Bir ǵasyrdyń ishinde bolǵan tórt júzge jýyq qazaq kóterilisteriniń barlyǵy birdeı tarıh sahnasyna shyǵa aldy deýge negiz joq. Oǵan zertteý isine degen saıabyrlyq pen qulyqsyzdyq, kóterilisti kóterilis retinde taný úshin dálelderdiń jetkiliksizdigi, ony zertteıtin keıbir sala mamandarynyń da syn kótermeıtin biliksizdigi, qarajat qatshylyǵy jáne basqa da tolyp jatqan sebepterdiń kóp ekendigin moıyndaýymyz kerek.
Sondaı-aq kóteriliske memlekettik mártebe bergizetin quzyrly oryndar táýelsizdik qaqpasyn ashqan Jeltoqsan kóterilisin de kúni búginge deıin oqıǵa sanatyna qosyp keledi. Bas kóterýlerdiń túrleri – ereýil, stachka, baıkot, pıket, qarýly qaqtyǵys, oqıǵa, búlik, qozǵalys, t. b. bolyp jiktelip kete beredi. Al syrttaǵy qandastarymyzdy qamtyǵan Ospan, Zuha, Demejan, Qalıbek, Qalmanǵazy, Qalı, t.b. qozǵalystarynyń sebebin mektep oqýlyqtarynan izdeseń tappaısyń. Sondaı ekpindep kele jatqan qandy topanǵa tosqaýyl qoıýǵa jantalasqan eldegi eleýli oqıǵanyń biri – Alaq kóterilisi. Muny rýlyq-taıpalyq úrdisti qoǵamdyq qatynastardyń quramdas bóligi retinde qoldanyp kele jatqan keıbir qandastarymyz Muryn kóterilisi dep te ataıtyn kórinedi. Sydyq batyr kóterilisi degen de sóz bar. Buryn «bandylar búligi» atalǵan oqıǵany kóterilis sanatyna qosa bastaǵanymyzǵa da kóp bolǵan joq.
Kóterilistiń negizgi saldary 1928-1933 jyldardaǵy ujymdastyrý saıasatyn ushpaqqa shyǵarǵan alǵashqy besjyldyqtyń asyra silteýinen bastaldy. «Qatyn da, mal da ortaq bolatyn bolypty» dep qazaqy paıymdaýmen jalpaq jurtqa taraǵan sybys er-azamattarǵa otyrarǵa jer taptyrmady. Stalındik-goleekındik «Kishi tóńkeris» 1936 jyly aıaqtalýǵa tıisti túpkilikti soıalızmdi jyldamdatýǵa jantalasty. Jáne ony K.Marks topshylaǵan bes qoǵamdyq-ekonomıkalyq formaııanyń ishindegi feodaldyq qatynastary basym qazaq jerine aýyr ındýstrııany dúnıege ákelip, kapıtalızmge soqpaı-aq, júzege asyrýdy kózdedi. Kompartııa tarapynan jasalǵan «qundy» qozǵalys qazaqtyń malyn ajdahadaı sypyra qylǵytty. Surqııa salyq pen kózsiz et josparynyń kómeıine maly ketkenniń jany da birge jutyla bastady. Árneni jiktep, jiliktep otyrmaı-aq, kóterilistiń basty saldary osy desek, oqıǵanyń dál sol kezde bastalyp ketýine muryndyq bolatyn sebepter de bolady. Patshalyq Reseıdegi «Lena qyrǵynynyń» bastalyp ketýine sol kúni jegen shirigen kartoptan jumysshylardyń ýlanýy sebepker bolsa, Jeltoqsan kóterilisiniń bastalǵan ýaqyty Máskeýdiń qorlyǵy azdaı, G.V.Kolbınniń kelip, suraýsyz basqa shyǵýymen sıpattalady. Sol sııaqty Alaq kóterilisiniń de ózindik bastalý sebebi bar.
