەمىنە دە شارىقتاپ كەتىپ، جۇلدىز ەكەش جۇلدىزدىڭ وزىنە ات قويىپ، ايدار تاعىپ «تەمىرقازىق» دەيتىنىن قايتەرسىڭ؟!
تەمىرگە بايلانىستى اتاۋلانعان جەرلەرگە زەر سالعان ادامعا بالقىعان تاس قورىتپالار كەزىگەدى. عۇلاما عالىم الكەي مارعۇلان ەڭبەكتەرىندە شاعىن تەمىر قورىتاتىن وشاق ورىندارىن كوپتەپ كەزدەستىرگەنىن تالاي جازعانى بار. تەمىرى بار تاس قورىتپا وت قىزعان كەزدە وشاق تۇبىندەگى بالشىقتان جاسالعان ناۋامەن تەمىرى بولەك اعىپ، تاس قورىتپا وشاق تۇبىنە شوگىپ كالادى. سوندايدا وشاقتىڭ كومەيىنە قاراي ەكى-ءۇش كورىكپەن ۇرلەپ، وت قىزۋىن كۇشەيتەدى. وسىنداي تاسىلمەن تەمىر ءوندىرىپ، بۇيىم جاساۋ ادامزات بالاسىنىڭ دامۋىنا تەندەسى جوق قوزعالىس اكەلدى. تەمىر – ءتۇستى مەتالدارعا قاراعاندا ساپاسى جوعارى، كىزدىرۋ ارقىلى كاجەتتى ءار ءتۇرلى زات جاساۋعا يكەمدى، تابيعاتتىڭ ادامزاتقا تارتقان ۇلكەن سىيى.
ءبىزدىڭ تاقىرىبىمىزعا وراي اسكەري اتاۋلارعا توقتالساق: سارباز، ساردار، باتىر، ون باسى، ءجۇز باسى، مىڭ باسى، قاراۋىل، جاساۋىل، باقاۋىل، شولعىنشى، جاساق، قوسىن، ت.ب. اتاۋلار بۇكىل قازاق حالقىنىڭ اسكەري كۇش جۇيەسىن ايگىلەپ تۇر. وسىدان بارىپ كوشپەلى حالىقتاردىڭ تاريح الاڭىنا ات ويناتىپ شىعىپ، توڭىرەگىندەگى ەلدەرگە ىقپال جاساۋى، مىنە، وسى حاس شەبەرلەرىمىزدىڭ تەمىر زاتىنىڭ كۇپياسىن ەرتە مەڭگەرىپ، سوعان سايكەس، ولاردىڭ ەرىك-جىگەرلەرى ارتا كەلە بۋىرقانعان كۇشكە اينالعانىن اڭعارتادى. تاعى ءبىر تۇششىنارلىعى – وسى تۇجىرىمداردى اۆتورلار كىتاپتا كورسەتە ءبىلىپتى.
