Shyndyqtyń joly – qıyn jol.
Sherhan Murtaza
(«Elim saǵan aıtam, el basy sen de tyńda!» kitabynan)
Bir kúni sabaqtan soń kitaphanaǵa jol tarttym, uzaq oı túbinde júrip, oqý zalynda is-shara ótkizilip jatqanyn kórgende ǵana esimdi jınadym. Basqa álemde júrgendeı, jıyn ótkizilip jatqan jerge kirip ketippin, eshteńe etpes, kórermen bolyp otyraıyn dep oıladym, al qatysýshy bolam degendi kim oılaǵan?! «Jas aqyndar ortaǵa shyǵyp, óleń oqysańyzdar bolady, aralaryńyzda jas aqyndar bar ma?»,–dep júrgizýshi suraǵanda, aldyǵa umtylyp shyǵa jónelippin, qatysýshy atanyp, berilgen suraqtarǵa múdirmeı jaýap berdim. «Jýrnalıst bolatyn qyz eken-aý» dep jurt kúbirlesip ketti. «Al men tańdaǵan mamandyqtyń ıeleri qandaı tulǵalar? Men olar jaıly bilemin be?» dep, ózime suraq qoıdym. Rasynda da, men kimnen úlgi alýym kerek? Tarıhta iz qaldyrý úshin kimniń ómirlik ónegesin bilýim qajet?
Qazir–tehnologııanyń altyn ýaqyty, teledıdardan, aqparat quraldarynan, áleýmettik jeliden nebir baǵdarlama kórip, tamashalap júrmiz, al olardyń bizge berer qandaı áseri bar? Uzyn-sonar tizimnen saýsaq sanarlyǵy ǵana men úshin erekshe dep sanaımyn, sebebi, telearnalardyń sany kóp, sapasy joq. Jýrnalıstıka salasynyń maıtalmany demesem de, ózindik qoltańbasy bar, men úlgi tutatyn kásibı mamandardy tilge tıek etkim keledi. «Dara jol» baǵdarlamasynyń júrgizýshisi Dana Nurjigit, «Másele» baǵdarlamasynyń júrgizýshisi Nartaı Aralbaıuly, «Bizdiń ýaqyt» baǵdarlamasynyń júrgizýshisi Jaına Slambekqyzy – bul úsheýiniń meniń bolashaqta qalyptasýyma tıgizetin úsh asyl qasıeti bar: ustamdylyq, namysshyldyq, endi biri–qaısarlyq, ór minezdilik.
Búgingi kúnniń jýrnalıstıkasyna baǵa bersek, bul salanyń ozyqtary qandaı desek, aldymen ótkenimizge úńileıik. Reseı patshalyǵynyń otarynda bolyp tilimizden, tarıhymyzdan, ádebıetimizden aırylǵan shaqta Alash arystary qarapaıym halyqtyń sanasyn oıatyp, bilim berýmen qatar, gazet-jýrnal shyǵaryp, eren eńbek etti. Muhamedjan Seralın – qazaq dalasynda jýrnal shyǵarǵan alǵashqy maıtalmannyń biri ǵana emes, jýrnal arqyly halyqtyń turmys-tirshiligin, ahýalyn kórsete bilgen birtýar tulǵa. Jýrnaldy shyǵarýda qarajat jaǵynan qıyndyqtar bolǵanmen, el arasynda túsindirme jumys júrgizip, qoldaý bildirýshi jandar tapty. Alǵashynda jýrnal kólemi az boldy, keıinirek 14-16 betti qurady. Jýrnal eki aıda eki ret jaryq kóre bastady. Q. Bekhojınniń dáleldeýi boıynsha jýrnal tırajy myńǵa jetti. «Aıqap» jýrnalyn oqyrman asyǵa kútip oqıtyn boldy, alys eldi mekenderden tolassyz aǵylǵan hattar kelip jatty.
Halyqty masa bolyp yzyńdap, bilimge shaqyrǵan «Masa» jınaǵynyń avtory Ahmet Baıtursynulynyń qazaq jýrnalıstıkasynyń órkendeýine qosqan úlesi orasan zor. Mirjaqyp Dýlatuly, Ahmet Baıtursynuly, Álıhan Bókeıhanovtar jumyla is artqaryp, «Qazaq» gazetin shyǵardy. Bul azamattar–qıyn-qystaý jaǵdaıda, ómirdiń soqtyqpaly-soqpaqsyz jolynda moıymastan eli úshin janyn qıǵan kúreskerler edi. Ásirese Ahmet Baıtursynuly esh-sebepsiz, kinásiz talaı ret abaqtyǵa tústi, qazaq dalasynan qýǵyndalyp, Orynborǵa jer aýdarylady. «...jol uzaq, ǵumyr qysqa, qoldan kelgenshe, ǵumyr jetkenshe istep ketelik. Malsha ottap, asap iship, halyq úshin qam qylmaı, qaryn toıǵansha máz bolyp, mal óliminde ólmeı» dep, aldyna maqsat qoıyp, «Qazaq» gazetiniń negizin salyp, bir top zııaly qaýymdy janyna jınaıdy. Reseı úkimetinen gazet shyǵarýǵa qoldaý tappasa da, qajydan, baıdan, jastar men ustazdardan tıyn-teben jınap, is bastaıdy. Joǵarydan baqylaýlar, tintýler, jaýapqa tartýshylyqtar bolyp, aıyppul salynyp, qysymshylyq kórsetildi, alaıda gazet jumysy toqtamady. Osyǵan qaramastan gazet aýqymy keńeıip, aıdarlar sany artty. Poezııa, proza, úzdik aýdarmalar «Óleń-jyr» aıdarynan turaqty jarııalanyp turdy. Bir top zııaly jastardyń basyn qosyp, eńbek etkn Ahmet Baıtursynovtyń kemeńgerligine qaıran qalam.