1930 jyly Abyraly kóterilisiniń bastalǵanyn óziniń kúıeýbalasy Báken Kempirbaev men onyń aǵasy Ysqaqtan estigen Myrzash Qaramyrzauly jerlesteri – kereıler men tóleńgitterdi qazirgi Shubartaý óńirine qarasty 8-shi aýyldaǵy úıine qonaqqa shaqyrǵan bolyp, astyrtyn jınalys ótkizedi. Keıin sol Shubartaý kóterilisi qarýly kúshpen toqtatylǵanda ustalǵandary atylyp, jer aýdarylyp, qalǵanynyń jartysy batysqa – Balqashqa qaraı, jartysy «aqtaban shubyryndyny» Aıagóz arqyly Qytaıǵa jalǵastyrady. Basy shubartaýlyq az ǵana toptan bastalyp, jol boıy ilesýshilerdiń sany kóbeıe bastaıdy. Olardyń jaqyndap qalǵandyǵy jaıly sybys sol kezdegi Qyzyltas aýdanynyń ortalyǵy Qyzylkesikke jetkende, onsyz da basy qatqan jurt ne isterin bilmeı sarsańǵa túsedi. Biraq ýaqyttyń yzǵaryn erterek sezip, Máskeýdiń taıaǵyn erterek jeı bastaǵan serkelerimiz kóp oılanbaı, eldi bir jaǵyna shyǵyp, bas kóterýge úndeıdi. Eldi taptyq jikke stalındik jasandy jolmen bólshektep qyr kórsete bastaǵanda jappaı tárkileýge ushyrap, Sibirge jer aýdarylǵan jáne burynǵy Semeı gýbernııasy Zaısan ýezi Ókpetiniń on jyldaı bolysy bolǵan Jákýlá Kúshikov te kóterilisti uıymdastyrýshylardyń biri retinde tarıhta qaldy. Ol túrmeden buryn da, keıin de óziniń birbetkeıliginen tanbaǵan. Eldiń ashý-yzasyn týdyryp, kóteriliske ıtermelegen jaılardyń biri – Traıys qajynyń sebepsiz mılıııa qolynan óltirilýi bolsa, basqa da qajylar men dinı belsendilerge qýǵyn-súrgin sheńgeli iline bastady. Solardyń ishinde meniń arǵy atam Tákibaı qajy urpaqtary da tárkileýge tústi. Aǵa sultan Qunanbaı qajynyń ákesi Óskenbaıdyń Marqa, Narsha degen eki qaryndasy Dondaǵul atamyzǵa birinen soń biri turmys qurǵan eken. Olardan áıgili Shal qajy, Tákibaı qajy jáne basqa da on shaqty qajylardyń urpaqtary taraıdy. Tákibaıdyń úsh áıelinen týǵan uldarynyń tirileri túgeldeı Alaq kóterilisine qatysqan. Jappaı tárkileý bastalǵanda el basyna túsken zulmatty aldyn ala sezgen Jákýlá de aınalasyndaǵy jurtpen keńesip, eldi aman alyp qalýdyń bir joly «kóshke ilesip, shekaradan ótý» dep esepteıdi. Bul oıyn júzege asyrý úshin jaqyn adamdary arqyly el ishine habar taratýǵa atsalysady. Oǵan jaqyn kúıeý balalarynyń biri Tákibaıuly Sadyrbaı da kómektesedi. Ol Jákýlániń tapsyrmasymen óz týystaryn úgittep, kóteriliske qatystyrady. Shubartaý, Aıagóz jaǵynan kele jatqan topqa qosylý úshin jolǵa shyqqan halyqty Alaq shatqalyna jetkende Kókpektiden kelgen okrýgtik saıası basqarma bastyǵynyń orynbasary Klıýkın (keıbir derekte Kýlıgın), óziniń Sızov, Shıshmarkın