وسى ورايدا ءبىر ايتا كەتەتىن ماسەلە، اعايىندى قۇلمەنتەگىلەر ۇستاحانا كورىگىن قىزدىرعانداعى نەگىزگى ماقساتتارى – جاي شارۋاشىلىق-كۇيبىڭ تىرشىلىكپەن اينالىسىپ، تيىن-تەبەن تاۋىپ، قارىن تويعىزۋ ەمەس. كەرىسىنشە، اتا-بابالارىمىزدىڭ وسى ءداستۇرىن جالعاستىرىپ، ۇلتتىق حاس شەبەرلەردىڭ قارۋ-جاراق جاساۋداعى قىر-سىرىنا تەرەڭ ءۇڭىلىپ، ونى جەتىلدىرە ءتۇسۋ. ودان كەيىنگىسى، ەڭ ماڭىزدىسى دا، سول ونەردى كوپكە تاراتۋ، شاكىرت باۋلۋ، بويىنداعىنى بولاشاق جاستارعا ۇيرەتۋ، سولارعا دارىتۋ. ءسويتىپ، وسى سالادا، ءوز اتاق-ابىرويلارىن ارتتىرۋدى ەمەس، كەرىسىنشە، اتالار ءداستۇرىن جالعاستىرىپ، ۇرپاقتار ساباقتاستىعىن قالىپتاستىرۋدى، ەل مۇددەسىن ويلاعان ۇستالاردى بۇگىندە رەسپۋبليكادان سىرتقارى تالاي ەلدەر بىلەدى. «قولدان كەلسە، ۇلكەن شەبەرحانا، مۇراجاي جاساپ، نە ۇكىمەت قولداسا، قارۋ-جاراق پالاتاسىن اشساق» دەپ ارمانداپ قويادى. وكىنىشكە قاراي، قازىر جاتقا قيماق تۇگىل كەيبىرەۋىن كوزبەن كورۋگە قيمايتىن، وتە جوعارى شەبەرلىكپەن جاسالعان قارۋلارى ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن شەتەل اسىپ كەتتى. وكىنىشتەن ءىشىڭ ۋداي اشيدى. امال نەشىك، شەتەلدىكتەردەي جەرلەستەرىمىزدىڭ اراسىنان بۇل ونەر تۋىندىلارىن ىزدەپ كەلگەندەر، اتتاي قالاپ العاندار تابىلا قويمادى. نە ونەردى تۇسىنبەيتىن بوپ الدىق پا، نە نەمقۇرايدىلىققا ەتىمىز ءولىپ كەتكەندىكتەن بە، ءوز قۇندىلىقتارىمىزدىڭ باعاسىن ءالى تيىسىنشە پارىقتاي الماي ءجۇرمىز-اۋ!
«ەلگە ىستەگەن ءىسىڭ وشپەس» دەگەن. اعايىندى قۇلمەنتەگىلەرمەن ارالاسىپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى ءتاي-ءتاي باسقان توقسان ەكى-توقسان بەسىنشى جىلدارى بىرگە اتقارعان كەيبىر يگى شارالار ەسكە تۇسەدى. اۋەلى، اعايىندى ۇستالاردىڭ قولىنان شىققان ۇلتتىق قارۋ-جاراق تۇرلەرىن ىشكى اسكەر جاۋىنگەرلەرىنە كورنەكى قۇرال رەتىندە كورسەتىپ، كورمە ۇيىمداستىرعانىمىز بار. سوندا جاس جاۋىنگەرلەرىمىز دۋلىعانى باستارىنا كيىپ، قولدارىنا نايزا ۇستاپ، ەندى بىرەۋلەرى ءبىر-بىرىنە «شوقپار سىلتەگەن» بولىپ ويناپ، ەندى بىرەۋلەرى قالقان ۇستاسا، قايسى ءبىرى «ساداق اتىپ»، مارە-سارە بولىپ قالعانى بار.
وسىناۋ ءبىر ءوزىمىز قولدان ۇيىمداستىرعان «كوشپەلى كورمەنى» الماتى قالاسىنىڭ دينامو ستاديونىندا قارۋلى كۇشتەردىڭ قاتىسۋىمەن وتكىزىلگەن ناۋرىز مەيرامىندا دا كوپشىلىككە تاماشالاتىپ ەدىك. بۇعان حالىق قاھارمانى، اتاقتى پارتيزان-جازۋشى قاسىم قايسەنوۆ اعامىز بەن اناۋ كوكتوبە ەتەگىندەگى الماتى حايۋاناتتار باعىنىڭ «مۇقىم پەرمەسىن جايلاپ جاتقان» كۇزەتشىسى، بىلگىر قىران باپكەرى ابىلحاق تۇرلىباەۆتى الىپ كەلگەنىمىز ءوز الدىنا ءبىر حيكايا… قاسىم اعامىزدىڭ ۇستىنە ۇلتتىق شاپان كيگىزىپ، قولىنا ابىلحاقتىڭ قىرانىن ۇستاتىپ، ءفوتوتىلشى ن.قيزاتوۆقا ءتۇسىرتىپ، «حالىق كەڭەسى» گازەتىنە «قوس قىران» دەپ سۋرەت بەرگىزگەنىمىز ءالى ەسىمدە. ودان كەيىن تۇرسىنجان جانە ماحمۇت قۇلمەنتەگىلەرىن قورعانىس مينيسترلىگى قولباسشىلىعىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا قارۋ-جاراعىمەن بىرگە الدىرىپ، الماتىداعى بۇرىنعى باس شتابتا دا «كوشپەلى كورمە» ۇيىمداستىرعانبىز. كەيىن ەستىدىك: ەلباسى وسىناۋ شاعىن كورمەگە ەرەكشە ءمان بەرىپ، مينيسترلىك باسشىلىعىنىڭ كوڭىلىن اۋدارتقان كورىنەدى.