Táýelsizdik alǵan jyldary turmys-tirshilik, el ekonomıkasy kúrt tómendegen sátte Kamal Smaıylov, Sherhan Murtaza syndy qalamgerlerdiń el ishindegi hal-ahýaldy kóterip, hat jazysyp, «Elim saǵan aıtam, el basy sen de tyńda!» atty eńbek jarııalaýy bılik basyndaǵylarǵa da úlken sabaq boldy. Ult qamyn jegen zııalylar jıyrmasynshy ǵasyrdyń sońy halyqqa qıyn soqqanyn ashyq jazdy, elimizde jaryq kóretin gazet-jýrnaldardyń sany myń eki júz bolsa, tek eki júzi ǵana qazaq tilinde ekenin málimdedi, táýlik boıy qazaq tilinde habar beretin arnanyń joqtyǵyn da qozǵady, el tirshiligin túgeldeı sóz etti.
Qazir elimiz órkendep, táýelsizdiktiń jańa tańy atty. Qazaq tilinde júz paıyz habar taratatyn arnalar ashyldy. «Qazaqstan», «Habar», «Habar 24», «Astana», «KTK», balalarǵa arnalǵan «Balapan» telearnasy, sporttyq, mýzykalyq, dinı, tarıhı, mádenı arnalar ashylyp, ártúrli formattaǵy telejobalar kórermenge jol tartty. Qazaq tilinde jarııalanatyn «Egemen Qazaqstan», «Ana tili», «Qazaq ádebıeti», «Jas Alash», «Aqıqat», «Ańyz adam» t.b. gazet-jýrnaldardyń sany artty. Bul degenimiz – úlken baqyt, úlken jetistik! Sher aǵa! Kamal dosyńyzben jazysqan hattardaǵy arman-maqsat búgin shyn máninde júzege asyp jatyr.
«Túrik danalary» telebaǵdarlamasynyń jetekshisi Marat Barmanqulovtyń zertteýi qazaq halqyn tarıhtan habardar etti. Baǵdarlama júrgizýshisi, jýrnalıst, aqyn Jumash Kenebaı ekeýiniń iskerligi arqasynda baǵdarlamanyń otyz mınýttan turatyn qyryqqa jýyq sany jaryq kórdi. Baǵdarlama kórermenge de qyzyqty boldy, suhbat pen áńgimeden góri mýzykalyq súıemeldeý, óleń joldary baǵdarlamaǵa sán men ár berdi. Tipti, búginde mundaı baǵdarlama joqtyń qasy.
Joǵaryda sholyp ótken tulǵalar – jýrnalıstıka salasynyń tarlandary jáne bir toby ǵana, men úlgi tutatyn tulǵalar bálkim odan da kóp. Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıvesıtetiniń jýrnalıstıka fakýltetinde ótken «Jas tilshiler» forýmy meniń izdenisim men eńbekke degen qulshynysymdy oıatty. Jýrnalıstıka fakýltetindegi saıahat barysynda M.Barmanqulov atyndaǵy telestýdııada boldym. Ál-Farabı atyndaǵy bilim ordasynda M.Barmanqulov jastarǵa qanshama úlgi-ónege berdi, qanshama dáris ótkizdi. Osyndaı tulǵanyń atyndaǵy stýdııada bolýdyń ózi bir ǵanıbet emes pe?! Bul jer–M.Barmanqulovtyń tabany tıgen, eńbegi sińgen jer. Uly tulǵanyń artynda qalǵan izbasarlary osy stýdııada tájirıbeden ótip, mashyqtandy. Men de osy kıeli jerde bilim alyp, izbasarlarynyń biri atanǵym keledi, tańdaǵan mamandyǵymnyń adal ıesi bolǵym keledi. Túrki áleminiń mol qazynasyn zerttep, ómirge jańa joba ákelsem dep armandaımyn. Al izbasar ataný–ońaı dúnıe emes, izbasarlyqqa laıyq bolý úshin jaýapkershilik júgin arqalap, qıyn joldy júrip ótý kerek.
Aısulý Sezhan,
Abaı atyndaǵy orta mektep-gımnazııasynyń
11-synyp oqýshysy,
Qaskeleń qalasy,
Almaty oblysy.
Ǵylymı jetekshisi Jıdegúl Ábdijádilqyzy
