Jūmabek Täşenov qyzmetke aralasqan kezqūdaisyzdar qūrǧan qyzyl imperiiany otyz jyldai emın-erkın bilep-töstegen mūrtty kösemnıŋ qylyşynan qan tamyp tūrǧan şaǧyedı. Pende bıtkennıŋ bärı äsıresaq, qosürei tartqan kezeŋ bolatyn. Osynau qiiamettıŋ qyl köpırınen aman-esen ötken söz zergerı Ǧabit Müsırepov «Söz joq sonyŋ ızderı» äŋgımesınde sol qosürei zamandy bylaişa sipattaidy:
«…Qanyn ışke tartyp, sūrlanyp alǧan ekı jıgıt kırıp keldı de:
– Jantas Asylbekov, jürıŋız!– dep esıktı nūsqady. «Halyq jauy» degen sūmdyq sözben kelıp tūrǧan ekı jıgıtke qarap tūryp, öz halqynyŋ dosy qandai bolatynyn bılmei qaluǧa da bolatyn edı. Sūr kiıngen, qanyn ışke tartyp alǧan sırıŋke sūrdyŋ ekeuı de ysqyrynyp tūr… Közderı qydyra jortyp, bärımızdı de bır-bır tıntıp şyqty: bırınıŋ közı qara tyşqandai tımıskılenıp kelıp, menıŋ kök ala galstugıme qadalǧanda, men moinyma qyl-būǧau tüskendei bulyǧyp kettım. Bezeu bettıŋ ekı qūlaǧy da bürısıŋkırep, äldenenı tyŋdai qalǧan börınıŋ qūlaǧyna ūqsap, alǧa qarai qalqiia qalypty. Ol maǧan osy üidegı barlyq jannyŋ qalai dem alǧanyna deiın estıp tūrǧan siiaqtandy»(1).
Mıne, osyndai qaltyrauyq zamanda Jūmabek Ahmetūly qyzmetke aralasty. Ol qazaqty qynadai qyrǧan aşarşylyq pen quǧyn-sürgındı kördı, audannan oblysqa qyzmetke köterılgenınde sūm soǧys bastalyp, tyldaǧy halyqtyŋ atqan taŋnan batqan künge deiın sozylar auyr eŋbegın bırge bölıstı. Eşbır ūltty, halyqty alalamady. Adamzattyŋ bärın de bauyrym dep süidı. Bıraq äuelı qazaq bolyp tuǧan soŋ qazaq dese, şyǧarda ǧana jany basqa edı. Sondyqtan eŋ äuelı el bailyǧy men ūlttyq qūndylyqtardy otarşyldardyŋ qandy şeŋgelınen qorǧaştap baqty. Tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdı igeru nauqanynan bastalǧan jer mäselesındegı qitūrqy saiasatqa qasqaia qarsy tūryp, azuy kereqarys KSRO basşylarymen aiqasty. Biık mansaptan ūlttyq müddenı joǧary qoiǧany üşın eldıŋ bırınşı basşysy boluyna bır-aq qadam qalǧanda qyzmetınen alynyp, Şymkent oblysyna quyldy. Būdan keiın de keŋestık jüie tarapynan jasalǧan qiianattar az bolǧan joq. Bıraq mūnyŋ bır de bırı tua bıttı qaisar jandy mūqata da, moiyta da almady…
1.TÄŞENOV – ERLIGI ELENBEGEN HALYQ QAHARMANY
Tarih degen – şejıre. Uaqyt degen alyp bar.
Sol alyp uaqyt ärkımdı öz ornyna qoiady.
Kımnıŋ kım ekenı sonda aiqyndalady.
J.Täşenov.
