Alataýdyń baýraıy, Almatynyń tórinde ulttyq merekemiz Respýblıka kúnine oraı uıymdastyrylǵan «Almaty Puppet Festival» Halyqaralyq qýyrshaq teatrlarynyń festıvali óz máresine jetti.
Qazannyń 21-24 kúnderi aralyǵynda almatylyq kishkentaı búldirshinder zamanaýı qýyrshaq teatrlarynyń úzdik qoıylymdaryn tamashalady. Bul rette, osynaý óner baıqaýyna uıytqy bolyp otyrǵan, tarıhyn 1935 jyldan bastaý alatyn Almaty qalasynyń Memlekettik qýyrshaq teatryn erekshe atap ótýge bolady. Ol – respýblıkadaǵy tuńǵysh qýyrshaq teatry. 90 jylǵa jýyq tarıhy bar óner ordasy jyl saıyn kórermen talǵamy men qyzyǵýshylyǵyna saı qoıylymdar sahnalap, jańasha tyń jobalardy iske asyryp keledi. Repertýarlyq aıasy keń. Onda 60-qa jýyq otandyq jáne álemdik áıgili týyndylar negizinde sahnalanǵan qoıylymdar qazaq jáne orys tilderinde kórermen nazaryna usynylýda.
Teatr ujymy Kanada, Qytaı, Túrkııa, Chehııa, Japonııa, Bolgarııa, Moldova, Reseı, Gúrjistan, Tatarstan, Tájikstan, Ózbekstan, Qyrǵyzstan memleketterindegi halyqaralyq qýyrshaq teatr festıvalderinde top jaryp, júldeli úzdik oryndarǵa ıe bolýda.
2024 jyly Almaty qalasy ákimdigi tarapynan Almaty qalasy Máslıhatynyń sheshimimen Qýyrshaq teatryna «Almaty qalasynyń Qurmetti azamaty» ataǵy berildi.
Óner oshaǵy uıymdastyrǵan festıvaldiń maqsaty – qýyrshaq teatry óneriniń kórkemdik-estetıkalyq izdenisi arqyly teatrdyń kókjıegin keńeıte otyryp, halyqaralyq shyǵarmashylyq qatynasty nyǵaıtý, kórermendi qýyrshaq teatry áleminiń zamanaýı shyǵarmashylyǵymen tanystyrý edi.
Ekinshi ret uıymdastyrylǵan bıylǵy óner dodasyna Qytaı, Polsha, Bolgarııa, Chehııa, Túrkııa, Grýzııa, Ázirbaıjan, Reseı, Bashqurtstan, Ózbekstan jáne Qazaqstan Respýblıkalarynyń 15 úzdik teatr ujymy men 150-den asa qýyrshaq sheberleri óner kórsetti. Óner merekesi aıasynda qoıylymdar kórsetiliminen tys festıval qatysýshylarynyń arasynda atalmysh saladaǵy mamandardyń kásibı deńgeıin arttyrý maqsatynda úzdik qýyrshaq sheberleriniń jetekshiligimen sheberlik saǵattar men dárister uıymdastyryldy.
Nátıjesinde festıval halyqaralyq mádenı baılanysty nyǵaıtyp, ásem qalamyz Almatynyń mádenı turǵydan oń ımıdjiniń qalyptasýyna yqpalyn tıgizgeni haq. Óner merekesiniń sońǵy kúninde úzdik ujymdardy marapattaý rásimi saltanatty túrde ótkizilip, qarjylaı syılyqtar tabystalyp, mádenı sharanyń tarıhynda jarqyn iz qaldyrdy.
Festıvaldiń eń negizgi júldesi – «Úzdik spektakl» nomınaııasy boıynsha Gran-prı syılyǵy Aqtóbe oblystyq «Alaqaı» qýyrshaq teatryna tabystaldy. Atalǵan óner ordasy bul júldege rejısser Anton Zaıev sahnalaǵan «Jomart aǵash» spektaklimen laıyqty dep tanyldy. Atalmysh qoıylym kórermender men qazylar alqasyna óziniń tereń maǵynasy jáne astarly oıymen, artısteriniń sheberligimen, rejısserlik utymdy sheshimdermen ózgeshelendi.
«Úzdik rejısser» nomınaııasy boıynsha júldeni Gúrjistannan kelgen Borjomı Memlekettik kásibı qýyrshaq teatry «Gýdýlı ata men kishkentaı Ýcha» spektaklimen ıelendi. Qoıylymǵa jetekshilik etken rejısser Dmıtrıı Hvtısıashvılı erekshe rejısserlik kózqarasymen, al artıster qýyrshaqtardy joǵary deńgeıde jan bitire kórsetýimen tańdandyrdy.
