El qalalaryndaǵy kóshe ataýlary men daladaǵy jer-sý ataýlarynda áıelderge kóp oryn berilmegen. Baryn sanamalap kórgende, onyń ishinde ańyzǵa aınalǵan, nemese jeke basty dáripteý belgisindeı ataýlar da kezdesetini baıqalady.
Qazaq dalasy keń bolǵanmen qalalaryna áıelder qurmetine berilgen kóshe ataýy az. Túrli-túrli taýlar, tarıhy mol jer-sýlar kóp. Olardyń qanshasynda áıel, qyzdar atalady? Solardy saýsaqpen sanap, saralap kórdik. Sonyń negizgilerin ataǵanymyzben, naqty sandar kesimdi emes, salystyrmaly ekenin aıtqymyz keledi.
NEGE ÁIELDER QURMETINE ATALǴAN KÓShE ATAÝY AZ?
Qazaqstannyń kóp qalasynda kezdesetin kósheniń biri – 8 naýryz. Al osy kúndi mereke aınaldyrǵan áıel-analardyń esimine berilgen kósheler bar ma?
Almaty qalasynda analardyń esimimen atalatyn tek 20-ǵa jýyq kóshe kezdesedi. Sonyń biri Baljan Bóltirikova esimine berilgen. Ol Syrtqy ister mınıstri bolǵan tuńǵysh áıel. Birikken Ulttar Uıymynyń minberinen baıandama jasaǵan alǵashqy qazaq qyzy. Ataqty dıplomat Genrı Kıssındjer óziniń memýarynda Baljan Bóltirikovany bilikti dıplomat dep jazady.
Taǵy biri KSRO Halyq ártisi, opera ánshisi Roza Jamanovaǵa arnalsa, endi birine qazaqtyń belgili aqyn qyzy, aýdarmashy, Qazaqstannyń halyq jazýshysy, Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik syılyǵynyń laýreaty Márııam Hakimjanovanyń esimi berilgen.
Al Fading.tse paraqshasynyń júrgizgen zertteýlerine kóz júginsek, Astana qalasynda 2000-ǵa jýyq kóshe ataýlary bar eken, sonyń 400-ge jýyǵy er adamdar qurmetine qoıylsa, tek qana 39 kóshe áıel adamdarynyń qurmetine qoıylǵan. Bul degenimiz 2 paıyz ǵana. Kóshe ataýlary kóbine epos, ańyz, qasıetti áıel keıipkerlerine ne áıel obrazyndaǵy poetıkalyq ataýlarǵa berilgen. Al, naqty tarıhı tulǵaǵa qatysty áıel ataýlary berilgen kósheler óte az.
Fading.tse Astanadaǵy áıel kóshe ataýlaryn 5 kategorııaǵa bólip qarastyrǵan.
Ǵylym jáne mádenıet qaıratkerleri – 14, «Halyq anasy» jáne epos keıipkerleri – 13, áıel esimderi men beınelerine baılanysty jalpy ataýlar – 5, soǵys batyrlary – 5, saıası qaıratkerler – 2.
Áıel ataýlaryna berilgen kósheler qalanyń shetkeri aımaqtarynda nemese ekinshi tıptegi kóshe ataýlary eken. Áıel ataýyna berilgen birde-bir dańǵyl joq.
Aqtóbe qalasynda qyz-kelinshekterdiń atymen atalatyn bar bolǵany on shaqty kóshe bar. Olardyń eń úlkeni Álııa Moldaǵulova, Ǵazıza Jubanova, Mánshúk Mámetova atynda.
Osydan birneshe jyl buryn shahardaǵy ataýsyz kósheniń birine qazaqtan shyqqan tuńǵysh áıel-dárigeri Aqqaǵaz Dosjanovanyń esimi berildi. Bul kóshede medıına ýnıversıteti ornalasqan.
Oral qalasynda elge eńbegi sińgen analarymyzdyń atymen atalatyn 12 kóshe bar. Al elimizdiń ortalyǵy Qaraǵandy qalasynda barlyǵy 700-den astam kóshe bar. Sonyń tek 13-i ǵana qyz-kelinshekterdiń esimimen atalady.
Baıqaǵanymyzdaı, qazaq qyzdarynyń esimi berilgen kósheler de óte az.
