Qazaqtyŋ qara sabyny

Halyq mūrasyn jaŋǧyrtuşy Tūrymqan Ospanqyzy – qazaqtyŋ qara sabynyn qainatu ısınıŋ şeberı. Atadan balaǧa miras bolyp jetken būl şarua bügınde kün sanap kömeskılenıp, mülde ūmyt boluǧa ainalǧany jasyryn emes.

«Saqar jasau üşın aldymen sekseuıldıŋ külın qainatamyz. Ony bır kün tūndyrǧannan keiın saqar paida bolady. Saqar bolǧannan keiın mai qūiyp qara sabyn äzırleimız. Saqardy dästürlı sabynǧa ainaldyru üşın köbınese qoidyŋ nemese siyrdyŋ maiyn qosyp qainatamyz. Sebebı olar tabiǧi şikızat qainar közı bolyp sanalady. Al ony qainatudyŋ tiıstı şarttary bar», – deidı Tūrymqan apa. Būdan keiın būl kısı sabynnyŋ äzırlenu barysy turaly egjei-tegjeilı tüsındıre bastady. Sūiyq mai qosylsa, sabynnyŋ ezılgış, tez erıgış keletının aitady ol. Qazan otyn jaǧudyŋ da öz erejesı, baby bar körınedı. Alǧaşynda ottyŋ qyzuyn arttyryp alyp, sosyn qyzu aqyryndap bäseŋdetıledı. Al qazandaǧy saqar üzdıksız aralas­tyrylady. Dūrys aralas­pasa, tübı qazanǧa jabysyp qalady. «Jasaǧan sabyn jaqsy daiyndal­ǧanda appaq köbık şyǧady. Eskeretın taǧy bır jait, saqar men qūiylatyn maidyŋ anyq ölşemın saqtaǧanymyz abzal. Bır kese saqarǧa ekı kese mai qūiamyz. Maiy köp bolsa, maiǧa şaşalyp qalady, maiy az bolsa, sabyn qatty bolyp şyǧady», – deidı könenıŋ közın saqtauşy.

«Qara qoidyŋ terısın, 

Sabyndap jusaŋ aǧarmas», – dep Būhar jyrau jyryna qosqan sabyn sözı Şal aqynnyŋ öleŋınen de baiqalady:

«Sabynyŋ saqar boldy denı kelın,
Körmedıŋ şybyn qūrly menı kelın». Demek, qara sabynnyŋ qazaq arasyndyǧy qoldanysy aryda jatyr. Oǧan qara sabynnyŋ VII-VIII ǧasyrdaǧy ädebietterden kezıkkenı dälel. Keibır derekter Reseide sabynnyŋ HIH ǧasyrdyŋ ortasyna deiın orys aqsüiekterıne ǧana belgılı bolǧanyn alǧa tartady.
Erterekte qara sabyndy adam ulanǧanda qūstyryp, ışın tazalauǧa da paidalanypty.

«Köbınde kezdesetın ılme, şetpege de qoldan­ylady. Qara sabynnan bıraz qyryp alyp, balanyŋ arqasyn ysyp taraimyz. Ony denege jaǧyp, bıraz sıŋırgenşe sylap-sipaimyz. Syrtyn tabiǧi, maqtadan jasalǧan şüberek­termen orap tastaimyz. Söitıp, et pen terınıŋ ortasyndaǧy jeldı ketırıp, şetpe, ılme bolǧan adamdardy emdeuge bolady. Türlı terı aurulary, siyr temıretkısı de et pen terınıŋ ortasyndaǧy azyqyq jetıspeuınen, jüike-jüienıŋ dūrys jūmys ıstemeuınen tuyndaidy. Aurudyŋ asqynbaǧan jaǧdaiynda qara sabynmen şomyldyryp da, syrqatty qūlan-taza aiyqtyruǧa bolady», – deidı därıger.

Saqarmen auruǧa şaldyqqan maldardy emdeuge de bolady eken. Būrynǧy kezderı baqana, ausylmen auyrǧan maldardyŋ tılın, aşa tūiaǧyn osy saqarmen emdeptı. Mal tūiaqtaryn saqarly suǧa malyp-aq jazyp alǧan eken. Sondai-aq adamnyŋ ökpe auruy, äsırese, maldyŋ ökpe jötel aurularyn emdegen.

Būzauşyqty bılesız be?

Tūrymqan apai «Sabyndy daiyndap bıtkende äke-şeşelerımız ystyqtai belıne orap alatyn. Denege ötken ystyǧy paidaly dep.  Mūnyŋ jas balalarǧa paidasy bar, börtken, qotyr şyqpaidy» deidı. Kışkene närestelerdıŋ ışı keuıp auyrǧanda kındık bölımın qara sabynmen sylasa paidaly. Qara sabynnan qazannyŋ tübınde qalǧan azyraq bölıgın kışkentai etıp, ädemılep domalaqtap, balalarǧa saqtaidy. Mūny «būzauşyq» dep ataidy. Būzauşyq balany şomyldyrǧanda jūmsalady. «Mynau senıŋ būzauşyǧyŋ» dep qyz balalarǧa menşıktep beretın de dästür bolǧan.
Būl sabynnyŋ balalarǧa qoldanylatyny – himiialyq qospasyz, tabiǧi bolǧandyqtan. «Balany bız qyrqynan şyqqanşa, bır künı tūzdy suǧa, endı bır künı sabyndy suǧa salamyz, bırınşısınde tūz sıŋıp, terınıŋ pysuyna kömektesedı, al ekınşı künı qara sabynmen juady. Būl qazaq medisinasynda  terınıŋ jetıluıne, būlşyq etterdıŋ jaqsy damuyna kömegı tiedı dep eseptelınedı», – deidı Maqsat Äbdıqadyr.

Maqsat ÄBDIQADYRŪLY, därıger:

– Qara sabyn – qazaqtyŋ dästürlı tūrmysynda paidalanady. Onyŋ negızgı qūramy – sekseuıldıŋ külı. Onda natrii, totyqty gidrat bar. Ol januar maiymen aralastyryp jasalady. Mūny qazaq medisinasynda ejelden balalardyŋ, eresekterdıŋ syrtqy terılerın, kiım-keşegın juuǧa paidalanǧan. Negızınen, terı auruy, jel-qūz, et pen terınıŋ ortasyndaǧy qara jelge öte jaqsy kömegı bolǧan. Terıdegı türlı qyşyma aurularyna eşqandai därı-därmeksyz qara sabynmen ışkı kiımderın juyp, özı şomyldyrǧanda-aq jaqsy bolyp ketken desedı jūrt. Qara sabyndy suyq tigende sylaityn mai retınde qoldanuǧa bolady, ısıkke, dombyqqan jaraqatqa tartsa, bıteu jaranyŋ soqtasyn soryp alady.

Jarqyn SÄLENŪLY