ءبىر عاسىردىڭ ىشىندە بولعان ءتورت جۇزگە جۋىق قازاق كوتەرىلىستەرىنىڭ بارلىعى بىردەي تاريح ساحناسىنا شىعا الدى دەۋگە نەگىز جوق. وعان زەرتتەۋ ىسىنە دەگەن سايابىرلىق پەن قۇلىقسىزدىق، كوتەرىلىستى كوتەرىلىس رەتىندە تانۋ ءۇشىن دالەلدەردىڭ جەتكىلىكسىزدىگى، ونى زەرتتەيتىن كەيبىر سالا ماماندارىنىڭ دا سىن كوتەرمەيتىن بىلىكسىزدىگى، قاراجات قاتشىلىعى جانە باسقا دا تولىپ جاتقان سەبەپتەردىڭ كوپ ەكەندىگىن مويىنداۋىمىز كەرەك.
سونداي-اق كوتەرىلىسكە مەملەكەتتىك مارتەبە بەرگىزەتىن قۇزىرلى ورىندار تاۋەلسىزدىك قاقپاسىن اشقان جەلتوقسان كوتەرىلىسىن دە كۇنى بۇگىنگە دەيىن وقيعا ساناتىنا قوسىپ كەلەدى. باس كوتەرۋلەردىڭ تۇرلەرى – ەرەۋىل، ستاچكا، بايكوت، پيكەت، قارۋلى قاقتىعىس، وقيعا، بۇلىك، قوزعالىس، ت. ب. بولىپ جىكتەلىپ كەتە بەرەدى. ال سىرتتاعى قانداستارىمىزدى قامتىعان وسپان، زۇحا، دەمەجان، قاليبەك، قالمانعازى، قالي، ت.ب. قوزعالىستارىنىڭ سەبەبىن مەكتەپ وقۋلىقتارىنان ىزدەسەڭ تاپپايسىڭ. سونداي ەكپىندەپ كەلە جاتقان قاندى توپانعا توسقاۋىل قويۋعا جانتالاسقان ەلدەگى ەلەۋلى وقيعانىڭ ءبىرى – الاق كوتەرىلىسى. مۇنى رۋلىق-تايپالىق ءۇردىستى قوعامدىق قاتىناستاردىڭ قۇرامداس بولىگى رەتىندە قولدانىپ كەلە جاتقان كەيبىر قانداستارىمىز مۇرىن كوتەرىلىسى دەپ تە اتايتىن كورىنەدى. سىدىق باتىر كوتەرىلىسى دەگەن دە ءسوز بار. بۇرىن «باندىلار بۇلىگى» اتالعان وقيعانى كوتەرىلىس ساناتىنا قوسا باستاعانىمىزعا دا كوپ بولعان جوق.
كوتەرىلىستىڭ نەگىزگى سالدارى 1928-1933 جىلدارداعى ۇجىمداستىرۋ ساياساتىن ۇشپاققا شىعارعان العاشقى بەسجىلدىقتىڭ اسىرا سىلتەۋىنەن باستالدى. «قاتىن دا، مال دا ورتاق بولاتىن بولىپتى» دەپ قازاقى پايىمداۋمەن جالپاق جۇرتقا تاراعان سىبىس ەر-ازاماتتارعا وتىرارعا جەر تاپتىرمادى. ستاليندىك-گولەششەكيندىك «كىشى توڭكەرىس» 1936 جىلى اياقتالۋعا ءتيىستى تۇپكىلىكتى ءسوتسياليزمدى جىلدامداتۋعا جانتالاستى. جانە ونى ك.ماركس توپشىلاعان بەس قوعامدىق-ەكونوميكالىق فورماتسيانىڭ ىشىندەگى فەودالدىق قاتىناستارى باسىم قازاق جەرىنە اۋىر يندۋستريانى دۇنيەگە اكەلىپ، كاپيتاليزمگە سوقپاي-اق، جۇزەگە اسىرۋدى كوزدەدى. كومپارتيا تاراپىنان جاسالعان «قۇندى» قوزعالىس قازاقتىڭ مالىن اجداھاداي سىپىرا قىلعىتتى. سۇرقيا سالىق پەن كوزسىز ەت جوسپارىنىڭ كومەيىنە مالى كەتكەننىڭ جانى دا بىرگە جۇتىلا باستادى. ارنەنى جىكتەپ، جىلىكتەپ وتىرماي-اق، كوتەرىلىستىڭ باستى سالدارى وسى دەسەك، وقيعانىڭ ءدال سول كەزدە باستالىپ كەتۋىنە مۇرىندىق بولاتىن سەبەپتەر دە بولادى. پاتشالىق رەسەيدەگى «لەنا قىرعىنىنىڭ» باستالىپ كەتۋىنە سول كۇنى جەگەن شىرىگەن كارتوپتان جۇمىسشىلاردىڭ ۋلانۋى سەبەپكەر بولسا، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ باستالعان ۋاقىتى ماسكەۋدىڭ قورلىعى ازداي، گ.ۆ.كولبيننىڭ كەلىپ، سۇراۋسىز باسقا شىعۋىمەن سيپاتتالادى. سول سياقتى الاق كوتەرىلىسىنىڭ دە وزىندىك باستالۋ سەبەبى بار.