ULY DALA ANALARY
Kenesary hannyń qaryndasy, Ábilqaıyr hannyń jary, kómekshi-keńesshisi bolǵan batyr áıel Bopaı hanymdy estigenderińiz bolar. Mańǵystaý oblysy Qaraqııa aýdany, Bolashaq aýyldyq okrýginde dál osy arýdyń atyna berilgen aýyl bar. Aqyly men parasaty, bıligi men bedeli jarasqan Bopaı hanym han qaıtys bolǵan soń da el basqarýda aıtýly sheshimderge, mámilelerge qol jetkize alǵan. Osylaısha, eri men elin qurmettegen Bopaı hanymnyń atyna berilgen aýyl 2012 jyly temir jol stanııasynyń bazasynda qurylǵan.
Sondaı-aq, tarıhshy Temirǵalı Arshabekovtiń aıtýynsha, Bopaı hanshanyń esimine berilgen asý da bar.
“Qarqaraly qalasynan ońtústik baǵytta, shamamen 25-30 shaqyrym jerde ornalasqan Bopaı hansha asýy bar. Taýdyń asýyn qazaq halqynyń bedeldi hanymy, Kenesarynyń qaryndasy, Ábilqaıyrdyń jarynyń qurmetine ataǵan. Bizge tarıhtan belgilisi – ol osy jerden zeket salyǵyn jınaǵan”,- deıdi tarıhshy.
Temirǵalı Arshabekov Qaraǵandy oblysy Nura aýdanynda Barshyn qyzdyń esimine berilgen aýyl baryn da aıtady.
Sondaı-aq, Syrdarııanyń tómengi aǵysy mańynda, Qyzylordanyń ońtústik-batysynda 25 shaqyrymdaı jerde Barshynkent (Syrlytam, Qyzqala, Qyshqala) atalatyn ortaǵasyrlyq qala orny bar. Muny arheologtar Alpamys batyrdyń jary Gúlbarshynnyń esimimen baılanystyrady. Qalashyqtyń mońǵol shapqynshylyǵy kezeńinde eń iri saýda-sattyq ortalyǵy bolǵany aıtylady.
Barshynkent qalasynyń ereksheligi – Gúlbarshyn sulýǵa arnap salynǵandyǵy. Al, taǵy bir nusqada «oǵyz aqsúıekteriniń ókili Barshyn sulý Syrdarııanyń tómengi boıyndaǵy qalany óz esimimen ataıdy» delingen. Osydan soń «Qyzqala» ataýy shyqqan desedi. Ańyz boıynsha Syrdarııanyń ońtústik jaǵasyndaǵy Kókkesene de Barshyn sulýdyń qurmetine salynǵan. Bul áıeldiń atymen atalǵan, túrki tektes halyqtar mekendegen jerdegi birden-bir qala bolǵan.
XIX ǵasyrdaǵy qazaq áıelderinen shyqqan qoǵam qaıratkeri, Abylaı hannyń kelini, Ýálı hannyń áıeli, Shoqan Ýálıhanovtyń ájesi Aıǵanymnyń da esimine berilgen aýyl bar. Álemniń bes tilin meńgergen Aıǵanym hanshanyń qurmetine qoıylǵan eldi meken Almaty oblysy, Talǵar aýdanynda ornalasqan.
BATYR QYZDAR ESIMI
Aýyl ataýyn alǵan qyzdardyń biri - keńes mergeni, efreıtor Álııa Moldaǵulova. Ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa 2 Baltyqjaǵalaýy maıdanynda, 22 áskerdiń 54 arnaıy atqyshtar brıgadasyn quramynda qatysty. Arýdyń esimi óziniń týǵan jeri Aqtóbe oblysy Qobda aýdany, Bulaq aýyldyq okrýgindegi aýylǵa berilgen.
Álııa aýyly aýdan ortalyǵy – Qobda aýylynan soltústik-shyǵysqa qaraı 37 shaqyrymdaı jerde ornalasqan.
Dál sol surapyl maıdanda erliktiń óshpes úlgisin kórsetken qazaqtyń qaıtpas qaısar qaharman qyzy, áıgili pýlemetshi Mánshúk Mámetovanyń da atyna berilgen aýyl bar. Ol — Aqmola oblysy, Mánshúk Mámetova aýyldyq ákimdigi ortalyǵynda ornalasqan.
Aýdan ortalyǵy – Aqmol aýylynan ońtústikke qaraı 37 shaqyrymdaı, Samarkól kóliniń batysynda 1,5 shaqyrymdaı jerde ornalasqan.
