Karl Landshteıner — 1930 jyly adamdardyń qan tobyn anyqtaǵany úshin Nobel syılyǵyn ıemdengen, ımmýnogematologııanyń negizin qalaǵan aýstralııalyq dáriger.
Ol 1868 jyly 14 maýsymda Vena qalasynda dúnıege kelgen. Onyń ákesi Leopold Landshteıner ataqty ári daryndy jýrnalıst bolsa, anasy Faına birneshe mýzykalyq aspapta sheber oınaǵan. Erte jarynan aıyrylǵan ol, bar kúshin ulyn tárbıeleýge arnaǵan.
1885 jyly Karl gımnazııany aıaqtaǵan soń, Vena Ýnıversıtetiniń medıına mektebine oqýǵa túsedi. 1891 jyly ol medıınalyq dıplomdy qolyna alǵanymen, ony medıına qyzyqtyrmaıdy. Jas ǵalymdy hımııa, sonyń ishinde organıkalyq hımııa men bıohımııa qyzyqtyra túsedi. Bes jyl ishinde Mıýnhen, ıýrıh pen Vıýrbýrg zerthanalarynda qyzmet etip, óziniń biliktiligin arttyra túsedi. Germanııa men Shveıarııada tájirıbe jınaqtap, zertteý jasaýdy, olardyń nátıjesin oryndy qoldana bilýdi meńgeredi.
1896 jyly Landshteıner Aýstralııaǵa qaıta oralyp, ózi bilim alǵan ýnıversıtet qabyrǵasynda gıgıena kafedrasynda qyzmet ete bastaıdy.Hımııa álemindegi sheksiz qyzyǵýshylyǵyn ol bir ortaǵa syıdyrady. Ol ımmýnologııa edi.
1898 jyly Landshteıner patologııalyq anatomııa kafedrasyna aýysady. Bul jerde ol tájirıbeni erkin júrgizý múmkindigine ıe bolady. Ǵylymı jetekshisi ataqty bakterıolog, menıngıt pen ókpe dertiniń qozdyrýshylaryn tapqan Anton Veıhselbaým bolady. Onyń kómekshisi bolyp júrgen Karl birneshe ota jasaý arqyly anatomııa men medıınalyq patologııany tereńnen zertteı túsedi. Jas ǵalym ýaqyt óte kele ımmýnologııa salasy boıynsha zertteý jumysyn jalǵastyrady.
Karl Landshteıner adamnyń qan tobyn ashty. Toptar – ımmýnologııalyq belgilerine sáıkes bir-birinen erekshelenetin qan túrleri. Bul ashylýǵa deıin birneshe ǵalym ózderiniń osy salaǵa baılanysty jekelengen jańalyqtaryn usynady. Mysaly, 1890 jyly "Nobel" syılyǵynyń laýreaty Emıl fon Berıng adam qanynda juqpaly dertten soń nemese ekpeden soń qozatyn antıdeneniń bar ekenin anyqtady. Odan bólek olar qozdyrǵysh mıkroaǵzalarmen baılanysyp, olardy jansyzdandyratynyn da aıtqan.
1896 jyly Jıýlb Borde agglıýtınaııa qubylysyn ashty. Janýardyń qanyn ózge janýarǵa quıǵan kezde bolǵan erıtroıtterdiń jabysyp qalýyn anyqtaǵan ǵalym Borde muny janýardyń reıpıenti donor-janýardyń nárýyzy men antıgenine qarsy antıdene týdyratynymen túsindirdi.
Karldiń ǵylymı ashylý barysynda jasaǵan alǵashqy qadamyn 1900 jyly shyqqan jumysy arqyly túsindirýge bolady. Maqalasynda ózge adamnyń qan plazmasyn ózge qan erıtroıtimen aralastyrǵanda bolǵan agglıýtınaııa qubylysyn sıpattaǵan. Zertteýshi mynadaı qorytyndy jasady: bul qubylystyń fızıologııalyq ereksheligi bar.
1901 jyly zertteýshi adam qanyn úsh topqa jikteıdi: A, V jáne S. Keıin bul qatarǵa tórtinshi qan toby AV qosylyp, S tobyn O belgisine aýystyrady.
Landshteıner A jáne V dep atalatyn iritkilerdi erıtroıtke aralastyrady: Ol O tobynyń antı-A, antı-V iritkelerimen jabyspaıtynyn baıqaıdy. Al, AV tobynyń erıtroıtteri kerisinshe.
A tobynyń erıtroıtteri antı-A iritkisimen agglıýtınaııa qubylysyna tússe, antı-V iritkisimen óz qalpyn saqtaıdy. Osylaısha birneshe synaqtan soń, adamǵa qan quıý júıesin túsinip, onyń syzbasyn jasaıdy.
1914 jyly Birinshi Dúnıejúzilik soǵys bastalmas buryn natrıı ıtratynyń artyqshylyǵyn baıqaıdy. Ony qanǵa tamyzý arqyly onyń uıýyn anyqtaýǵa bolady. Osylaısha donor qannyń artyqshylyǵy men ereksheligi birneshe jyldyq úzdiksiz eńbek pen zertteý nátıjesinde paıda bolady. Bul zertteý jumysy medıına ǵylymynda alǵa ilgeri qadam jasaýǵa septigin tıgizdi. Qan tamyrlaryna, júrekke, ókpege ota jasaýǵa múmkindik aldy. Sonymen qatar, zertteý barysynda qan toby tuqym qýalaıtyn belgi ekeni anyqtaldy. DNQ testine uzaq jyldar boıyna deıin qan arqyly ata-anany anyqtaý testi júzege asty. Osy eńbegi úshin 1930 jyly ǵalym Nobel syılyǵyna ıe bolady. Al, 1943 jyly Nıý-Iork qalasynda qaza tabady.
Anton Antonov
Tarıh sóıleıdi paraqshasynan