ال ەندى وسىمەن ءىس ءبىتتى مە؟ ءبىر-ءبىرىمىزدى ماقتاپ، «ءبىز كەرەمەتپىز» دەۋدەن اسا الماي جۇرگەن جوقپىز با؟ ازاماتتارىمىز بىزگە ارناپ وسىنداي كىتاپ شىعاردى. ونى قالاي پايدالانىپ جاتىرمىز؟ وسىنىڭ الدىندا، مىسالى، قازاقستان سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ مۇشەسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى قاليوللا احمەتجاننىڭ «جاراعان تەمىر كيگەندەر» (الماتى، «جازۋشى»، 1970) اتتى باتىرلاردىڭ قارۋ-جاراعى، اسكەري ونەرى جانە سالت-داستۇرلەرى تۋراسىندا كەرەمەت كىتاپ-البومى جارىق كورىپ ەدى عوي. وسىلاردان نە عيبرات الدىق؟ باسقاسى باسقا، بۇل تۋىندىلار ءبىزدىڭ اسكەريلەرگە قالاي اسەر ەتتى؟ مينيسترلىككە قاراستى قارۋ-جاراقشىلار نە دەيدى؟ مۇمكىن كۋرسانتتارىمىزدى وقىتۋ باعىتىندا ۇلتتىق قورعانىس ۋنيۆەرسيتەتى جانە اسكەري عىلىم ورتالىعىنداعى عالىمدارىمىزدىڭ وسى ىسپەن تىكەلەي اينالىسىپ جۇرگەندەرى بار دا شىعار؟ ايتپەسە، مامان كەرەك بولسا، ءوزىمىزدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ عالىمدارىن، وسى ءىستىڭ ماماندارىن كومەككە شاقىرۋعا بولار. ولار، مىسالى، رەسەيدەن الدىراتىن عالىمداردان قىمبات سۇراي قويماس.
مەندە وسىنداي سۇراق كوپ. ونىڭ ەندى ءبىر پاراسى مىناۋ. ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان باسىلىمدار جانە جوعارىدا اتالعان كوپتەگەن باتىرلار جىرلارى مەن ەپوس، قيسسا-داستاندارىمىز قورعانىس مينيسترلىگىنە قاراستى قاي كىتاپحانادا، قاي سارداردىڭ ۇيىندە بار؟ ەلباسىنىڭ تىكەلەي باسشىلىعىمەن قۇرىلعان «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا جارىققا شىعىپ جاتقان 100 تومدىق بابالار ۇلاعاتىمەن جاۋىنگەرلەرىمىزدى سۋسىنداتىپ ءجۇرمىز بە؟ الدە ولاردىڭ وتان قورعاۋشىلارعا قاتىسى جوق پا؟ «ءبىز ادەبيەتشى ەمەسپىز. اسكەرگە ونىڭ كەرەگى قانشا؟» دەگەن دە پىكىر بارىن بىلەمىز. ولاي ەمەس. بۇل جايىندا ۇلى باۋكەڭ – كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، داڭقتى قولباسشى باۋىرجان مومىشۇلى سوناۋ سۇراپىل سوعىس جىلدارىنىڭ وزىندە رەسپۋبليكالىق حالىق كوميسسارى ن.