Jūmabek Täşenov kım edı? Onyŋ ensiklopediialar men anyqtama-lyqtardaǧy resmi ömırbaiany mynadai:
«Täşenov Jūmabek Ahmetūly (20.3.1915, Aqmola oblysy Arşaly audany Babatai auyly – 18.11.1986, Şymkent qalasy) – memleket jäne qoǧam qairatkerı, ekonomika ǧylymynyŋ kandidaty (1962). Aqmola qūrylys tehnikumyn (1932), KOKP OK janyndaǧy joǧary partiia mektebın (1955) bıtırgen. 1934–1939 jyldary Beinetqor audany atqaru komitetınıŋ hatşysy, audan jer bölımınıŋ meŋgeruşısı, 1939 – 1943 jyldary Aqmola oblysy jer bölımı bastyǧynyŋ orynbasary, 1944 – 1947 jyldary Soltüstık Qazaqstan oblysy partiia komitetı hatşysynyŋ orynbasary, mal şaruaşy-lyǧy bölımınıŋ meŋgeruşısı, 1947 – 1948 jyldary Soltüstık Qazaqstan oblysy atqaru komitetı töraǧasynyŋ orynbasary, töraǧasy (1948 – 1952) boldy. 1952 – 1955 jyldary Aqtöbe oblysy partiia komitetınıŋ 1-hatşysy, 1955 –1960 jyldary Qazaq KSR-ı Joǧarǧy Keŋesı Töralqasynyŋ töraǧasy, 1960 – 1961 jyldary Qazaq KSR Ministrler Keŋesınıŋ töraǧasy qyzmetterın atqardy.
Osy qyzmette jürgende N. S. Hruşevke qarsy şyǧyp, qyzmetı tömendetılıp, 1961–1975 jyldary Şymkent (qazırgı Oŋtüstık Qazaqstan) oblysy atqaru komitetı töraǧasynyŋ orynbasary boldy. 1975 jyly odaqtyq därejedegı derbes zeinetkerlıkke şyqty. «Lenin», «Eŋbek Qyzyl Tu», «Qūrmet belgısı» ordenderımen marapattalǧan. Ömırınıŋ soŋǧy kezeŋınde “Qaraköl” ǧylymi-zerthanalyq institutynda, Oŋtüstık Qazaqstan oblysy taldau-esepteu ortalyǧynda qyzmet atqardy. 14 jyl osy oblysta eŋbek etıp, äigılı Jeltoqsanǧa bır-aq ai qalǧanda, 1986 jyly 18 qaraşada ömırden ozady. Süiegı Şymkent qalasynda jerlengen.» (2)
Basqa zertteuler men tanymdyq maqalalardaǧy ömırbaiandary (3) da osynyŋ töŋıregınde. Bızdıŋşe, Jūmabek Ahmetūly – Keŋes imperiiasy tūsyndaǧy barşa ūltty joiyp, bırtūtas keŋes halqyn qalyptastyruǧa ūmtylǧan KSRO ideologtary men jekelegen ūlt müddesın qorǧauşy jankeştılerdıŋ arasyndaǧy myltyqsyz maidannyŋ qaharmany. Būǧan qandai dälel bar? Mūndai dälelder şaş etekten. Bır-aq mysal. Eger ol ūlttyq müddenı emes, ösudı ǧana oilasa, 1960–1961 jyldary Qazaq KSR-ı Ministrler Keŋesınıŋ töraǧasy qyzmetın atqaryp tūryp, eldıŋ bırınşı basşysy boluyna bır-aq qadam qalǧanda Qazaqstannyŋ bes oblysyn Reseige qosu turaly N.S.Hruşev bastaǧan Mäskeudıŋ ūsynysyna qarsy şyqpas edı. Hruşev degen – Stalin ölgen soŋ L. P. Beriia, N. A. Bulganin, V. M. Molotov, L. M. Kaganovich jäne G. M. Malenkov siiaqty ärqaisysy bır-bır memlekettı basqaruǧa daiar tūrǧan öte azuly qanşama qarsylasyn jolynan ysyryp, bilık basyna kelgen äkkı saiasatker edı. Ol azuyn aiǧa bılegen AQŞ bastaǧan barşa