Olarǵa bir sátke bolsyn kóz qıyǵyń tańdana, bálkim tamsana tastamaıtyn adam kemde-kem. Óz ortalaryńda da olardy bir nárse erekshelep, eriksiz qurmetińdi jaýlap alady. Kórik, sulýlyq degen uǵymdardy solarǵa qarap tanyǵandaısyń. Sebebi, olar- burymdy arýlar.
Bul maqalany jazam degen oı da, keıipkerleri de kezdeısoq kezikti. Oqý jylynyń alǵashqy kúnderi syrǵyp ótýde bolatyn. Kúndelikti tańertennen ýnıversıtettegi sapyrylysqan stýdentterdiń qyzý tirligińe kiresiń de ketesiń. Túrli qyzyǵy óz aldyna bólek bir álem. Sondaı kúnderdiń birinde, bizdiń fakýltette bir emes, eki emes, buryndary kórmegen tórt birdeı burymdy qyzdy bir jerden kórgenimde alǵashynda kóz almaı qattym da qaldym. Quddy bir tosyn jaǵdaıǵa tap bolǵandaımyn. Shynynda da solaı. Sebebi, qazirgi zamanda shashyń órip júrgen burymdy qyzdardy kórý sırek túgili, arman bolǵandaı. «Birinshi kýrstyń qyzdary
bolar» dep topshyladym. Ne kerek, tek meniń oıymda emes, basqa da jigitterdiń aýyzynda kúnniń basty taqyryby retinde osy burymdy qyzdar júr eken. Eki-úsh qýlaý jigitterimiz tanysyp ta úlgeripti. Mende sodan beri tanysýǵa múmkindik bolmady, bálkim buıyrmady, osy jaqynda ǵana tanystym. Durysy tanysýym da, áńgimelesýim de resmı boldy. Ózimdi osy ýaqytqa deıin burymǵa, qyzdarǵa qatysty qyzyqtyrǵan suraqtarymdy qoıyp, suhbattastyq. Tórteýi de bıylǵy jýrnalıstıka fakýltetiniń 1kýrs stýdentteri eken.
Búgingi tańda qyz balanyń jan dúnıesiniń, psıhologııasynyń, tipti syrtqy túr-tulǵasynyń ózgerýi zaman aǵymynan týyndap otyr. Burymdy qyz búgingi urpaqtyń arasynan qyryq qazdyń ishindegi jalǵyz aqqýdaı neken-saıaq kezigedi.
«Bilekteı arqasynda órgen burym,
Sholpysy syldyr qaǵyp júrse aqyryn.
Kámshat bórik, aq tamaq, qara qasty,
Sulý qyzdyń kórip pe eń mundaı túrin»-dep Abaı atamyz sıpattaǵan qyzdardyń jıyntyǵy qazir ańyz sekildi. Sholpysy arqyly ótken dáýirde arýdyń mineziń tanysa, búginde ústindegi shúberegińe qarap oı qorytatyn boldyq. Jahandanýdyń belgisi dep, batystan kelgen leppen shash ta, kıim de kún ótken saıyn qysqaryp bara jatqan zamanda olardyń osy qundylyǵyń saqtap qalý qupııasy men maqsatyń suraǵanymda bylaı jaýap berdi:
Botagóz Saǵyndyq: «Shashymdy ekinshi synyptan bastap ósirip kelemin. Mektepte oqyp júrgende syıǵa alǵan sholpymdy áli kúnge tastamaı taǵamyn. Osy ýaqyt aralyǵynda túsingenim, burymdy ósirip, ony saqtaý-qaı qazaq qyzyna bolmasyn tán jazylmaǵan mindet. Sebebi, bulaqtyń quraqsyz, ormannyń bulbylsyz sáni kelmeıtindeı, burymsyz qyzdyń bir jaǵynan kórki tolyq bolmasa, ekinshi jaǵynan ulttyq tárbıesiniń jetimsizdigi sezilip qalady. Ras, ózderińizge belgili, uzyn shashty kútý de ońaı emes. Jýǵannan keıin keptirý, taraý, ár kún saıyn órý, jatarda tarqatý sekildi amaldardy mashaqat kórip, sondyqtan ózderiniń basty baılyqtaryń kóp arýlar óz qoldarymen kesedi. Bul durys emes. Óıtkeni, ár nárseniń óz quny, baǵasy bolady. Al, burymnyń asqaqtyǵy, ony sol bıikten túsirmeı únemi saqtap júrýimen qurmetteledi».