1930 جىلى ابىرالى كوتەرىلىسىنىڭ باستالعانىن ءوزىنىڭ كۇيەۋبالاسى باكەن كەمپىرباەۆ مەن ونىڭ اعاسى ىسقاقتان ەستىگەن مىرزاش قارامىرزاۇلى جەرلەستەرى – كەرەيلەر مەن تولەڭگىتتەردى قازىرگى شۇبارتاۋ وڭىرىنە قاراستى 8-ءشى اۋىلداعى ۇيىنە قوناققا شاقىرعان بولىپ، استىرتىن جينالىس وتكىزەدى. كەيىن سول شۇبارتاۋ كوتەرىلىسى قارۋلى كۇشپەن توقتاتىلعاندا ۇستالعاندارى اتىلىپ، جەر اۋدارىلىپ، قالعانىنىڭ جارتىسى باتىسقا – بالقاشقا قاراي، جارتىسى «اقتابان شۇبىرىندىنى» اياگوز ارقىلى قىتايعا جالعاستىرادى. باسى شۇبارتاۋلىق از عانا توپتان باستالىپ، جول بويى ىلەسۋشىلەردىڭ سانى كوبەيە باستايدى. ولاردىڭ جاقىنداپ قالعاندىعى جايلى سىبىس سول كەزدەگى قىزىلتاس اۋدانىنىڭ ورتالىعى قىزىلكەسىككە جەتكەندە، ونسىز دا باسى قاتقان جۇرت نە ىستەرىن بىلمەي سارساڭعا تۇسەدى. بىراق ۋاقىتتىڭ ىزعارىن ەرتەرەك سەزىپ، ماسكەۋدىڭ تاياعىن ەرتەرەك جەي باستاعان سەركەلەرىمىز كوپ ويلانباي، ەلدى ءبىر جاعىنا شىعىپ، باس كوتەرۋگە ۇندەيدى. ەلدى تاپتىق جىككە ستاليندىك جاساندى جولمەن بولشەكتەپ قىر كورسەتە باستاعاندا جاپپاي تاركىلەۋگە ۇشىراپ، سىبىرگە جەر اۋدارىلعان جانە بۇرىنعى سەمەي گۋبەرنياسى زايسان ۋەزى وكپەتىنىڭ ون جىلداي بولىسى بولعان جاكۋلا كۇشىكوۆ تە كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە تاريحتا قالدى. ول تۇرمەدەن بۇرىن دا، كەيىن دە ءوزىنىڭ بىربەتكەيلىگىنەن تانباعان. ەلدىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىرىپ، كوتەرىلىسكە يتەرمەلەگەن جايلاردىڭ ءبىرى – ترايىس قاجىنىڭ سەبەپسىز ميليتسيا قولىنان ءولتىرىلۋى بولسا، باسقا دا قاجىلار مەن ءدىني بەلسەندىلەرگە قۋعىن-سۇرگىن شەڭگەلى ىلىنە باستادى. سولاردىڭ ىشىندە مەنىڭ ارعى اتام تاكىباي قاجى ۇرپاقتارى دا تاركىلەۋگە ءتۇستى. اعا سۇلتان قۇنانباي قاجىنىڭ اكەسى وسكەنبايدىڭ مارقا، نارشا دەگەن ەكى قارىنداسى دونداعۇل اتامىزعا بىرىنەن سوڭ ءبىرى تۇرمىس قۇرعان ەكەن. ولاردان ايگىلى شال قاجى، تاكىباي قاجى جانە باسقا دا ون شاقتى قاجىلاردىڭ ۇرپاقتارى تارايدى. تاكىبايدىڭ ءۇش ايەلىنەن تۋعان ۇلدارىنىڭ تىرىلەرى تۇگەلدەي الاق كوتەرىلىسىنە قاتىسقان. جاپپاي تاركىلەۋ باستالعاندا ەل باسىنا تۇسكەن زۇلماتتى الدىن الا سەزگەن جاكۋلا دە اينالاسىنداعى جۇرتپەن كەڭەسىپ، ەلدى امان الىپ قالۋدىڭ ءبىر جولى «كوشكە ىلەسىپ، شەكارادان ءوتۋ» دەپ ەسەپتەيدى. بۇل ويىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن جاقىن ادامدارى ارقىلى ەل ىشىنە حابار تاراتۋعا اتسالىسادى. وعان جاقىن