degen serikterimen birge joldan toqtatady. Bularǵa habardy qandaı tyńshy jetkizgeni belgisiz. Olar halyqqa áýeli jyly sóılep, aldaýsyrata bastaıdy. Orys óktemdigine onsyz da zyǵyrdany qaınap, temirdi qyzǵanda soǵýǵa ázir turǵan top bulardyń bir sózin uǵyp, bir sózin uqpasa da alǵan betterinen qaıtpaıdy. Kókiregi men qarýyna sengen saıası belsendiler sońynda zańmen qorqytyp, qoqan-loqyny ózderi bastaıdy. Elýbaı Ákimbaıulyny atady. Nátıjesinde, azdyǵyna qaramaı, kishilik tanytqysy kelmegen úsh orys ta sol jerde jantásilim etedi. Bul habardy estı sala Bakın jáne Radchenko bastaǵan GPÝ-diń otrıady Saryshoqy taýynyń bir shatqalynda kóshti zeńbirektiń oǵymen qarsy alady. Shubyrǵan halyq otrıadtyń kele jatqanyn oqıǵa ornyna jetpeı turyp ta baıqaǵan eken. Áýelde jendetterdi de ózderine qosylýǵa kele jatqan qarapaıym top eken dep, mán bermepti. Biraq jotadan asqanda eki top bir-birinen kóz jazyp qalǵan. Sońynda qarýsyz jurtqa qantógispen jolyqqan jendetterdiń bir toby:
– Oq shyǵyndaýǵa turmaıtyn bul haıýandardyń tórteýin bir oqpen jaırataıyq, – dep, Káripjanǵa aǵasy Ahmetjannyń eki uly Muzdybaı men Janahmetti jáne taǵy da bir adamdy biriniń artyna birin kolonnalyq sapqa turǵyzyp, tapanshamen basyp qalady. Jendetterdiń mazaǵyn aldyn ala bilgende olar sapqa da turmaı qarsylasyp baǵatyn edi. Biraq nysana durys kózdelmeı Janahmet qana jaralanady da, qalǵany bytyraı qasha jóneledi. Bul jerde kóshke ilesken 800 adamnyń jartysyna jýyǵy oqqa ushady. Jańaǵy Ahmetjan dep otyrǵanymyz tárkileýge ushyraǵan Boǵas bolysynyń bolysy Muqysh Qýanovtyń oń qoly bolǵan starshyn edi. Bandy retinde ustalǵan topty atty otrıad naızaly myltyqpen piskileı otyryp aıdap, Kókpekti túrmesine jetkizedi. Jákýlálardiń tobyna atsalysqan Káripjanǵa jaýap alý kezinde tergeýshi: «Bandylardy qarýlandyryp, búlikti sender uıymdastyrdyńdar» deıdi. «Muny kim aıtty?» degen saýaldaryna: «Aýylnaılaryń aıtty» degen jaýap alady. Aýylnaı degeni Qozan Qajybekov atanyń aıtýynsha, Káripjannyń sońyna túsip qoımaǵan soń, qyl arqanǵa súıretilip, jurttyń sabyrǵa shaqyrýymen aman qalǵan bir belsendi eken. Keshegi Jeltoqsandaǵydaı bul kóterilistiń de basshysy anyqtalmaǵandyqtan, sol kezdegi belsendilerge de bılik kúdikpen qaraǵan sııaqty. Al kóterilistiń naq basshysy jónindegi áńgime ár qıly bolsa da, Jákýlá, Sydyqtardyń esimi kóbirek atalady. Bala kúnde ózim kórip ósken Beısenbaı, Kóken, Báıizǵoja, Altaı, Táýirshe ana sııaqty basqa da apalarymyz ben atalarymyz qandy oqıǵanyń tiri kýágerleri edi.