kapitalistık elderdıŋ basşylaryna qyr körsetıp, älemdegı eŋ biık saiasi mınberlerdıŋ bırınen aiaǧyndaǧy topylaiyn şeşıp alyp, mınberdı toqpaqtauymen ärı bükıl elge jügerını qaptatuymen este qalǧan basşy bolatyn. J.Täşenov özınıŋ ükımet basşysy degen qyzmetınen aiyrylyp, bükıl karerasyna balta şabylatynyn, tıptı ömırıne qauıp tönetının bıle tūra ūlt müddesı üşın osyndai azuy kereqarys basşyǧa qarsy şyqty. Basqa «elaǧalarynyŋ» bärı bır auyzdan «gensektıŋ» aitqanyna könıp, läbbai taqsyrlap tūrǧanda Jūmabek Ahmetūly eger özı qasarysa qarsy tūrmasa, qazaq jerınıŋ besten bırınen airylaryn bıldı. Söitıp ol qyzmetınen alyndy, bıraq soltüstıktegı 5 oblys Reseige qosylmai, Qazaqstan qūramynda qaldy… Eger osy 5 oblys Resei Federasiiasyna ötıp ketkende qazırgı täuelsız elımızdıŋ bas qalasyna ainalǧan Astana jat qolynda qalar edı.
Sondyqtan qazırgıdei täuelsız el atanyp, eşkımge jaltaqtamai kün keşer şaqqa jetkende Jūmabek Ahmetūlynyŋ halyq üşın jasaǧan barlyq erlıkterın eskerıp, aldaǧy 2015 jyly onyŋ 100 jyldyq mereitoiy respublika kölemınde laiyqty atap ötılse, J.Täşenovtıŋ esımın mäŋgı este qaldyrardai naqty qadamdar jasalsa, myltyqsyz maidannyŋ saiypqyran sardarynyŋ elenbei qalǧan erlıgınıŋ öteuı qaitar edı. Ärı osyndai naǧyz patriottyq ıs-şaralardyŋ Otan üşın, jer üşın janyn qiiuǧa baqūl bolaşaq patriottyq erlıkterge jol aşaryna kämıl senemız.
2.QAZAQ JERIN QYZǦYŞTAI QORYǦAN TŪLǦA
Au, qyzǧyş qūs, qyzǧyş qūs…
Köl qoryǧan sen edıŋ,
Sen de aiyryldyŋ kölıŋnen…
El qoryǧan men edım,
Men de aiyryldym elımnen…
Mahambet.
HH ǧasyrdyŋ 20-jyldary Mäskeudıŋ ūiǧaruymen Qazaqstannyŋ qūramynan Qaraqalpaq AKSR-ı alynyp, Özbekstannyŋ qūramyna qosylǧany mälım. Osy kezde qaraqalpaq halqynyŋ tılı men salt-dästürınıŋ özbekten görı qazaqqa jaqyndyǧy, halyqtyŋ maqsat-müddesı, qaraqalpaq ziialylarynyŋ joǧaryǧa bırneşe ret jazǧan hattary, ondaǧy talap-tılekter müldem eskerılmedı. Qazaqstannyŋ jerı onsyz da kölemdı, basqaru qiynǧa soǧady degen syltau aityldy. Osy azdai 50–60-jyldary ortalyq basşylyqtyŋ müddesıne sai Qazaqstannyŋ jerın taǧy da bölşekteu äreketı bastaldy. Mıne, däl osy kezde qaraqan basynyŋ qamynan görı ūlttyq müddenı joǧary qoia bıletın Jūmabek Ahmetūly syndy şynşyl qairatker būl saiasatqa bırneşe ret qasarysa qarsy tūrdy. Mysaly, Maŋǧystaudy Türıkmenstanǧa qosu jönındegı ūsynystarǧa toitarys berdı. Tyŋ ölkesıne bırıktırılgen soltüstık bes oblysty Reseige, Oŋtüstık Qazaqstannyŋ maqtaly audandaryn Özbekstanǧa beruge qarsy şyqty. Qazaqstan jerınde iadrolyq jarylystar jasauǧa qarsylyq bıldırdı. Jä, endı osyny ret-retımen baiandaiyq.
