Sovet odaǵy ydyraǵan soń Belarýs, Qazaqstan jáne Ýkraına ózderinde saqtalǵan sovettik joıqyn qarýdan óz erkimen bas tartty. Bul sol kezde oń áreket retinde halyqaralyq qoldaýǵa ıe bolǵan. Alaıda Reseıdiń Ýkraınadaǵy soǵysy búginde bul máseleni basqa qyrynan qarastyrýǵa ıtermeleıdi.
Osydan 30 jyl buryn, 1994 jylǵy 5 jeltoqsanda Býdapeshtte ótken jıyn barysynda Belarýs, Qazaqstan jáne Ýkraına ıadrolyq arsenalynan óz erkimen bas tartyp, AQSh, Ulybrıtanııa, Franııa, Qytaı jáne Reseı osy elderdiń qaýipsizdigine kepildik berdi.
Bul týraly máseleni VVS arnasynyń dıplomatııalyq sholýshysy Pol Adams búgingi geosaıası jaǵdaı turǵysynan qarastyryp kórdi.
«MAŃYZDY QADAM» DA QATELIK PE?
Joıqyn qarýdan óz erkimen bas tartý sol kezde halyqaralyq arenada mańyzdy qadam retinde tanyldy.
«Bul úsh elge bergen qaýipsizdik kepildigi boıynsha mindettemelerimiz olardyń táýelsizdigine, egemendigine jáne aýmaqtyq tutastyǵyna adaldyǵymyzdy kórsetedi», – dep málimdegen edi sol kezde Býdapeshtte AQSh prezıdenti Bıll Klınton.
Aspan sup-sur. Tóńirek qar jamylǵan. Qyrǵı-qabaq soǵysy dáýirinen qalǵan sur-jasyl qarýlar Ýkraınadaǵy keńestik dáýirdi eske salady. Raketalar, ushyrý qondyrǵylary men tasymaldaýshylar – Keńes Odaǵynyń ıadrolyq baǵdarlamasyn ázirleýde mańyzdy ról atqarǵan kezdegi Ýkraınany beıneleıtin eskertkishter. Bul baǵdarlamalar odaqtyń sońǵy qorǵanys shebi edi.
Jartylaı ashylǵan beton-metall qaqpaq astynan úlken qurlyqaralyq ballıstıkalyq zymyrannyń (QBZ) maketi kórinedi. Biraq bul zymyran tek maket qana, ol jarylyp, kógerip ketken. Bul shahtaǵa 30 jyl boıy qoqys tolǵan. Ýkraınanyń ortalyq bóligindegi Pervomaısk qalasynyń janyndaǵy bul keń baza búginde mýzeıge aınalǵan.
1990-jyldardyń basynda Ýkraına táýelsizdik alyp, Máskeýdiń yqpalynan shyqqan kezde Kıev ıadrolyq qarýdan bas tartty. Alaıda, Reseıdiń basyp kirýinen keıin úsh jylǵa jýyq ýaqyt ótken soń jáne Kıev odaqtastary arasynda soǵystan keıin Ýkraınanyń qaýipsizdigin qalaı qamtamasyz etý kerektigi týraly naqty kelisim bolmaǵandyqtan, kópshilik bul sheshimdi qatelik dep sanaı bastady.
KSRO ıadrolyq arsenalynyń úshten biri Ýkraınanyń aýmaǵynda ornalasqan edi.
«RESEIGE DE SOLAI SENDIK QOI...»
Harkov áskerı ýchılıesiniń jas túlegi Aleksandr Sýenko eki jyldan keıin, Ýkraınadaǵy ıadrolyq qorlardy paıdalanýdan shyǵarý proesi bastalǵan kezde, Pervomaıskige kelgen. Ol zymyrandardyń shyǵarylýyn jáne shahtalardyń jarylýyn baqylaǵan. Qazir ol burynǵy bazaǵa qaıta oraldy. Biraq bul joly mýzeı kýratorlarynyń biri retinde.
Sońǵy 10 jyl boıy Reseıdiń Ýkraınaǵa jasaǵan qasiretterine jáne halyqaralyq qaýymdastyqtyń ony toqtata almaýyn nemese toqtatqysy kelmegenine qarap Aleksandr ıadrolyq qarýdy joıý qatelik boldy degen qorytyndyǵa kelgen.