كۇيەۋ بالالارىنىڭ ءبىرى تاكىبايۇلى سادىرباي دا كومەكتەسەدى. ول جاكۋلانىڭ تاپسىرماسىمەن ءوز تۋىستارىن ۇگىتتەپ، كوتەرىلىسكە قاتىستىرادى. شۇبارتاۋ، اياگوز جاعىنان كەلە جاتقان توپقا قوسىلۋ ءۇشىن جولعا شىققان حالىقتى الاق شاتقالىنا جەتكەندە كوكپەكتىدەن كەلگەن وكرۋگتىك ساياسي باسقارما باستىعىنىڭ ورىنباسارى كليۋكين (كەيبىر دەرەكتە كۋليگين), ءوزىنىڭ سيزوۆ، شيشماركين دەگەن سەرىكتەرىمەن بىرگە جولدان توقتاتادى. بۇلارعا حاباردى قانداي تىڭشى جەتكىزگەنى بەلگىسىز. ولار حالىققا اۋەلى جىلى سويلەپ، الداۋسىراتا باستايدى. ورىس وكتەمدىگىنە ونسىز دا زىعىردانى قايناپ، تەمىردى قىزعاندا سوعۋعا ءازىر تۇرعان توپ بۇلاردىڭ ءبىر ءسوزىن ۇعىپ، ءبىر ءسوزىن ۇقپاسا دا العان بەتتەرىنەن قايتپايدى. كوكىرەگى مەن قارۋىنا سەنگەن ساياسي بەلسەندىلەر سوڭىندا زاڭمەن قورقىتىپ، قوقان-لوقىنى وزدەرى باستايدى. ەلۋباي اكىمبايۇلىنى اتادى. ناتيجەسىندە، ازدىعىنا قاراماي، كىشىلىك تانىتقىسى كەلمەگەن ءۇش ورىس تا سول جەردە ءجانتاسىلىم ەتەدى. بۇل حاباردى ەستي سالا باكين جانە رادچەنكو باستاعان گپۋ-ءدىڭ وتريادى سارىشوقى تاۋىنىڭ ءبىر شاتقالىندا كوشتى زەڭبىرەكتىڭ وعىمەن قارسى الادى. شۇبىرعان حالىق وتريادتىڭ كەلە جاتقانىن وقيعا ورنىنا جەتپەي تۇرىپ تا بايقاعان ەكەن. اۋەلدە جەندەتتەردى دە وزدەرىنە قوسىلۋعا كەلە جاتقان قاراپايىم توپ ەكەن دەپ، ءمان بەرمەپتى. بىراق جوتادان اسقاندا ەكى توپ ءبىر-بىرىنەن كوز جازىپ قالعان. سوڭىندا قارۋسىز جۇرتقا قانتوگىسپەن جولىققان جەندەتتەردىڭ ءبىر توبى:
– وق شىعىنداۋعا تۇرمايتىن بۇل حايۋانداردىڭ تورتەۋىن ءبىر وقپەن جايراتايىق، – دەپ، كارىپجانعا اعاسى احمەتجاننىڭ ەكى ۇلى مۇزدىباي مەن جاناحمەتتى جانە تاعى دا ءبىر ادامدى ءبىرىنىڭ ارتىنا ءبىرىن كولوننالىق ساپقا تۇرعىزىپ، تاپانشامەن باسىپ قالادى. جەندەتتەردىڭ مازاعىن الدىن الا بىلگەندە ولار ساپقا دا تۇرماي قارسىلاسىپ باعاتىن ەدى. بىراق نىسانا دۇرىس كوزدەلمەي جاناحمەت قانا جارالانادى دا، قالعانى بىتىراي قاشا جونەلەدى. بۇل جەردە كوشكە ىلەسكەن 800 ادامنىڭ جارتىسىنا جۋىعى وققا ۇشادى. جاڭاعى احمەتجان دەپ وتىرعانىمىز تاركىلەۋگە ۇشىراعان بوعاس بولىسىنىڭ بولىسى مۇقىش قۋانوۆتىڭ وڭ قولى بولعان ستارشىن ەدى. باندى رەتىندە ۇستالعان توپتى اتتى وترياد نايزالى مىلتىقپەن پىسكىلەي وتىرىپ ايداپ، كوكپەكتى تۇرمەسىنە جەتكىزەدى. جاكۋلالاردىڭ توبىنا اتسالىسقان كارىپجانعا جاۋاپ الۋ كەزىندە تەرگەۋشى: «باندىلاردى قارۋلاندىرىپ، بۇلىكتى سەندەر ۇيىمداستىردىڭدار» دەيدى. «مۇنى