وڭداسىنوۆقا جازعان حاتىندا جاستارىمىزدى جاۋىنگەرلىك ءداستۇر – باتىرلىققا، ەرجۇرەكتىككە، تاباندىلىققا، تاپقىرلىققا، ايلا-تاسىلگە باۋليتىن باتىرلار جىرلارى سياقتى حالقىمىزدىڭ باي ادەبي مۇراسىمەن بىرگە ۇلتتىق ات سپورتى ويىندارىمىز – اۋدارىسپاق، تەڭگە اتۋ، شاۋىپ كەلە جاتىپ شىعىرشىقتان نايزا وتكىزۋ، اۋادا قالقىعان شىت ورامالدى قىلىشپەن ءتىلىپ ءتۇسۋ، جەردەن تۇيىنشەك ءىلۋ، قىل اياعى، اسىق ويىنىنا دەيىن جاستار تاربيەسىندە كادەگە جاراتۋ كەرەكتىگىن نۇسقاپ، ال «ودان جاستاردى شەتقاقپاي ەتۋگە قانداي پراۆولارىڭ» بار، بۇل – قىلمىس» دەگەن ەدى عوي.
وسىنداي ۇلكەن ۇلتتىق ونەگەدەن ءنار العان اعا ۇرپاق سوناۋ سوعىستىڭ سۇراپىل جىلدارىندا دا باتىرلار جىرلارىنان، رۋحىڭدى كوتەرىپ، نامىسىڭدى قايرايتىن، ەلدىككە، بىرلىككە، وتانشىلدىققا شاقىراتىن، ءبىر ءوزى ءبىر جارعىنىڭ جۇگىن كوتەرەتىن ءمىردىڭ وعىنداي قاناتتى ءسوز، ماقال-ماتەلدەرىمىزدەن رۋحتانعان ەكەن. مايدانگەر-جازۋشى ءا.نۇرشايىقوۆ مايداندا م.اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» ەپوپەياسىن سومكەسىنە سالىپ ءجۇرىپ وقيتىنىن جازعانىن ءبىز دە وقىعانبىز.
بۇكىل قازاق جەرى – شالقار كول، ايدىندى تەڭىز، اسقار تاۋ مەن شەكسىز دالامىزدى مايدان ەتىپ، جوڭعارمەن ەكى ءجۇز جىل سوعىسقان حالقىمىز تالاي ەرلىكتىڭ ۇلگى-ونەگەسىن كورسەتكەن. اتا جاۋىن اتا قونىسىنان ۇدەرە قۋىپ، «ال ەندى تۇرار جەرىڭدى ايت» دەپ، قاسقايىپ قارسى تۇرا بىلگەن حالقىمىز قولدان باتىر جاساۋدى تىلەمەيدى. كەيبىر ەلدەر سياقتى باسقا حالىقتىڭ باتىرىن ءوز ۇلتىنا ءسىڭىرىپ الۋعا دا ءزارۋ ەمەس. ماسەلە – سول بارىمىزدى ءتيىستى دارەجەدە كورسەتە الماي جۇرۋىمىزدە.
ەندەشە قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ (ب.مومىشۇلى، ج.جاباەۆ، ق.امانجولوۆ، ءا.نۇرشايىقوۆ، ب.بۇلقىشەۆ، س.ماۋلەنوۆ، ا.جۇماعاليەۆ، ت.ب.) وسىناۋ سۇراپىل سوعىس جىلدارى وكوپتا تۋىنداپ، انا تىلىمىزدە مولدىرەتىپ، دابىلداتىپ، داۋىلداتىپ وقىعان قاي شىعارما، قاي انىمەن تانىسپىز؟ قازاق مايدانگەرلەرىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى داڭقتى باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ، باسقاسىن ايتپاعاندا، «سوعىس پسيحولوگياسى»، مايدان «ساحناسىندا» تۋىنداعان قاناتتى ءسوز، ماقال-ماتەلدەرى مەن ادەبي-پۋبليتسيستيكالىق جازبالارى، ءوز قولىمەن سىزعان اسكەري ويۋ-ورنەك – قولونەرىنەن جاستارىمىز، ساربازدارىمىز حاباردار ما؟!.