Bırınşısı, 1954-1956 jyldary qazırgı Oŋtüstık Qazaqstan oblysynyŋ Bostandyq, Maqtaaral audandaryn Özbekstanǧa beruge qarsylyq.Qazaqstan-Özbekstan şekarasy 1924-1925 jyldary mejelengen soŋ osy ekı el arasyndaǧy şekara mäselesı 20-50-jyldary 5-6 ret köterılıp, sonşa komissiia jūmys ısteptı. Bırıne özbekter riza bolmasa, kelesısıne qazaqtar kelıspegen. Üşınşısın Mäskeu bekıtpegen. Üş taraptyŋ müddesı bır arnaǧa qūiylmaǧan. Özbekterdıŋ negızdemesınde, būl audandarǧa qazaqtar Taşkent arqyly ötetındıgı aitylyp (qazırdıŋ özınde Şymkent-Saraǧaş tasjolynan Taşkent qalasy 20 şaqyrym jerde ǧana, al keibır tūstarda jol şekaradan 5-10 şaqyrym jerden ötedı – avtor), onyŋ üstıne maqta mol şyǧatyn audandardyŋ basşylyǧyn bır qolǧa berıp, eŋbek önımdılıgı men basqarudy qolaily etu kerek dep körsetıldı. Söitıp bükıl KSRO-nyŋ tūralaǧan ekonomikasyn köterudı jeleu etken ala taqiialy aǧaiyndar oŋtüstık audandardy Özbekstanǧa qosyp, öz jerlerın keŋeite berudı közdedı. Al qazaqtar bolsa, būl ejelden özderınıŋ atamekenı ekenın alǧa tartyp, ol jerlerdıŋ Qazaqstanǧa da kerektıgın däleldep baqty. Mıne, osy kezde Qazaq KSR-ı Joǧarǧy Keŋesı töralqasynyŋ töraǧasy Jūmabek Täşenovtıŋ töraǧalyǧymen (müşelerı: M.Beisebaev, S. Däulenov, H. Arystanbekov, A.Morozov, V.Golosov, V. Şeremetev) arnauly komissiia qūrylady. Ol komissiia: “Özbek SSR-ıne Maqtaral audanynyŋ keibır bölıkterın beruge kelısemız, al Ükımettıŋ Bostandyq audanyn beru turaly ötınışın negızsız dep sanaimyz” degen şeşım şyǧarady. Komissiia şeşımı 1955 jyldyŋ 1 mausymynda sol kezdegı Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetınıŋ bırınşı hatşysy L.Brejnevke jıberıledı. L.Brejnev basqarǧan Ortalyq Komitet: “Bostandyq audany Özbekstanǧa berılmesın” degen qauly qabyldaidy(4). Söitıp sol joly Mäskeu men Özbekstannyŋ bırlesken qitūrqy äreketınıŋ joly kesıledı.
Alaida, qadalǧan jerınen qan alatyn özbek basşylary būǧan toqtai qoimaidy. Olar ūzaq uaqyt boiy Mäskeudegı basşylardyŋ basyn şyr ainaldyryp, 1956 jyly Şymkent oblysynyŋ Bostandyq audany men Kirov audanynyŋ Timiriazev atyndaǧy sovhozyn Özbek KSR-ynyŋ qūramyna qosyp alady. Būǧan Özbekstan basşysy Niiazovtyŋ öndırıs akademiiasynda Hruşevpen bırge oqyǧany, Özbek KSR Joǧarǧy Keŋesınıŋ töraiymy Nasreddinovanyŋ bal tılge salyp, Hruşevtıŋ köŋılın tapqany, al qazaq basşylarynyŋ ortaq pıkırde bolmaǧany, t.b. jaittar az äser etpese kerek. Keiın özbekter osy täsılmen Maqtaral audanyn, Türkıstan, Baǧys auyldaryn iemdenıp ketedı. Al qazaq basşylary būl mäselede salǧyrttyq ıstep, tıptı keibırı qu qūlqyny üşın ala taqiialy aǧaiyndarǧa jaqtasady.