كىم ايتتى؟» دەگەن ساۋالدارىنا: «اۋىلنايلارىڭ ايتتى» دەگەن جاۋاپ الادى. اۋىلناي دەگەنى قوزان قاجىبەكوۆ اتانىڭ ايتۋىنشا، كارىپجاننىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ قويماعان سوڭ، قىل ارقانعا سۇيرەتىلىپ، جۇرتتىڭ سابىرعا شاقىرۋىمەن امان قالعان ءبىر بەلسەندى ەكەن. كەشەگى جەلتوقسانداعىداي بۇل كوتەرىلىستىڭ دە باسشىسى انىقتالماعاندىقتان، سول كەزدەگى بەلسەندىلەرگە دە بيلىك كۇدىكپەن قاراعان سياقتى. ال كوتەرىلىستىڭ ناق باسشىسى جونىندەگى اڭگىمە ءار قيلى بولسا دا، جاكۋلا، سىدىقتاردىڭ ەسىمى كوبىرەك اتالادى. بالا كۇندە ءوزىم كورىپ وسكەن بەيسەنباي، كوكەن، بايىزعوجا، التاي، تاۋىرشە انا سياقتى باسقا دا اپالارىمىز بەن اتالارىمىز قاندى وقيعانىڭ ءتىرى كۋاگەرلەرى ەدى.
جاكۋلانىڭ كۇيەۋبالاسى سادىرباي 21 جاسىندا تۇتقىندالىپ، اۋىر ازاپتىڭ ءبارىن تارتادى. ول شيشماركين دەگەن جەندەتتىڭ قۇرداسى ەدى. سول سادىربايدىڭ ۇستالىپ قالۋىنا قاشىپ كەلە جاتىپ، تاستان جىعىلۋى سەبەپكەر بولادى. اياعى سىنىپ، قينالىپ جاتقان جاس جىگىتتى جەندەتتەر ءتىنتىپ، قالتاسىنان كومسومول بيلەتىن تاۋىپ الادى. تەرگەۋ كەزىندە جاكۋلا جايىندا دا، وزگە جايىندا دا ءتىس جارىپ ەشتەڭە ايتپايدى. ءبىر كۇنى اپايى زۇلقيزا قاجياقىزىن ەرتىپ، تۇرمەگە بارسا، سادىرباي ادام تانىماستاي جاعدايعا ءتۇسىپتى. بەت اۋىزى مەن ونە بويىنان ساۋ تامتىق قالماي سوققىعا جىعىلعان قۇر سۇلدەرىن ەكى جەندەت سۇيرەپ اكەلەدى. سوندا سادىربايدىڭ: «ءبىزدى دە ادام دەپ ىزدەپ كەلەتىندەر بولادى ەكەن عوي» دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ايتۋعا شاماسى كەلمەگەن ەكەن. قاجيا – كەيىن «ۇندەمەسكە» كەتىپ، قايتىپ ورالماعان شاياحمەت قاجىنىڭ ايەلى ەدى. سادىرباي دا كومسومول بەلسەندىسى بولا تۇرا، «باندىلاردى» ۇيىمداستىرۋعا قاتىسقانى ءۇشىن دەگەن ايىپپەن اتۋ جازاسىنا بۇيىرىلادى. بىراق ولكەلىك كوميتەتتىڭ وكىلى كەلىپ جەتكەنشە ونى جەندەتتەر ايۋاندىقپەن ءولتىرىپ تە تىنعان ەدى. ءىنىسىن قۇتقارۋعا سول جولى تۇرمەدەن امالىن تاۋىپ شىققان اعاسى كارىپجاننىڭ دا قاۋقارى جەتپەدى. بىرنەشە مارتە تۇرمەگە قامالعان كارىپجان 1932 جىلى تاعى دا ءىستى بولىپ، ونجىلدىق جازاعا كەسىلەدى. بىراق جاكۋلا سىندى ول دا تۇرمەنى بۇزىپ، قاشىپ شىعىپ، قىتايعا اسىپ كەتەدى. وسى كەزدە شىعارعان «كەزەڭ اسقاندا» دەگەن كۇيى بولعان ەكەن. سوڭىنان ورنىنا ءىنىسى سەرىكباي ۇستالىپ، 18 جىل ايداۋدا بولادى. قالعاندارىنىڭ ءبىرازى اشتىق پەن ناۋبەتتە كوز جۇمىپ، ءبىرازى قىتايعا ءوتىپ كەتەدى.