ودان كەيىن حالىق مويىنداعان، اتى اڭىزعا اينالعان باتىر، بيلەرىمىزدىڭ پورترەتتەرىن ءبىر ىزگە كەلتىرىپ، عىلىمي ساراپتايتىن ۋاقىت جەتتى دەپ ويلايمىن. ويتپەسە، بەلگىلى باتىرلارىمىزدىڭ بەينەسىن اركىم ءوز حال-قادەرىنشە سالۋدا. شىنى قايسىسى، كوركەمدەپ، تۇسپالدانعانى قايسىسى؟.. ءتىپتى، كەي اعايىندار تۋىس-تۋما، ودان قالدى، اۋىلداستارىن باتىر ەتىپ كورسەتكەن پورترەتتەر كوبەيىپ بارادى. ول مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ماراپاتتاۋعا تۇرا ما؟ حالقىنا قانداي ەڭبەك ءسىڭىردى، قانداي ەرلىك كورسەتتى؟ وسى سياقتى تولىپ جاتقان ماسەلە توڭىرەگىندە سۋرەتشىلەردىڭ، ديزاينەرلەردىڭ، تاريحشىلار جانە اقىن-جازۋشىلارىمىزبەن بىرگە كونەكوز قاريالارىمىزدىڭ باسىن قوسساق بولماي ما؟
وسى ماسەلەلەرگە عىلىمي نەگىز قالاعان، ورايى كەلگەندە ايتا كەتكەنىمىز ورىندى بولار، 2011 جىلدىڭ اياعىندا قر مادەنيەت مينيسترلىگى ءتىل كوميتەتىنىڭ «مەملەكەتتىك ءتىلدى جانە قازاقستان حالقىنىڭ باسقا دا تىلدەرىن دامىتۋ» باعدارلاماسى بويىنشا «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باسپاسىنان مەملەكەتتىك تىلىمىزدە تۇڭعىش رەت حالىق ەرلىگىنىڭ رۋحاني جانە عىلىمي نەگىزىن قالاعان «ايبىن» اسكەري ەنتسيكلوپەدياسىن شىعاردىق. جاستارىمىزدى وتانىن ءسۇيۋ جانە ەلىنىڭ پاتريوتى بولۋ باعىتىنداعى ءار دەڭگەيدەگى وقۋ جانە عىلىمي مەكەمەلەردىڭ ءتالىم-تاربيەلىك جۇمىستارىندا اتالمىش ەنتسيكلوپەديانىڭ بەرەرى مول دەپ سەنىممەن ايتا الامىز.
ودان قالدى، جاۋىنگەرلىك شىعارمالاردى، ەرلىك پەن باتىلدىقتى ۇلگى ەتىپ، وتانسۇيگىشتىكتى ناسيحاتتايتىن ادەبي-كوركەم («قاھارمان» دەۋگە دە بولار), ەكى تىلدە شىعاتىن جاۋىنگەرلىك جۋرنال كەرەك. اسكەري تاقىرىپتا كارتا، پلاكات، بروشيۋرا جانە كورنەكى قۇرالدار، مەكتەپتەردەگى العاشقى اسكەري دايىندىقتاردا شارق ۇرىپ ىزدەپ، اۋاداي قاجەت ەتىلىپ جۇرگەن جابدىقتار، ستەند، اسكەري مۋزىكالىق ادەبيەتتەر، نوتالاردى تاپسىرىسپەن باسىپ شىعاراتىن، ءبىر ورتالىقتاندىرىلعان اسكەري باسپا قاجەت-اق.