Ekinshi dúnıejúzilik soǵysta erligimen kózge túsken qazaqtyń ushqysh qyzy Hıýaz Dospanovanyń da týǵan jeri Atyraý oblysy Qurmanǵazy aýdany, Jańatalap aýyldyq okrýginiń ortalyǵyndaǵy aýylǵa esimin berdi.
Aýdan ortalyǵy Qurmanǵazy aýylynan batysqa qaraı 16 shaqyrym jerde Edil ózeniniń Kaspıı teńizine quıatyn tarmaqtary aralyǵynda ornalasqan. Hıýaz aýylynyń tarıhy HVIII ǵasyrdan bastalady. Buryn bul jer «Darhan» dep atalǵan. Munda qonystanǵan turǵyndar negizinen mal ósirý, saýda-sattyqpen, egin sharýashylyǵymen aınalysqan. Hıýaz aýylynyń qaq ortasymen Sharon ózeni ótedi. Sondaı - aq soltústiginde úlken jáne kishi «Darhan» kólderi bar.
Qazaqtyń batyr qyzdaryna eldiń basqa da aýmaqtarynda eldi-meken, mektep ataýlary kóptep kezdesedi.
HALYQ EMShISINE ARNALǴAN
Qazaq arýlarynyń atyna berilgen jer-sý attarynyń tizimin Úmit apa aýyly jalǵastyrady. Esimi kópke belgili bolmasa da, Pavlodar oblysy Pavlodar aýdany, Mıchýrın aýyldyq okrýgi quramynda osyndaı aýyl bar. Bul 2018 jylǵa deıin – Berıozovka atalǵan.
Aýyldyń ataýy halyq arasynda úlken qurmetke ıe bolǵan halyq emshisi Sýbotylova Úmittiń esimi berilgen.
Ol 1929 jyly 1 maýsymda Pavlodar oblysy Lebıaje aýdany Kort aýylynda (qazirgi Aqqýly aýdany Merǵalym aýyly) dúnıege kelgen. 1986 jyldan bastap dástúrli emes emdeý ádisterimen aınalysa bastady, alǵashqy ýaqytta jaqyn adamdary ǵana em qabyldasa, keıinirek Pavlodar men Qazaqstannyń basqa da aımaqtarynan, sonymen qatar Reseı jáne Germanııa elderinen adamdar legi kele bastaǵan.
Úmit apa halyq arasynda úlken qurmetke bólengen. Halyq emshisi bolyp qyzmet atqarǵanda Qazaqstan Respýblıkasynyń Densaýlyq saqtaý Mınıstrliginiń lıenzııasy men sertıfıkaty bolǵan. Kózi tirisi kezinde aýdan, oblys balalar úılerine, az qamtylǵan otbasylarǵa qaıyrymdylyq jáne demeýshilik kómek kórsetip turǵan.
ANASYN QURMETTEÝ ME, ÁLDE BALASYN DÁRIPTEÝ ME?
2017 jyly Jambyl oblysy Qordaı aýdany Qasyq aýylynyń ataýy Qazaqstannyń sol kezdegi prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń anasynyń qurmetine "Áljan ana" dep ózgertilgen. Nursultan Nazarbaevtyń anasy Áljan Jatqanbaeva 1910 jyly dál osy jerde, Qasyq aýylynda dúnıege kelgen.
Qasyq aýyldyq okrýginiń ataýyn "Áljan ana" dep ózgertý týraly turǵyndar jıyn ótkizip, bir aýyzdan kelisken kórinedi. Bul týraly ákimdik resmı saıtyna jıynnyń hattamasyn jarııalaǵan bolatyn.
Reti kelgende Birikken Ulttar Uıymynyń minberinen baıandama jasaǵan alǵashqy qazaq qyzy, joǵaryda aty atalǵan Baljan Bóltirikova da osy Qasyq aýylynda dúnıege kelgen.
Nazarbaev bılikten ketkende el astanasynyń aty da aýysyp, az ýaqyt Nursultan qalasy atanǵany belgili. Alaıda Qańtar oqıǵasynan keıin elorda qaıtadan Astana ataýyn ıelengen. Degenmen Nazarbaev bılikte otyrǵan kezde anasynyń qurmetine atalǵan aýyl ataýy sol kúıi qaldy. «Áljan ana» ataýy Nazarbaevtyń anasynyń qurmetine ataldy degenmen, bul Nazarbaevtyń jeke basyn ulyqtaýdyń belgisine, dáripteýge kóbirek uqsaıtyny jasyryn emes.