«Úzdik akterlik ansambl» nomınaııasyna Reseıdiń «Skarabeı» kóleńkeli balalar teatry «Qyzǵylt gúl» spektaklimen laıyq dep tanyldy. Rejısser Sergeı Cherepanov birtutas ansambl quryp, erekshe sheberligimen kórermenderdi tánti etti.
Túrkııa Respýblıkasynyń Ankara qalasynan kelgen «Tempo» teatry túrik qýyrshaq óneriniń dástúrleri men sheberligin aıshyqtaǵan rejısser Halıýk Iýdjeniń «Ózimshil alyptyń baǵynda» qoıylymy úshin «Sheberligi pen adaldyǵy úshin» nomınaııasyna ıe boldy.
«Úzdik qýyrshaq júrgizýshi» nomınaııasyn Gonkong qalasynan kelgen (QHR) «Sky Bird» qýyrshaq birlestigi ıelendi. Rejısser, akter, qýyrshaq júrgizý sheberi Chýn Feı Chengtiń jetekshiligimen sahnalanǵan «Qytaı dástúri» spektakli kórermenderdi ereksheligimen tańdandyryp, shyǵarmashylyq shabyt syılady. Chýn Feı Cheng óz qoıylymynda qýyrshaqtarmen sheber jumys jasap, qytaı mádenıetiniń baı jáne alýan túrli qyrlaryn utymdy kórsetti.
Al, «Jańashyl kózqaras» nomınaııasyn «Alty sezim» eksperımentaldy qoıylymyn usynǵan Bashqurt Memlekettik qýyrshaq teatry enshiledi. Bul qoıylym Nadejda Bezzýbova men Aleksandr Verhozemskııdiń rejısserlik birlesýimen qalyptasyp, qýyrshaq ónerindegi jańashyl ári kreatıvti sheshimderimen qazylar alqasynyń nazaryn aýdardy.
Festıvaldiń kórkemdik deńgeıi men ereksheligi, jalpy Qýyrshaq teatrynyń damý baǵyty týrasynda mamandar bylaısha til qatty.
Erkin Jýasbek, teatrtanýshy, professor, qazylar alqasynyń tóraǵasy, M.Áýezov atyndaǵy Qazaq ulttyq drama teatrynyń dırektory:
«Almaty qalasyndaǵy kúzdiń ádemi kúnderiniń birinde kórermen úshin, onyń ishinde bala kórermen úshin úlken mereke boldy. Almaty qýyrshaq festıvali álemnen, elimizden 15 spektakl shaqyryp úlken óner báıgesin uıymdastyrýda. Shyn máninde búgingi qýyrshaq teatry kórermen úshin qaıda barýǵa da ázir, kórermen úshin qandaı jerde jumys isteýge de ázir. Búgingi tańda qýyrshaq teatry bir-birimen kórisip, bir-birimen bilisip, qazirgi tańdaǵy sahna óneriniń jańa baǵyttaryn, jańa ádis-tásilderin ortaǵa salyp, óner merekesin jasaýda. Kúni keshe barlyq el bolyp júregimizdegi, sanamyzdaǵy Respýblıka degen úlken ulttyq merekemizdi qarsy aldyq. Barlyq sala, barlyq qazaq rýhanııaty ótken jyl, jalpy qazirgi táýelsizdik kezeńinde ne jasadyq, qandaı deńgeıge jettik degen úlken bir shabyttyń ústinde júr desek jasyryn emes. Óner adamdary úshin de bul úlken meje. Óner – izdenýden turady, óner – qashan da bir-birinen tájirıbe almasýdan turady. Óner – jańashyl, óner – jańalyqqa qumar. Sondyqtan qýyrshaq teatry óneri qazirgi tańda tek balaǵa ǵana emes, jalpy ónerdiń ishindegi óziniń ornyn anyqtap alǵan, adam sanasynyń tárbıesine úlken áser etetin sala retinde dáleldendi. Sonyń bir aıǵaǵy, jerdiń qaı túkpirinen alsańyz da bul ónerdi ózindik ultyna saı, halqyna saı, qoıylatyn aldaǵy talabyna saı damý ústinde ekenin osy óner báıgesi kórsetip jatyr.
Qazirgi tańda jalpy adamzat jelige tańylǵan kezde, ásirese, uıaly telefonǵa tańylǵan shaqta balanyń oıynnan góri kishkentaıynan uıaly telefonnyń ekranyna jabysyp otyrýy úlken tulǵa bolyp qalyptasýdaǵy kúrdeli másele bolyp tur. Balaǵa tán úlken azamat bolý úshin eń birinshi qasıet, bul – qııalynyń keńdigi, oılaı biletin, júregi janashyrlyqqa qumar, elin, Otanyn, ata-anasyn súıý máselesi qazirgi tańda dabyl qaqapasaq ta adam oılanatyndaı jaǵdaıǵa aýysý ústinde. Sonyń barlyǵyna teatr qorǵanshy sııaqty. Bala kezden qol ushyn berip, aınalany túsiný, tabıǵatty seziný, bolyp jatqan iske belgili baǵa berý máselesinde teatr tárbıesiniń orny bólek dep esepteımin.