«Qazirgi Ýkraınadaǵy oqıǵalarǵa qarap, jeke óz basym barlyq ıadrolyq qarýdy tolyq joıý qate boldy dep oılaımyn. Biraq bul saıası másele edi. Joǵarǵy basshylyq sheshim qabyldady, al biz tek buıryqty oryndadyq» - deıdi Aleksandr.
Ol kezde munyń bári óte qısyndy bolyp kórindi. Eshkim 20 jyldan keıin (Máskeý 2014 jyly Qyrymdy anneksııalady) Reseı Ýkraınany basyp alady dep oılamady.
«Biz ańǵal boldyq, biraq biz senim arttyq. Ulybrıtanııa men AQSh, keıin Franııa bizdi qoldaǵan kezde bul jetkilikti dep oıladyq. Reseıge de solaı sendik qoı», - deıdi 1994 jyly Ýkraınanyń Ulybrıtanııadaǵy elshisi bolǵan Sergeı Komısarenko.
Keńestik bılik qursaýynan qaljyrap shyqqan el úshin joıqyn qymbat ıadrolyq arsenaldy saqtaý ıdeıasynyń sonsha maǵynasy joq sııaqty kóringen.
«Nelikten ıadrolyq qarýdy óndirýge nemese saqtaýǵa aqsha jumsaý kerek, eger ony ónerkásipti damytý, órkendeý úshin paıdalanýǵa bolatyn bolsa?» -deıdi Komısarenko.
«SOǴYSTA JEŃILIP BARA JATSAQ...»
1994 jylǵy taǵdyrsheshti kelisimniń mereıtoıynda Ýkraına taǵy da óz ustanymyn jetkizýge tyrysýda.
Ótken aptada Brıýsselde ótken NATO syrtqy ister mınıstrleriniń kezdesýinde Ýkraına syrtqy ister mınıstri Andreı Sıbıga Býdapesht memorandýmynyń kóshirmesi salynǵan jasyl papkany sermep turyp:
«Bul qujat ýkraın qaýipsizdigin de, transatlantıkalyq qaýipsizdikti de qamtamasyz ete almady. Biz mundaı qatelikti qaıtalamaýymyz kerek», - dedi.
Ýkraına syrtqy ister mınıstrliginiń málimdemesinde Býdapesht memorandýmy «strategııalyq qaýipsizdik máselelerinde qabyldanǵan sheshimderdiń orasholaqtyǵyn kórsetetin eskertkish» dep ataldy.
Qazir Ýkraınanyń jáne onyń odaqtastarynyń aldynda turǵan mindet – eldiń qaýipsizdigin qamtamasyz etýdiń basqa jolyn tabý. Prezıdent Vladımır Zelenskıı úshin bul suraqtyń jaýaby áldeqashan anyq.
«Bizdiń qaýipsizdigimizdiń eń jaqsy kepili – NATO. Biz úshin EO jáne NATO-men bolashaq – prınıpti másele», - dedi ol jeksenbi kúni taǵy da qaıtalap.
Zelenskııdiń Batys alıansyna múshelik qana Ýkraınaǵa onyń úlken ári jyrtqysh kórshisimen birge ómir súrýge múmkindik beredi degen jıi, jigerli málimdemelerine qaramastan, NATO músheleri arasynda bul máselege qatysty kelispeýshilikter áli de bar ekeni anyq.
Keıbir músheleriniń qarsylyǵyna qaramastan NATO ázirge Ýkraınaǵa bolashaq múshe bolý jolynyń aıqyn ekenin málimdegenimen, naqty bir merzimdi belgilegen joq.
Sonymen qatar, Ýkraınanyń odaqtastary Reseı men Ýkraına arasyndaǵy soǵysta beıbitshilikti tek kúsh kórsetý arqyly ǵana qamtamasyz etýge bolady dep sanaıdy. Bul Ýkraınaǵa múmkin bolatyn beıbit kelissózder aldynda eń tıimdi ustanymda bolýǵa múmkindik beredi. Al mundaı kelissózderdi keler jyly Donald Tramp bastaıdy dep boljanýda.