AŃYZǴA AINALǴAN ATAÝLAR
Jer-sý ataýyna “áje”, “ana”, “kelin”, “qyz” syndy statýstary qosa atalatyn ataýlar da kezdesedi.
Máselen, Qyzylorda oblysy Jańaqorǵan aýdanynda Kelintóbe degen aýyl bar. Aýdan ortalyǵy – Jańaqorǵan kentinen ońtústik-shyǵysqa qaraı 70 km jerde, Syrdarııa ózeniniń sol jaǵalaýynda, sarsazan, qamys, quraq ósken sur, sortańdy sur topyraqty shóldik beldemde ornalasqan. Irgesi 1964 jyly Túgisken alqabyn ıgerýge baılanysty Kelintóbe kanalyn salý kezinde qalanǵan. Ataýyna kelsek, ańyz bar.
Qalmaq shapqan zaman bolsa kerek. Er azamattar jaý qolynan ólip, el eńsesi túsedi, sol kezde el ishinde Aqshabaq esimdi kelinshek bar eken. Qaýym eldi aqylmen bastaıdy. Qashqan el Qarataýdan asyp, Syrǵa jetedi. Syr jaǵasyndaǵy qalyń toǵaıǵa kirip, qalmaq qolyn adastyryp ketedi. Álgi kelinshek darııadan ótip, az kún tynyshtalǵan elge: «Ketpen ustaýǵa jaraıtyn jurt topyraq tasyp tóbe úısin, tóbe basyna shyqqanda darııanyń arǵy basy kórinetin bolsyn!»- deıdi. Eli eki etpeıdi, tóbeni úıedi. Kelinshek kúnde órmelep tóbe basyna shyǵyp qaraýyl qaraıdy. Kele jatqan jaýdy kúnshilik jerden tanıdy eken. Jaý tóbesi kórinse, aýylǵa habar qylady da, jurt toǵaıǵa sińip qutyla bergen.
Osydan keıin Aqshabaqtyń esimi, bedeli en dalaǵa jaıylyp, halyqtyń oǵan degen qurmeti údeı túsedi. Osy mekende dıhanshylyq dáýirlep, el typ-tynysh mamyrajaı zaman keshken. Bir kúnderi qyraǵy kelinshekti búıi shaǵyp óledi. Jurt ony ardaqtap, arýlap osy tóbege kómgen eken. Sodan bul tóbe «Kelintóbe» atalyp ketipti.
Al Túrkistan oblysy Sozaq aýdanynda Qyzemshek atalǵan kent bar. Shaǵyn ǵana kentte tórt myńǵa jýyq adam turady. Ol Sozaq aýdanynyń ortalyǵy – Sholaqqorǵan aýylynan soltústik-batysqa qaraı 201 shaqyrym jerde jatyr.
Ólketanýshy Maqsat Qarǵabaıdyń aıtýynsha, Qyzemshek eldi mekeni jaıly ańyzdar bar.
"Buryn jaýgershilik zamanda sharýasy damyǵan, órisi keń, bir kisiniń jalǵyz qyzy bolady. Sol qyz erlermen birge elge tóngen qaýipke qarsy turyp, jaýmen shaıqasady. Sol shaıqasta jaýdy jeńe almaı, eki jaq teń túsedi. Sodan eki jaqtan bir-bir batyr jekpe-jekke shyǵyp kúsh synaspaq bolady. Jaý jaǵy óziniń qyz ekenin bilip qalmaý úshin álgi batyr qyz jekpe-jekke shyǵar aldynda tósin qylyshpen kesip tastaǵan eken", - deıdi Maqsat Qarǵabaı.
Qarataýdyń teriskeı jaǵynda, qazirgi Sozaq aýdanyndaǵy Taýkent kenti men Abaı aýlynyń joǵarǵy tusyndaǵy shatqalynda tizbektelip jatqan taý silemderin Sozaq halqy — «Kelinshektaý» dep ataıdy. Taýdan Arpaózen bastaý alady.