تاعى ءبىر ويداعى ماسەلە: اسكەردە مۋزىكا، ساز جانە اۋەندەردى پايدالانۋدا بەلگىلى دارەجەدە تالعامپازدىق كەرەك. اسىرەسە، اسكەري وقۋ ورىندارىنداعى وقۋارالىق، ساباقتان كەيىنگى ۇزىلىستەردە، جاس جاۋىنگەرلەر كۋرسىندا، ساربازداردىڭ وزدىگىنەن دايىندالاتىن نە ءۇستى-باستارىن جونگە كەلتىرەتىن بوس ۋاقىتتارىندا دومبىرادان ابايدىڭ تەرەڭ سارىندى، قۇرمانعازىنىڭ داۋىلپاز، ماحامبەتتىڭ ناركەسكەن، تاتتىمبەتتىڭ تۋعان ەل، وسكەن جەرىمىزدىڭ تابيعي سۇلۋلىعىنا عاشىق ەتەتىن كۇيلەرىن كۇمبىرلەتىپ، قورقىت، ىقىلاس سياقتى قوبىزشىلاردىڭ ومىرگە قۇشتارلىق سەزىمىڭدى وياتاتىن سارىندارىن سارناتىپ قويار ما ەدى!؟.
ودان كەيىن، اسىرەسە، كادەت كورپۋسىنىڭ كۋرسانتتارى، جاس ۇلاندىقتار مەن اسكەري بولىمدەردەگى جاس ساربازدار تاربيەسىنە اقتامبەردى، شالكيىز، ماحامبەتتەردى، ازامات سوعىسى جانە وتان سوعىسى كەزىندەگى سوعىس تاقىرىبىنداعى ادەبيەت نەگىزىن قالاۋشىلار ب.مومىشۇلى، ج.جاباەۆ، ب.بۇلقىشەۆ، ق.قايسەنوۆ، م.عابدۋللين، ق.بەكقوجين، ءا.نۇرشايىقوۆ، ق.امانجولوۆ، ج.ساين، ا.جۇماعاليەۆ، ت.اقشولاقوۆ، سونداي-اق، م.ماقاتاەۆ سياقتى كوپتەگەن اقىنداردى «كومەككە شاقىرىپ»، حالىق كومپوزيتورلارى مەن كوپكە بەلگىلى انشىلەردىڭ پاتريوتتىق تاقىرىپتاعى اندەرىن ءدامىل-ءدامىل راديو تورابىنان بەرىپ وتىرۋعا نەگە بولماسقا. مۇنداي اۋەندەر جاسوسپىرىمدەرىمىزدىڭ قۇلاعىنا ەرتە كەزدەن جۇعىستى بولادى دا، ولار ونى ءومىر بويى ۇمىتا قويمايدى.
ءيا، ءبىزدىڭ اعا ۇرپاق تالاي اتومدىق جارىلىستاردى، تالاي رۋحاني كەمسىتۋشىلىكتەردى، باسقا دا نەشە ءتۇرلى سۇمدىق تاجىريبەلەردى كوردى. ءبىز – گولوششەكين-قۋجاقتىڭ قولدان ۇيىمداستىرعان اش-جالاڭاشتىعىن باستان وتكەرسە دە تىزەسىن بۇگىپ، رۋحى سىنباعان حالىقتىڭ ۇرپاعىمىز. بىزگە ەندىگى كەرەگى «كىشى وكتيابر» ەمەس. اسىرەسە، اسكەرگە كەرەگى – بارلىق مينيسترلىككە دە ارتىق بولماس، ەلباسى باستاعان مەملەكەتتىك اۋقىمدى «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنىڭ جاۋىنگەرلەرگە جارامدى نۇسقاسىن ەندىرۋ. بۇل – رەسپۋبليكامىزدىڭ، اسىرەسە، ءبىلىم جانە عىلىم، قورعانىس مينيسترلىكتەرىنىڭ تىكەلەي مىندەتى.