Festıval barysynda kórgen spektaklderdiń qaı-qaısysy da adam oıyna kelmeıtin tásilderdiń, sahnalyq úlken ádisterdiń arqasynda kelgen kórermendi beı-jaı qaldyrmaı bolyp jatqan oqıǵaǵa júregimen, janymen, tánimen aralasatyndaı deńgeıde ádemi, kóz jaýyn alatyndaı jaqsy spektaklder kórsetýi – búgingi tańdaǵy ónerdiń mıssııasyn, sahna óneriniń úlken maqsatynyń kórinisi dep aıtsaq bolady. Minekeı, osy jaǵynan kelgende Almaty qalasynyń ákimdiginiń byltyrǵy jyly birinshi festıvalin ótkizip, bıyl 100-ge jýyq usynys túsip, qatyssaq degen nıet bildirgen teatrlardyń ishinen irikteý jasap osyndaı jaqsy spektaklder tańdap kórsetýi qazirgi qazaq keńistigindegi ónerdiń, mádenıettiń qalyptasýyndaǵy, alǵa ilgerilýdiń, damýdyń birden-bir kórinisi. Qazir Qazaqstanda festıval qozǵalysy, teatrlardyń bir-birimen kezdese otyryp tájirıbe almasýy úlken paıdasyn berýde. Basqasyn aıtpaǵan kezde qazirgi tańda kórermenniń teatrǵa kelýi, teatrdaǵy jıi kezdesetin anshlagtar – sahna óneriniń mazmuny men mańyzynyń asqaqtap turǵanyn, onyń qajettiliginiń artyp turǵanynyń aıǵaǵy bolsa kerek. Sol úshin de mundaı festıvalder óner úshin de, el úshin de, kórermen úshin de qajet ekenin daýsyz dáleldeýde. Men osyndaı festıvaldiń jalǵasynyń bolǵanyn qalar edim. Ónerde júrgennen keıin shyn nıetimizben úırený, tájirıbe jınaý, bilim deńgeıimizdiń áli de bolsa álemdik talaptarǵa saı bolýyna degen umtylysyn qoldaıtyn adammyn. Osy jaǵynan óte qýanyshtymyn».
Merýert Jaqsylyqova, teatrtanýshy, ónertaný kandıdaty, Temirbek Júrgenov atyndaǵy Qazaq ulttyq óner akademııasy «Ónertaný» fakýltetiniń dekany:
«Bul mádenı sharanyń erekshelikterine toqtalýdy jón kórip otyrmyn. Festıval Almaty qalasynda ekinshi ret uıymdastyrylyp otyr. Bıylǵy festıvalge qatysýshylardyń geografııasy keń. Mundaı kórsetkish festıvaldiń qanatyn keńge jaıyp, mádenı baılanystardyń kúsheıgenin baıqatyp otyr. Sonymen qatar, festıvaldegi negizgi maqsat – bizdiń qýyrshaq teatrlarymyz, qýyrshaq ujymdarymyz qaı baǵytta qalaı damyp jatyr jáne nemen, kimmen damyp jatyr degen suraqtyń tóńireginde jaýaptar izdedik. Óner kórsetken ujymdardyń arasyndaǵy eń úzdik teatrlyq úlgilerdi, teatrlyq tendenııalardy, qýyrshaqtardyń jasalý sheberligi, sahnada qýyrshaqtardy júrgizýdegi asqan sheberlikterdi úırenýge óte qajetti dep esepteımiz. Sondyqtan bul festıval asa mańyzǵa ıe. 11 memleketten kelgen ár ujym óziniń úzdik qoıylymdaryn ákelgeni sózsiz. Júzdegen qoıylymnyń arasynan úzdik shyqqan 14 qoıylym almatylyq kórermenniń nazaryna usynyldy.
Festıval – baǵyt-baǵdardy izdeýde, tanýda óte úlken baǵdarsham ispetti oqıǵa. Sondyqtan da, bul festıvalde biz úzdikterdi kórýmen qatar, sheberlik saǵattaryna qatystyq. Olardan alarymyz da, úırenerimiz de kóp boldy. Qazaqstandyq qýyrshaq teatrlary úshin mol tájirıbeniń ortasy bolǵanyna senimdimin. Sebebi, árbir sheberlik saǵatynyń artynda úlken tájirıbe turady. Teatrlyq tájirıbe bir-birinen úırený arqyly keledi. Evgenıı Ibragımov, Nıkolaz Sabashvılı sııaqty aıtýly qýyrshaq sheberleri men rejısserlerden oqyp, taný zor tájirıbe kózi boldy.