Söitıp, Kirov audanynyŋ Şymqorǧan, Arnasai, Amangeldı atyndaǧy, İlich atyndaǧy, Qyzylqūm, «İzvestiia» sovhozdary berılısımen Fariş audanynyŋ qaramaǧyna jatqyzyldy. Eŋbekşılerdıŋ qaisarlyqpen sūrauynan jäne ädılettı talabynan keiın 1971 jyly Şymkent oblysynyŋ üş audany Qazaqstanǧa qaitadan qaitaryldy, bıraq olardyŋ alty sovhoz jäne jetı audanyndaǧy kölemdı bölıgı – jalpy berılgen jerdıŋ törtten üşı Özbekstanda qaldy (5).
Ekınşısı, Jūmabek Täşenovtıŋ elımızdıŋ soltüstık oblystaryn Reseige qosyludan aman alyp qaluy. 1953 jyly 5 nauryzda KSRO-ny 31 jyldai basqarǧan İ.V.Stalinnıŋ qaitys bolǧany mälım. Onyŋ ornyna G. M. Malenkóv(1902 – 1988) KSRO Ministrler Keŋesınıŋ Töraǧasy bolyp sailanady (1953 — 1955). Şyn mänınde ol Keŋes memleketıne 1953 jyldyŋ nauryz-qyrküiek ailarynda ǧana basşylyq jasaidy. Öitkenı 1953 jylǧy 7 qyrküiekte N.S.Hruşev(1894–1971) KSRO Kommunistık partiiasy Ortalyq Komitetınıŋ bırınşı hatşysy bolyp sailanady. Onyŋ jeke basqa tabynuǧa qarsy oŋdy äreketterge barǧany, ǧaryşty igerude nedäuır tabystarǧa qol jetkızgenı, ol bilık qūrǧan zamannyŋ «jylymyq» dep atalǧany mälım.
Osy Hruşev basqarǧan KSRO kommunisterı elımızdıŋ soltüstıktegı 5 oblysyn (Aqmola, Kökşetau, Qostanai, Pavlodar, Soltüstık Qazaqstan) bırıktırıp, «Tyŋ ölkesı» degen aimaq qūryp, ortalyǧyna Aqmolany (Selinograd) belgılep, ony Reseige qosudy josparlaidy. Ölkenıŋ basşylyǧyna Ortalyqtan T.İ. Sokolov degen öz adamyn jıberedı. Ol älgı atalǧan Tyŋ ölkesın Reseige qosuǧa beiımdep, Qazaqstan basşylyǧyna baǧynudan bas tarta bastaidy. Mūny sezgen Qazaq KSR Ministrler Keŋesınıŋ töraǧasy J. Täşenov 1960 jyly küzde Selinogradqa şūǧyl türde ūşyp kelıp, mäselenı dereu şeşedı. Ol respublikalyq Josparlau komitetıne kelesı jyldyŋ biudjetıne qajet mälımetterdı ädeiı bermei, bassyzdyq jasaǧany üşın Sokolovty qyzmetınen bosatyp, 24 saǧattyŋ ışınde Qazaqstannan quyp jıberetının jäne Tyŋ ölkesı eşqaşan Reseige berılmeitının qadap tūryp aitady.