بۇگىندە بىرەۋلەرىمىزدىڭ – بالالارىمىز، بىرەۋلەرىمىزدىڭ نەمەرەلەرىمىز وقۋعا بارىپ ءجۇر. ولاردىڭ ەرتەڭ قانداي ازامات بولىپ وسەرى قاي-قايسىمىزدىڭ دا جۇرەگىمىزدى سىزداتىپ، قابىرعامىزعا باتارى انىق. ولار ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز دەيمىز. ۇرپاق اۋىسارى – زاڭدى قۇبىلىس. ەرتەڭ ولار ءبىزدىڭ ورنىمىزدا وتانىمىزدى قورعاۋعا مىندەتتى. سوندا كىمدى قالدىرماقپىز: امەريكالىق بوەۆيكتەرگە، «قۇرۋ-قۇرۋ» دەپ شۋىلداسىپ جۇرگەن بايىرعى ۇندىستەرگە ەلىكتەپ-سولىقتاعان، ايتپەسە، قىتاي ويىنشىقتارىنان ەل – امان، جۇرت تىنىشتا مۇگەدەك بولىپ، ءوز اتا-بابالارىمىزدىڭ وتان قورعاۋ، حاس جاۋىنگەرلىك ونەرلەرىنەن ءوزىمىز ماقۇرىم ەتكەندىكتەن، جالپى ۇلتتىق اتاۋلىعا ەسكىلىك دەپ، جيىركەنە قارايتىنداردى ما؟ بۇل استامشىلىق، كەۋدەمسوقتىق قايدان كەلدى. بىرەۋلەر يتەرمەلەپ، ءوز يلەۋلەرىنە كوندىرىپ جۇرگەن جوق دەپ ايتا الامىز با؟ قالاي بولعاندا دا بارلىق كىلتيپان وزىمىزدەن-اۋ!؟.
ارينە، ءبىزدىڭ دە ايتارىمىز «تەك ءجۇز تومدىقتار مەن ادەبي شىعارمالاردى ەرتەلى-كەش جاتتات، تەك كۇي سارنات» دەگەن ەمەس. وسىناۋ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز قازىر كوپتەپ سانالاتىن ۇلكەندى-كىشىلى اسكەري وقۋ ورىندارىندا (اكادەميا، ينستيتۋتتاردا), اسىرەسە، كادەت كورپۋسىندا، ازاماتتىق جانە اسكەري باعىتتاعى ورتا مەكتەپتەردە العاشقى اسكەري دايىندىقتاردا، تاريح تاقىرىبىنا بايلانىستى ساباقتاردا نە تاربيە ساعاتتارىندا وقىتىلىپ، كورنەكى وقۋ قۇرالى رەتىندە پايدالانىلىپ جاتسا، قۇبا-قۇپ. وندا، ارينە، اسكەري تىلمەن ايتقاندا، سۇراعىمىز جوق.
بۇل وسى وي-پىكىرىمىزدى كەزىندە قورعانىس ءمينيسترىنىڭ باسشىلىعىندا وتىرعان لاۋازىمدى ازاماتقا گازەت بەتىندە تىكەلەي باعىتتاپ تا جازىپ ەدىك. بىراق ونى وقىعان ادام بولمادى-اۋ دەيمىن. ويتكەنى، نە مينيستر، نە مينيسترلىك تاراپىنان نە داتتاعان، نە جاقتاعان لەبىز ەستىمەدىك. ودان دا وكىنىشتىسى: وسى ماسەلە بويىنشا قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ عىلىم جانە ءبىلىم دەپارتامەنتىنىڭ سول كەزدەگى باستىعى پولكوۆنيك گ.دۋبوۆتسەۆ پەن ونىڭ قول استىنداعى باسقارما، ءبولىم باستىقتارىنا دا تىكەلەي ۇسىنىس جاساعانىمىزدان ەشتەڭە شىقپاۋى ەدى. ەندىگى بار ءۇمىتىمىز – رەسپۋبليكامىزدىڭ ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ب.جۇماعۇلوۆ پەن قورعانىس ءمينيسترى ءا.جاقسىبەكوۆ مىرزالاردا. (ادەمى ەتىپ فوتوسۋرەتتەرىن تۇسىرگەندەر ن.جۇبانوۆ، ب.قۇلماعانبەتوۆ، س.سارسەنوۆ، يۋ.بەككەر جانە و.پروسكۋرين).