Jákýlániń kúıeýbalasy Sadyrbaı 21 jasynda tutqyndalyp, aýyr azaptyń bárin tartady. Ol Shıshmarkın degen jendettiń qurdasy edi. Sol Sadyrbaıdyń ustalyp qalýyna qashyp kele jatyp, tastan jyǵylýy sebepker bolady. Aıaǵy synyp, qınalyp jatqan jas jigitti jendetter tintip, qaltasynan komsomol bıletin taýyp alady. Tergeý kezinde Jákýlá jaıynda da, ózge jaıynda da tis jaryp eshteńe aıtpaıdy. Bir kúni apaıy Zulqıza Qajııaqyzyn ertip, túrmege barsa, Sadyrbaı adam tanymastaı jaǵdaıǵa túsipti. Bet aýyzy men óne boıynan saý tamtyq qalmaı soqqyǵa jyǵylǵan qur súlderin eki jendet súırep ákeledi. Sonda Sadyrbaıdyń: «Bizdi de adam dep izdep keletinder bolady eken ǵoı» degennen basqa eshteńe aıtýǵa shamasy kelmegen eken. Qajııa – keıin «úndemeske» ketip, qaıtyp oralmaǵan Shaıahmet qajynyń áıeli edi. Sadyrbaı da komsomol belsendisi bola tura, «bandylardy» uıymdastyrýǵa qatysqany úshin degen aıyppen atý jazasyna buıyrylady. Biraq ólkelik komıtettiń ókili kelip jetkenshe ony jendetter aıýandyqpen óltirip te tynǵan edi. Inisin qutqarýǵa sol joly túrmeden amalyn taýyp shyqqan aǵasy Káripjannyń da qaýqary jetpedi. Birneshe márte túrmege qamalǵan Káripjan 1932 jyly taǵy da isti bolyp, onjyldyq jazaǵa kesiledi. Biraq Jákýlá syndy ol da túrmeni buzyp, qashyp shyǵyp, Qytaıǵa asyp ketedi. Osy kezde shyǵarǵan «Kezeń asqanda» degen kúıi bolǵan eken. Sońynan ornyna inisi Serikbaı ustalyp, 18 jyl aıdaýda bolady. Qalǵandarynyń birazy ashtyq pen náýbette kóz jumyp, birazy Qytaıǵa ótip ketedi.
Káripjan Jákýlámen birge keıin Qytaıdaǵy Dúngen soǵysyna da qatysyp, jazyqsyz japa shegedi. Sibelerge qatysty bir dúrbeleńde atý jazasyna da buıyrylyp, qytaılarǵa qyzmet etetin kúıeýbalasy qutqarypty. Bul áýlettiń basynan ótken azapty jyldar jaıly meniń «Áýlet pen náýbet» atty kitabymda keńirek baıandalady.
Qazaqstandy jaılaǵan kóterilistiń bárinde de jazalaý otrıadyn basqarǵan bolshevıkterdi (ishinde qazaqtary da bar) ulyqtap, ólgen orystarǵa eskertkish taqta ornattyrýymyzdyń ózi – qazirgi táýelsiz kózqarastaǵy tarıhty jasaýǵa da járdemdesetin sııaqty. Urpaqtyń aqty aıyra bilýi úshin qaranyń da belgisi qalýy shart. Dıalektıkadaǵy teristeýdi teristeý zańdylyǵy kórsetkendeı, tulǵalardy aqtaý men qaralaý urpaqtyń aýysýymen osylaı alma-kezek jalǵasa beredi. Biraq mamandarymyzdyń aqıqatty bile tura, aıtýǵa júreksinip, áli de burmalaıtynyna qynjylasyń. Bul Jákýlá sııaqty qanshama arystarymyzdyń azamattyq beınesin somdaýǵa da kedergi keltiredi. Keıbir maqalalar keńestik sarynda jazylsa da, tarıhtyń múlde umylyp qalmaýyna kómektesti. Eshteńe jazbasaq, bárin de joǵaltar edik. Bul oraıda qart shejireshi qalamger Qarpyq Egizbaevtyń tynymsyz eńbekteri ózindik tarıhı derekterimen qundy.
Búgingi urpaq bolys ataýlynyń bárin aqtaǵanmen, barlyǵy birdeı óz zamanyndaǵy qarapaıym halyq aldynda talapqa saı bolmaýy múmkin. Biraq adam janynyń arashashysy bolǵan dáriger Jákýlániń jany názik, sezimi sergek bolǵanǵa uqsaıdy. Ol kisiden habary bar adamdardan maqtaýdan basqa ǵaıbat sóz estimedik.
Amanǵazy Káripjanáýleti,
aqyn, «Jas qazaq».