«Ýkraınaǵa áskerı qoldaýymyz qanshalyqty kúshti bolsa, olardyń kelissózder ústelindegi pozıııasy da sonshalyqty myqty bolady», – dep málimdedi seısenbi kúni NATO bas hatshysy Mark Rıýtte.
Donald Tramptyń Ýkraınaǵa qatysty ustanymy qandaı bolatyny ázirge belgisiz. Sondyqtan AQSh pen Germanııa sııaqty negizgi áskerı kómek jetkizýshiler retinde Tramp qyzmetke kiriskenge deıin Ýkraınaǵa jańa iri tehnıka partııalaryn jiberýge asyǵýda.
Bolashaqqa kóz júgirte otyryp, keıbir ýkraındyqtar ózin-ózi qorǵaýǵa baısaldy qaraıtyn el úshin ıadrolyq qarýǵa qaıta oralý múmkindigin joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy dep boljaıdy. Ásirese, eń mańyzdy odaqtasy – AQSh jaqyn bolashaqta senimsiz serikteske aınalýy múmkin degen qaýip bar.
Sóıtip otyryp qarasha aıynda Ýkraına sheneýnikteri qorǵanys mınıstrligi qujatynda qarapaıym ıadrolyq qurylǵyny birneshe aı ishinde ázirleýge bolatyny aıtylǵany týraly málimdemelerdi joqqa shyǵardy.
Qazirgi ýaqytta bul másele kún tártibinde joq ekeni anyq. Biraq qorǵanys mınıstriniń burynǵy orynbasary Alına Frolova bul aqparat kezdeısoq taralmaǵan dep esepteıdi.
«Bul nusqa Ýkraınada sarapshylar arasynda talqylanyp jatqany anyq. Eger bizge qoldaý joq ekenin jáne soǵysta jeńilip bara jatsaq, ári halqymyzdy qorǵaýymyz qajet bolsa, meniń oıymsha, bul da bir qolǵa alynatyn nusqa bola alady», - deıdi Frolova.
«JAÝ JOQ DEME JAR ASTYNDA...»
Iadrolyq qarýdyń bolashaqta Pervomaısk mańyndaǵy qar basqan jazyqtarǵa qaıta oralýyn elestetý qıyn. Bazadaǵy 30 metr tereńdiktegi shahtalardyń tek bireýi ǵana zaqymdalmaı, 1979 jyly aıaqtalǵan kezdegi qalpyn saqtap qalǵan. Bul ıadrolyq soqqyǵa tótep berý úshin salynǵan myqty bekinis. Ol aýyr bolat esiktermen jáne bazanyń qalǵan bólikterimen baılanysatyn jerasty týnnelderimen jabdyqtalǵan.
Tómendegi shaǵyn ári tar komandalyq pýnktke tek odan da tar lıft arqyly jetýge bolady. Ol jer qurlyqaralyq ballıstıkalyq zymyrandardy ushyrý týraly shıfrlanǵan buıryqtardy qabyldaý, shıfrdy ashý jáne oryndaý úshin arnalǵan.
Zymyran ushyrýǵa mashyqtanǵan burynǵy ınjener Aleksandr Sýenko operatorlardyń kiltti qalaı buryp, (qyzyl emes, sur) túımeni basqanyn kórsetip, keıin Gollıvýd stılindegi jahandyq ıadrolyq soqqylarmen almasý vıdeosımýlıaııasyn kórsetti. Bul kórinis sál kúlkili kóringenimen, oı salarlyqtaı.
Aleksandrdyń aıtýynsha, eń iri qurlyqaralyq ballıstıkalyq zymyrandardan qutylý aqylǵa qonymdy sheshim boldy. 1990 jyldardyń ortasynda Amerıka jaý bolmaǵan edi.
Alaıda Ýkraınanyń ıadrolyq arsenaly 100-den 1000 shaqyrymǵa deıingi qashyqtyqty qamtıtyn ártúrli taktıkalyq qarýdy da qamtydy.
«Kórip otyrǵanyńyzdaı, jaý jar astynan shyǵa keldi. Elimizdiń qaýipsizdik kepildigin qamtamasyz etý úshin birneshe ondaǵan taktıkalyq ıadrolyq oqtumsyqtardy qaldyrýǵa bolar edi», - deıdi ýkraınalyq áskerı maman.