…ويدى وي قوزعايدى. ءۇشىنشى-ءتورتىنشى سىنىپتا-اۋ دەيمىن، ەسىمى ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمدە – شولپان دەيتىن اپايىمىز ادەبيەت ساباعىندا ەرتەگىلەر وقيتىن. «الپامىس»، «ەر تارعىن»، «ەر توستىك»، «قارا قىپشاق قوبىلاندى»، «كەرقۇلا اتتى كەندەباي»، «كۇن استىنداعى كۇنىكەي قىز»، «قاڭباق شال»، «تازشا بالا» دەيسىز بە، بولماسا، نەشە ءتۇرلى قيال-عاجايىپ ەرتەگىلەردىڭ كەيىپكەرلەرى – تاۋسوعار، كولتاۋىسار، جەلاياق سياقتى نەمەسە جەرگە قۇلاعىن توسەي قويىپ تىڭ تىڭدايتىن ساققۇلاقتاردىڭ مىنەز-قۇلىق، قىستالاڭ جەردە قۇتقاراتىن تاپقىرلىقتارى جاس جانىمىزدى ىنتىقتىرىپ، بالا قيالىمىزدى شارىقتاتاتىن. كەرقۇلا اتقا ءمىنىپ، اسپان الەمىنە شارىقتاپ، ەل-جۇرتىمىزدى اسىراعىمىز كەلەتىن. قىزدارىمىز كۇنىكەي قىزعا، ودان قالدى، اقىلىنا كوركى ساي، ەرلەرىنىڭ سۇيكىمدى دە سۇيىكتى سەرىكتەرى قۇرتقا، نازىم، ءايجۇنىس، گۇلبارشىن، ودان بەرگى قىز جىبەك، بايان سۇلۋ، مايساراعا (گاۋھارلارعا) ۇقساعىسى كەلەتىن.
بەسىنشى سىنىپتان كەيىن پاۆلودار قالاسىنداعى 3-مەكتەپ-ينتەرناتتىڭ ديرەكتورى ش.تاسماعامبەتوۆ دەگەن اعايدىڭ «قولىنا تۇستىك». ول كىسى ابايدىڭ «ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر»، «بولىس بولدىم، مىنەكي»، «اتتىڭ سىنى»، «قىس»، «جازعىتۇرى قالمايدى قىستىڭ سىزى» سىندى شىعارمالارىن جاتتاتىپ، ماحامبەتتىڭ ولەڭدەرىنە كەلگەندە، ءتىپتى، ەكپىندەتىپ، بىلايشا ايتقاندا، ءسولىمىزدى سىعىپ الاتىن. زارە-قۇتىمىز قالمايدى. سىنىپتا، ءتىپتى، دالىزدە دە تەك ماسا ىزىڭى ەستىلەتىن ەدى-اۋ. دۇنيە توقتاپ قالعانداي بولاتىن.
ال ەندى ءوزارا ايتقاندا، «سىبىرلاعاندى قۇداي ەستىمەي مە» دەگەندەي، بىزدىكى وcى توڭىرەكتە وي قوزعاۋ عوي. سىزدەر نە دەيسىزدەر، ءبىلىم سالاسىنداعى جانە ىرگەتاسىنىڭ قالانۋىنا 20 جىل تولىپ وتىرعان قارۋلى كۇشتەرىمىزدەگى ازاماتتار؟
ساعيدوللا كوشىمباەۆ،
اسكەري جۋرناليست-جازۋشى،«ايبىن» اسكەري باسپاسىنىڭ
ديرەكتورى – باس رەداكتورى
«انا ءتىلى».