Aınur Qarataı: «Meniń burymym-meniń taǵdyrym. Ózimniń qazirgi ustanǵanda, keleshekte ustanatyn qaǵıdam osy. Olaı deıtinim, osy ýaqytqa deıin ómirimde bolǵan mańyzdy qandaı jaǵdaı bolmasyn, aınalyp kelgende osy burymymmen baılanysty túıisip jatady. Qazaq qyzdary keshegi sulýlyqtyń, tárbıelik, naǵyz qazaq qyzyna tán bar bıiktiń basynda turatyn Qyz Jibek, Baıan Sulýlardyń jolyn jalǵastyrýshylary ekenin umytpaýy tıis. Ótken dáýirdiń amanatyn bolashaqqa jetkizý bizdiń moıynymyzdaǵy paryz ekenin eskersek, amanatqa qııanat jasamas bolar. Sharıǵatta shashty belden asqannan keıin kesý kúná ekenin bilse de, kóp jaǵdaıda soǵan qaramaı baryp jatady. Menińshe, qyz balaǵa kishkentaı kezinen qulaǵyńa quıyp, ulttyq tárbıeni boıyńa sińirý anasynyń moıynyndaǵy mindet. Qazirgi tańda, ol mindetti durys atqaryp júrgen analardyń azdyǵy ókintedi. «Qyz balanyń shashy uzyn, aqyly qysqa» degen maqalmen búgingi jaǵdaıda tolyq kelispeımin. Qaıta kerisinshe, shashy uzyn qyzdarǵa qaıtara oılana, basqasha qarap kórińiz. Alystaǵy, jaqyndaǵy týystarymnyń bári burymymnyń uzyn ekenin biledi. Jıi-jıi sol úshin de habarlasyp aldymen ózimniń emes, shashymnyń halin suraıtyn. Birde, ádeıi ne ister degen oımen oınap basqa qalada turatyn apaıyma qońyraý shaldymda, burymymdy kesip tastaǵanymdy aıttym. Ol kisiniń ashýlanǵany sonshalyq, sol kúni keshke poezdben shyǵyp, tańerten úıge kelip tur. Osyndaıda qyzyqtar bolyp turady. Biraq, amandyq bolsa meniń ózime bergen sertim-burymymdy eshqashan kespeımin. Sebebi burymym- meniń taǵdyrym.. »
Aıaýlym Saǵyndyqova: «Shyny kerek, Almatyǵa oqýǵa kelgen bir aıdan beri shashymnyń kútimi áli kúnge kúndelikti sabynsýǵa úırener emes. Sebebi, úıde júrgenimde bir lıtr sýǵa bir qasyq aıran qosyp, nemese shashty qataıtyp, jyltyratyp kóriný úshin jumyrtqa jaǵyp ózimniń ádisterimdi qoldanatynmyn. Birde qyzyq bolǵanda sharshap kelip, túnde aýzymdaǵy saǵyzymmen uıyqtap qalyppyn. Tańerten turǵanda, ol saǵyzdyń shashyma jabysyp, alynbaıtynyn kórgende jylap ta jiberdim. Amal joq, ushynan ájeptáýir kesýge týra keldi. Bala kezden shashymdy órip júretin ádetim kóp jaǵdaıda aldymnan sáttilik bolyp aınalyp shyǵa keledi. Úlkenderden kóp jerlerde burymyma qatysty alǵystar estımin. Ásirese, mektepte oqyp júrgende esimnen áli kúnge ketpeıdi, maǵan sóz salǵan jigitterdiń bári osy burymyma ǵashyq bolatyn. Ǵashyqtyq hattaryn da «Burymdy qyzǵa» dep bastaıtyn. Ózimdi aınanyń aldynda turyp, burymsyz keıipte talaı elestetip kórdim. Biraq, qansha tyrysyp uqsatqanymmen qazirgi Aıaýlymnan kóriktirek Aıaýlymnyń keıpin taba almadym. Burym baptaý qyzǵa barlyq jaǵdaı jasalǵandyǵynyń nemese bar jaǵynan jan-jaqtylyǵyn kórsetedi. Sondyqtan da áke-sheshesi qyzdyń burymyna qatal qaraǵan. Burymyn kesý bar abyroıynan aıyrylý dep túsingen. Iaǵnı, áke-shesheniń tárbıesiniń esh paıdasy nemese jaqsy tárbıe kórmegendigin kórsetken. Barlyq tárbıe men keıingi jarqyn ómiriniń kepili retinde burymǵa úlkender mán bere qaraǵan».
Gúljaına Nurǵojaeva: «4 jasymda ákem qaıtys bolǵannan keıin shashymdy marqum ákemniń amanaty retinde ósirip kelemin. Kishkentaıymnan uzyn burymym bolsa eken dep armandaıtynmyn. Tipti, oınaıtyn qýyrshaqtaryma da shash jalǵap qoıatynmyn. Shashym óse kele buryn qýyrshaqtarymnyń shashyna qandaı kútim jasasam, endi ony ózime isteıtin boldym. Qasymdaǵy qurbylarym qazir keıde ókinedi, shashtaryń qıyp tastaǵanyna. Birýaqyttarda qysqa shash qoıý sánge aınalǵanda sonyń jeligimen qıdyryp alyp, barmaqtaryń tistep qalǵan kóp qyzdardy aınalamnan kezdestirem. Uzyn shash-menińshe eshqashan sánnen túspeıdi. Qazirgi jaǵdaıdy ýaqytsha batysqa elikteýden bolǵan adasýshylyq, toqyraý dep bilemin. Shúkir, qazir qaı mektepke barsańyzda, aq bantıgiń taǵyp shashyń órip qoıǵan qara kózderdi kóptep keziktiresiz. Endi, olarǵa mektepten durys baǵdar berip tárbıeleý árıne eń aldymen ata-anaǵa, ekinshi-ustazyna baılanysty. Meniń negizgi ımıdjim-burymym. Qandaı kıim alatyn bolsam da onyń burymmen úılesimdiligińe basa nazar aýdaramyn. Sebebi, burymdy abyroıly kútip ala júrý, qaı qyz balaǵa bolmasyn úlken syn ».
«Iyqtan shashy tógilgen jerge, kúmisten shashbaý jarasqan belge» bizdiń de aramyzda burymdy qyzdar joq emes barshylyq. Olarǵa qarap kóz toıady. Kóńil qýanady. Burym – qyzdyń kórki. Burym – qazaq áıeliniń sulýlyǵynyń, ulttyq bet-beınesiniń, tanymynyń belgisi ispetti. Biraq, sol qundylyqty joǵaltpaı bolashaqqa jalǵaý bárimizdiń moıynymyzdaǵy aýyr júk.
P.S. Burymdy qyzdar óz shashyń-taǵdyry dep bilse, burymsyz qyzdardyń taǵdyry ne eken?..
Asqarbek Qazanǵap
