Karl Landşteiner — 1930 jyly adamdardyŋ qan tobyn anyqtaǧany üşın Nobel syilyǧyn iemdengen, immunogematologiianyŋ negızın qalaǧan australiialyq därıger.
Ol 1868 jyly 14 mausymda Vena qalasynda düniege kelgen. Onyŋ äkesı Leopold Landşteiner ataqty ärı daryndy jurnalist bolsa, anasy Faina bırneşe muzykalyq aspapta şeber oinaǧan. Erte jarynan aiyrylǧan ol, bar küşın ūlyn tärbieleuge arnaǧan.
1885 jyly Karl gimnaziiany aiaqtaǧan soŋ, Vena Universitetınıŋ medisina mektebıne oquǧa tüsedı. 1891 jyly ol medisinalyq diplomdy qolyna alǧanymen, ony medisina qyzyqtyrmaidy. Jas ǧalymdy himiia, sonyŋ ışınde organikalyq himiia men biohimiia qyzyqtyra tüsedı. Bes jyl ışınde Miunhen, Siurih pen Viursburg zerthanalarynda qyzmet etıp, özınıŋ bılıktılıgın arttyra tüsedı. Germaniia men Şveisariiada täjıribe jinaqtap, zertteu jasaudy, olardyŋ nätijesın oryndy qoldana bıludı meŋgeredı.
1896 jyly Landşteiner Australiiaǧa qaita oralyp, özı bılım alǧan universitet qabyrǧasynda gigiena kafedrasynda qyzmet ete bastaidy.Himiia älemındegı şeksız qyzyǧuşylyǧyn ol bır ortaǧa syidyrady. Ol immunologiia edı.
1898 jyly Landşteiner patologiialyq anatomiia kafedrasyna auysady. Būl jerde ol täjıribenı erkın jürgızu mümkındıgıne ie bolady. Ǧylymi jetekşısı ataqty bakteriolog, meningit pen ökpe dertınıŋ qozdyruşylaryn tapqan Anton Veihselbaum bolady. Onyŋ kömekşısı bolyp jürgen Karl bırneşe ota jasau arqyly anatomiia men medisinalyq patologiiany tereŋnen zerttei tüsedı. Jas ǧalym uaqyt öte kele immunologiia salasy boiynşa zertteu jūmysyn jalǧastyrady.
Karl Landşteiner adamnyŋ qan tobyn aşty. Toptar – immunologiialyq belgılerıne säikes bır-bırınen erekşelenetın qan türlerı. Būl aşyluǧa deiın bırneşe ǧalym özderınıŋ osy salaǧa bailanysty jekelengen jaŋalyqtaryn ūsynady. Mysaly, 1890 jyly "Nobel" syilyǧynyŋ laureaty Emil fon Bering adam qanynda jūqpaly dertten soŋ nemese ekpeden soŋ qozatyn antidenenıŋ bar ekenın anyqtady. Odan bölek olar qozdyrǧyş mikroaǧzalarmen bailanysyp, olardy jansyzdandyratynyn da aitqan.
1896 jyly Jiulb Borde aggliutinasiia qūbylysyn aşty. Januardyŋ qanyn özge januarǧa qūiǧan kezde bolǧan eritrositterdıŋ jabysyp qaluyn anyqtaǧan ǧalym Borde mūny januardyŋ resipientı donor-januardyŋ näruyzy men antigenıne qarsy antidene tudyratynymen tüsındırdı.
Karldıŋ ǧylymi aşylu barysynda jasaǧan alǧaşqy qadamyn 1900 jyly şyqqan jūmysy arqyly tüsındıruge bolady. Maqalasynda özge adamnyŋ qan plazmasyn özge qan eritrositımen aralastyrǧanda bolǧan aggliutinasiia qūbylysyn sipattaǧan. Zertteuşı mynadai qorytyndy jasady: būl qūbylystyŋ fiziologiialyq erekşelıgı bar.
1901 jyly zertteuşı adam qanyn üş topqa jıkteidı: A, V jäne S. Keiın būl qatarǧa törtınşı qan toby AV qosylyp, S tobyn O belgısıne auystyrady.
Landşteiner A jäne V dep atalatyn ırıtkılerdı eritrositke aralastyrady: Ol O tobynyŋ anti-A, anti-V ırıtkelerımen jabyspaitynyn baiqaidy. Al, AV tobynyŋ eritrositterı kerısınşe.
A tobynyŋ eritrositterı anti-A ırıtkısımen aggliutinasiia qūbylysyna tüsse, anti-V ırıtkısımen öz qalpyn saqtaidy. Osylaişa bırneşe synaqtan soŋ, adamǧa qan qūiu jüiesın tüsınıp, onyŋ syzbasyn jasaidy.
1914 jyly Bırınşı Düniejüzılık soǧys bastalmas būryn natrii sitratynyŋ artyqşylyǧyn baiqaidy. Ony qanǧa tamyzu arqyly onyŋ ūiuyn anyqtauǧa bolady. Osylaişa donor qannyŋ artyqşylyǧy men erekşelıgı bırneşe jyldyq üzdıksız eŋbek pen zertteu nätijesınde paida bolady. Būl zertteu jūmysy medisina ǧylymynda alǧa ılgerı qadam jasauǧa septıgın tigızdı. Qan tamyrlaryna, jürekke, ökpege ota jasauǧa mümkındık aldy. Sonymen qatar, zertteu barysynda qan toby tūqym qualaityn belgı ekenı anyqtaldy. DNQ testıne ūzaq jyldar boiyna deiın qan arqyly ata-anany anyqtau testı jüzege asty. Osy eŋbegı üşın 1930 jyly ǧalym Nobel syilyǧyna ie bolady. Al, 1943 jyly Niu-Iork qalasynda qaza tabady.
Anton Antonov
Tarih söileidı paraqşasynan
