Kündelık jazu ̶ publisistikalyq şyǧarmanyŋ bır türı. Avtordyŋ körgen bılgenderın jadynda tüiu maqsatynda jazylatyn derekter jinaqtamasynan tuǧan ädebi janr. Älem ädebietınde, alys-jaqyn elderdıŋ ruhaniiat ülgılerıne ünılsek, kündelık jazu täjıribesı erteden qalyptasqan. Kündelık jazu ädebı qazaq ädebietınde HIH ǧasyrlarda bastau aldy. Mäselen, Ş. Uälihanovtyŋ «Qūlja kündelıkterı», «Qaşqariia», «Ystyqköl kündelıkterı», M.Äuezov «Japon kündelıgı», M.Düisenov, Ä.Nūrşaiyqovtardyŋ «Kündelık» atty jinaqtamalary bar. Būdan basqa, keiıngı jyldary jaryq körgen- Ö. Jänıbekovtyŋ «Taǧdyr taǧylymy», Q. Särsekeevtıŋ «Portretter», S. İmanasovtyŋ «Qalamdastarym men zamandastarym», M. Qojahmetqyzynyŋ «Saǧynyşym-Säbitım», Ǧ.Müsırepovtıŋ «Kündelık» syndy estelık kıtaptarynyŋ da aitary bar, taǧylymy mol.
Maqalama tiek bolǧaly otyrǧan qazaqtyŋ kemel jazuşysy Ǧabit Müsırepovtıŋ «Kündelıgı». Jazuşynyŋ jürek jazbalary är jyldary-«Qazaq ädebietı» (1989, 4 tamyz; 1 qyrküiek), «Sosialistık Qazaqstan» (1990, 24 qazan; 1992, 21 nauryz), «Parasat» (1991, №1) sekıldı baspasöz betterınde, «Tūtqyn qyz» syndy povester jinaǧynan («Balausa», 1993), keiınırek «Oi sezım sätterı» (Almaty: Jalyn, 1996), «Kündelık» kıtabynan keŋ oryn aldy (Almaty: Ana tılı, 1997.-288 bet). Jazuşy kündelıgı aitar oiǧa, berer keŋeske toly. Qoiyn däpterınde jazuşy danalyq sözdermen qatar şyǧarmalaryna kerek detaldardy, keiıpkerler harakteristikasyn jadynan ūmytpas üşın ünemı jazyp otyrǧan. Ǧabit Müsırepov kündelık jazudy 1970-jyldardan bastaǧan. 1970 ̶ 1985 jyldar aralyǧynda eluge juyq qoiyn däpter jinaqtaǧan. Būl qūndy jädıgerler Almaty qalasy, Tölebaev köşesınde ornalasqan Ǧabit Müsırepovtıŋ memorialdyq muzei-üiınıŋ qorynda saqtauly tūr. Qoiyn däpterdı bastap jazu turasynda jazuşy: «Ūmytşaqtyq molaiyp keledı. Keide tıptı ūmytpasty ūmytasyŋ, taŋerteŋgını keşke deiın ūmytyp ketesıŋ. Jalǧyz ūmytpasyn jazu-syzu ainalasynda. Bır qyzyǧy ̶ keibır ūmytqandaryŋ jazu üstınde äldenelerge jaŋǧyryp kelıp qaita esıŋe tüsedı. Tegınde, är önerdıŋ, är käsıptıŋ «öz jaŋǧyryǧy» bar siiaqty. Sondyqtan naǧyz qartaiǧan da öz käsıbın ūmytpauǧa tiıs, iaǧni «öz şeberlıgı» qoly qaltyraǧanşa saqtalatyn bolar. Sonda da, keibır körnektı närseler, oiǧa kelgender ūmytylmas üşın anda-sanda qaǧazǧa tüsırıp qoiudy dūrys kördım. ianvar. 1970. Ǧ.M.» (337-däpter).
Eŋbektegı jazbalardy mazmūn jaǧynan bırneşe taqyrypşalarǧa böluge bolady. Mäselen: körkem mınez; tarih; qazaq ädebietı; teatr jäne sahna; ruhaniiat; düniejüzı mädenietı; şyǧarma keiıpkerlerı; maqal-mätelder; ışkı oi; tärbie; äiel-ana. Kündelıkpen tanysa otyryp bolaşaqta kädege jaraityn marjan sözderdı, saf altyn asyl aqyl-danalyq oilardy men de öz kündelıgıme türtıp aldym. Oqyrman qauymǧa bırneşe sitatalar tızbesımen bölıssem:
«Ūsaq üşın künde qyrqysqa tört taǧandasyp, sıresıp qalu ̶ ülken ıste tükke tūrmaityndyqty da körsetedı».
«Qisyq taiaqtyŋ köleŋkesı tüzu bolmaidy».
«Körkem ädebiet degen eŋ äuelı jandy söz, tek qana syrtqy emes, ışkı söz. Adam janyn qozǧai alar qūdıretı bolmasa, tört aiaǧyn teŋ basqan öleŋnen de, saǧymdai qūlpyrǧan qara sözden de paida joq. Körkem sözdıŋ sūlulyǧy saǧymdai qūlpyrmasyn, özendei tolqysyn».
«Aqyl men mınez ekı närse, jūrt ekeuınıŋ qaisysyn artyq baǧalaityny uaqytyna qarai».
«Eŋ auyr maidan ̶ nadandyqpen küresu maidany: ärı ūzaq, ärı yzasy köp»!
«Ülken baqytsyzdyqty, ia bolmasa ülken apatty köteruden görı ūsaq jäbır, kül-körıne ädıletsızdıktı köteru qiyn».
«Qazaq elı öz mūŋyn özı oilap, özı ızdenıp, tırşılık degen keŋ maidanda synalǧan el, ärı baǧynyştylyq qaşan da osyǧan äkelıp soǧady».
Kündelık jazu janry qazırgı taŋda da öşpek emes, kerısınşe türlenıp, zamanaui sipatqa engen sūranysqa ie, özektı janr. Sebebı, qazır mektep jasyndaǧy baladan belgılı bır sala ielerı de kündelık jazudy ädetke ainaldyrǧan. Būl quantatyn jait. Keibır qoldanuşylar emosiialyq küiımen bölısıp, şer tarqatu maqsatynda jazsa, keibırı maŋyzdy derek, fakt nemese josparyn jazu üşın qoldanady. Qazırgı taŋda psiholog mamandary da osy ädıstı qūp körıp keluşılerıne ūsynyp jatady. Mäselen, şükırşılık kündelıgı, ökpe-renış kündelıgı, maqsat kündelıgı, affirmasiia kündelıgı dep jık-jıkke bölıp, psihologiialyq jaǧdaidy jaqsartu üşın qoiyn däpter jazuǧa keŋes beredı. Al, ädebi janr retınde ozyq oryn alǧan kündelık jazu stilı de künnen künge damyp, özındık sipatqa ie bolǧan. Kündelık jazudy ädetke ainaldyra almai, uaqyt tapşylyǧyn syltau eter jan bolsa, qoiyn däpter jazudy oiǧa alǧan ärbır oqyrmanǧa Ǧabeŋnıŋ «Kündelıgın» oquǧa keŋes beremız.
Möldır Saǧymbaeva,
S.Mūqanov pen Ǧ.Müsırepovtıŋ ädebi-memorialdyq muzei keşenınıŋ qyzmetkerı