Festıvalden eń basty úırenerimiz – jańa formalar. Sońǵy jyldary qýyrshaq teatrlarynda kórermenmen tikeleı qarym-qatynasta jumys isteý, ıaǵnı termınmen aıtqanda ınteraktıvti qoıylymdar qarqyndy damýda. Qýyrshaq teatrlary sońǵy jyldary ınklıýzıvti (estýi nashar, kórýi nashar, bolmasa múlde kórmeıtin, múlde estimeıtin) kórermenge qushaǵyn keń jaıyp otyr. Zaǵıp adamdarǵa qýyrshaq teatrynyń óneri arqyly bereri óte kóp. Sondyqtan da múmkindigi shekteýli jandarmen qoıan-qoltyq jumys jasaýda Qýyrshaq teatrlarynyń da damıtyn tustary áli bar. Mundaı teatrlar bizdiń elde keńinen damýy kerek. Áleýmettik jaǵynan qorǵaýy az bolyp jatqan bizdiń zaǵıp jandarmen Qýyrshaq teatrlarynyń jumys jasaı alatynyn biz basqa teatr ujymdarynan, sheteldik teatr ujymdarynan baıqap júrmiz. Atalmysh tendenııa birtindep bizdiń elimizge de kelse degen jyly lebizderimiz bar. Memlekettik qýyrshaq teatry da osy tendenııany ózderine sińiretini sózsiz.
Jalpy, Almaty Memlekettik qýyrshaq teatry ǵasyrǵa jýyq tarıhy bar kóneden kele jatqan teatrlarymyzdyń biri. Qazirgi tańda repertýary ózin syılaıtyn, «men» deıtin teatrlardan kem emes. Sonyń ishinde bizdiń «Romeo men Djýletta», «Makbet», «Medeıa» syndy spektaklderimiz álemdi aýyzyna qaratyp otyr desek artyq aıtqanymyz emes. Sońǵy jyldary teatr ujymy úlkenderge arnalǵan spektaklderdi júzege asyrýda kóptegen jetistikterge jetip otyr. Árıne, balalar qoıylymdary nazardan esh qalǵan emes. Osy jerde isteıtin Anton Zaıev, Erkebulan Qabdyl sııaqty rejısserlerimiz teatrdyń damýyna kóp úlesin qosyp otyr. Óz kezeginde rejısser Dına Jumabaevanyń kóptegen qoıylymdary álemdik deńgeıde qýyrshaq teatrlarynyń sahnasyn ózine baǵyndyrǵany belgili. Sondyqtan da, osyndaı ozyq oıly, kórermendi ózine tarta biletin bizdiń Memlekettik qýyrshaq teatrymyz sońǵy ýaqytta álemdik tendenııalardan, álemdik teatr úrdisinen artta qalyp kele jatqan joq. Óz basym shyǵarmashylyq ujymǵa kóp jetistikter tileımin, olardyń baǵyndyrary áli alda, berer jemisteri de alda. 90 jyldyq torqaly toıdyń qarsańynda teatr jańa tynyspen jańa múmkindikterin ashady dep senemin».
Festıvalden álemdik jáne otandyq qýyrshaq teatrynyń damý tendenııalary, jańashyl baǵyttary men zamanaýı erekshelikterin aıqyndaıtyn qoıylymdar usyný arqyly qala turǵyndary men qonaqtarynyń rýhanı qundylyqtaryn arttyrý, Almaty qalasynyń halyqaralyq deńgeıde ımmıdjiniń qalyptasýyna úles qosý syndy nátıjeler kútilmek.
Almat Abdrahmanov, Memlekettik qýyrshaq teatrynyń dırektory:
«Tamyrly tarıhy 1935 jyldan bastaý alatyn respýblıkamyzdyń tuńǵysh qýyrshaq teatrynyń búginde ózindik jeke óner merekesin ótkizip, izimizdi basyp kele jatqan teatr ujymdaryna úlgi bolarlyqtaı zor tájirıbemizben bólisýdi jón dep bilemiz. Halyqaralyq, respýblıkalyq teatr dodalarynda talaı belesti baǵyndyryp júrgen ujymnyń qala turǵyndary men qonaqtaryna, qýyrshaq teatry ónerin súıer jandarǵa usynar syıy dep sanaýǵa bolady.
Álemdik jáne otandyq qýyrshaq teatrynyń damý tendenııalary, jańashyl baǵyttary men zamanaýı erekshelikterin aıqyndaıtyn qoıylymdar ár kórermenge estetıkalyq lázzat, rýhanı azyq syılaǵany anyq».
Gúlim Kópbaıqyzy,
Almaty Memlekettik qýyrshaq teatry baspasóz qyzmetiniń jetekshisi