Kelinshektaý atalýy jóninde de mynadaı ańyz bar. Ertede myńǵyrǵan maly bar baı jalǵyz, erke qyzyn uzatarda jasaýynyń bárin tek altynnan jasapty. Uzatylyp bara jatqan kezde qyzdyń qyzyyǵýshylyǵy oıanyp, kóshti toqtatatady da, jasaýdy tekseredi, sóıtse, ıtaıaǵy aǵashtan jasalǵan eken. Ákesiniń munysyna kóńili tolmaǵan qyz dereý tórkinine kisi jiberedi. Ákesi bolsa, qyzynyń dúnıeqońyzdyǵy men toıymsyzdyǵyna, uıatsyzdyǵyna renjip, «búıtkenshe tas bop qatyp qal!» dep ashýlanypty. Ákesiniń qarǵysy zamatta oryndalyp, álgi qyz da, jasaýyn artqan túıeler de, kerýen de tas pen taýǵa aınalyp ketipti. Sol kerýen qatyp qalǵan jer Kelinshektaý atalǵan eken deıdi eski ańyzda.
MIFTER KEShENI
Qazaqta basqa da shyǵys elderindegideı mıfke aınalǵan ataýlar kóptep kezdesedi. Solardyń biri – kóne tarıhı, tabıǵı eskertkish “Qyryq qyz”. Eskertkish Qazyǵurt aımaǵynda ekeý. Kóp zamandardan beri tabıǵattyń ózi jaratqan kıeli eskertkish bolyp sanalady. Kóneden kele jatqan ańyz-áńgimelerge súıensek, burynǵy jaýgershilik zamanda jaý shapqynshylary elden tysqary Qarabaý sýyna shomylyp, alańsyz serýendep jatqan 40 qyzdy kórip, sońdarynan qýsa kerek. Sonda qyzdar qudaıǵa «Elimdi, jerimdi jaýǵa taptatqansha, myna jaýdy da, bizdi de tasqa aınaldyr!» dep jalbarynǵan eken deıdi. Qyzdardyń tilegi qabyl bolyp, jaý áskeri qara tasqa aınalady. Ol jer qazir Qaratas dep atalady. Al qyzdar ásemdene tizilgen qaıtalanbas eskertkishke aınalǵan desedi. Bul eskertkish tasmúsinder Turbat aýylynyń soltústik-shyǵysyndaǵy Aqqum ózeniniń bastaý alar jerinde. Aýyldan 5–6 shaqyrym jerdegi sarqyrama jardyń qasynda. «Qyryq qyz» dep atalatyn ekinshi tas músinder Ógem qoınaýyna túse beris jerde – Qazyǵurt taýynyń Shyǵys múıisiniń («Orda qonǵan») ońtústik-shyǵysynda 4–5 shaqyrymdaı qashyqtyqta ornalasqan.
Tarıhshy Temirǵalı Arshabektiń aıtýynsha, elimizde «Qyz áýlıe» degen rýh qonǵan birneshe kıeli meken bar eken.
“Qaraǵandy oblysynyń Qarqaraly aýdanynda Qyzáýlıe degen jer ataýy bar. Qazaq halqynyń dinı senimine belgili bir jerlerde qasıet tutynady. Mundaı jer taǵy da osy oblystaǵy Osakorov aýdanynda da bar”,- deıdi tarıhshy.
Sondaı-aq, Aqtóbe oblysynda, Shyǵys Qazaqstannyń Aıagóz aýdanynda da osyndaı ataýlar bar. Olardyń bári de jaýgershilik zamanda er-azamattarmen birge eli men jerin qorǵaý úshin atqa qonyp, janyn qıǵan, halyqtyń birligi men berekesi saqtalýy úshin jantalasqan erjúrek qyzdar delinedi.
Túrkistan oblysynda da ”Qyz áýlıe” mekeni bar. El arasyndaǵy ańyzdarǵa qulaq túrsek, ańyz boıynsha erterekte Ámirhan esimdi (15 ǵasyr) el tutqasyn ustaǵan ári asa baı kisi ómir súripti. Sol kisiniń Sheshýshi degen balasynan Dildárbek esimdi nemeresi bolypty. Mine, osy Dildárbek babanyń Nurzada, Sulýshash, Qarashash, Sandýǵash esimdi qyzdary bolǵan eken. Jaýgershilik oryn alyp, jońǵarlar qazaqtarǵa qyrǵıdaı tıip jatqan tusta álgi qyzdar shydaı almaı, soǵysqa aralasyp, dál osy jerde qaza taýypty. Olar jas kezderinde ónerli, ismer bop ósken eken. Sondyqtan shyǵar, áýlıege zııarat etip kelýshilerdiń keıbiriniń oılamaǵan jerden án aıtatyn, óleń jazatyn, oıý oıyp, tigis tigetin qasıeti ashylady deıdi. Jalpy bul mańda 200-ge jýyq adam jerlengen deıdi.