كارىپجان جاكۋلامەن بىرگە كەيىن قىتايداعى دۇنگەن سوعىسىنا دا قاتىسىپ، جازىقسىز جاپا شەگەدى. سىبەلەرگە قاتىستى ءبىر دۇربەلەڭدە اتۋ جازاسىنا دا بۇيىرىلىپ، قىتايلارعا قىزمەت ەتەتىن كۇيەۋبالاسى قۇتقارىپتى. بۇل اۋلەتتىڭ باسىنان وتكەن ازاپتى جىلدار جايلى مەنىڭ «اۋلەت پەن ناۋبەت» اتتى كىتابىمدا كەڭىرەك باياندالادى.
قازاقستاندى جايلاعان كوتەرىلىستىڭ بارىندە دە جازالاۋ وتريادىن باسقارعان بولشەۆيكتەردى (ىشىندە قازاقتارى دا بار) ۇلىقتاپ، ولگەن ورىستارعا ەسكەرتكىش تاقتا ورناتتىرۋىمىزدىڭ ءوزى – قازىرگى تاۋەلسىز كوزقاراستاعى تاريحتى جاساۋعا دا جاردەمدەسەتىن سياقتى. ۇرپاقتىڭ اقتى ايىرا ءبىلۋى ءۇشىن قارانىڭ دا بەلگىسى قالۋى شارت. ديالەكتيكاداعى تەرىستەۋدى تەرىستەۋ زاڭدىلىعى كورسەتكەندەي، تۇلعالاردى اقتاۋ مەن قارالاۋ ۇرپاقتىڭ اۋىسۋىمەن وسىلاي الما-كەزەك جالعاسا بەرەدى. بىراق ماماندارىمىزدىڭ اقيقاتتى بىلە تۇرا، ايتۋعا جۇرەكسىنىپ، ءالى دە بۇرمالايتىنىنا قىنجىلاسىڭ. بۇل جاكۋلا سياقتى قانشاما ارىستارىمىزدىڭ ازاماتتىق بەينەسىن سومداۋعا دا كەدەرگى كەلتىرەدى. كەيبىر ماقالالار كەڭەستىك سارىندا جازىلسا دا، تاريحتىڭ مۇلدە ۇمىلىپ قالماۋىنا كومەكتەستى. ەشتەڭە جازباساق، ءبارىن دە جوعالتار ەدىك. بۇل ورايدا قارت شەجىرەشى قالامگەر قارپىق ەگىزباەۆتىڭ تىنىمسىز ەڭبەكتەرى وزىندىك تاريحي دەرەكتەرىمەن قۇندى.
بۇگىنگى ۇرپاق بولىس اتاۋلىنىڭ ءبارىن اقتاعانمەن، بارلىعى بىردەي ءوز زامانىنداعى قاراپايىم حالىق الدىندا تالاپقا ساي بولماۋى مۇمكىن. بىراق ادام جانىنىڭ اراشاشىسى بولعان دارىگەر جاكۋلانىڭ جانى نازىك، سەزىمى سەرگەك بولعانعا ۇقسايدى. ول كىسىدەن حابارى بار ادامداردان ماقتاۋدان باسقا عايبات ءسوز ەستىمەدىك.
امانعازى كارىپجاناۋلەتى،
اقىن، «جاس قازاق».