Almatyda Ükımet mäjılısınde kelesı jyldyŋ halyq şaruaşylyq jospary qaralyp jatqanda mınbege köterılgen Tyŋ ölkelık atqaru komitetı töraǧasynyŋ bırınşı orynbasary A.İ. Kozlov: «Jūmabek Ahmetūly! Bız sızderden eşteŋe sūramaimyz, tek Mäskeudıŋ bergenıne timeseŋızder bolǧany»,– dep qyr körsetedı. Mūndai aşyqtan aşyq astamsuǧa tözbegen J.Täşenov ony bylaişa tärtıpke salady: «Tyŋ ölkesı Qazaqstannyŋ qūramynda, al Qazaqstandy onyŋ Ortalyq partiia komitetı men Ükımetı basqarady. Sız – sol partiianyŋ müşesısız. Mynadai qyŋyr mınezdı qoimasaŋyz, partiiadan şyǧaryp, ornyŋyzdan alamyz. Sodan keiın baratyn jerıŋızge baryp, aryzyŋyzdy aita berıŋız…». Aldynda ǧana N.Hruşevtıŋ qyryna ılıgıp, qyzmetınen tömendetılıp Mäskeuden Qazaqstanǧa jıberılgen A. Kozlov zäresı ūşyp, taban astynda keşırım sūraidy. Halyq, el namysyn qara basynyŋ qamynan biık qoiǧan J. Täşenov N.S.Hruşevtıŋ jıbergen keudemsoq adamdaryn osylaişa täubesıne tüsırıp, Qazaqstannnyŋ bes oblysynyŋ berılmeitının aşyq türde mälımdegen (6).
Myna faktıge nazar audaraiyqşy: Eger J.Täşenov kezınde ortalyqqa toitarys jasap, Saryarqanyŋ bes oblysyn saqtap qalmaǧanda, 565, 4 myŋ şarşy şaqyrym nemese respublikamyzdyŋ besten bır bölıgınen aiyrylyp qalǧandai ekenbız. Al sol bes oblystyŋ qazırgı aumaǧynda 1999 jylǧy sanaq boiynşa 3, 7 millionǧa juyq adam tūryp jatyr eken(7).
Mäskeude N.S.Hruşevtyŋ äreketıne qalai toitarys bergenın Jūmabek Ahmetūlynyŋ özı (1986 jyly «Oqjetpes» şipajaiynda emdelıp jatqanda qyzmettes ınısı M. Eleusızovtıŋ saualyna orai aitqany) bylaişa baiandaidy: «…Keşkı saǧat on kezınde menıŋ bölmeme D.A.Qonaev (sol kezdegı Qazaqstan Kompartiiasynyŋ bırınşı hatşysy) telefon şalyp, N.S.Hruşevtıŋ ekeumızdı şaqyryp jatqanyn aitty. Būryn kezdeskenımızde jyly şyrai körsetetın mäskeulık bastyq jüzınen būl joly qataŋdyq baiqaldy. Sözın bastaǧannan-aq: «Keŋes Odaǧyndaǧy ūlt respublikalarynyŋ jan-jaqty därejege jetuınıŋ negızgı sebebı Keŋes ükımetı men ūly partiiamyzdyŋ köregendık saiasatynyŋ arqasynda ekendıgın köpşılık bılse de, älı künge deiın soǧan dūrys män bermeitınder de joq emes, – dep sözın bır tüidı. Soŋǧy kezde Saiasi biuro mäjılısınde Qazaqstannyŋ saiasi-ekonomikalyq mäselelerı söz bolǧanda, būl respublikanyŋ alǧa damuyna kedergı keltırıp otyrǧan türlı sebepter bar ekendıgı aitylyp otyrady. Solardyŋ eŋ bastysy – respublikany basqaryp otyrǧan kadrlardyŋ qazırgı talapqa sai kelmei otyrǧandyǧy jäne özge respublikalarǧa qaraǧanda jer aumaǧynyŋ öte keŋdıgı, al öndırıs salalarynyŋ öte köptıgı der edım, – dep taǧy tüidı… Saiasi Biurodaǧy kelısım boiynşa osy kedergını de tez arada şeşpeiınşe respublika alǧa jylji almaidy. Kadr mäselesın keiınırek qarauǧa tiıspız, qazır kezektegı jäne jedel şeşetın mäsele – respublikanyŋ jer kölemı jaiynda bolyp otyr. Joldas Qonaevpen jäne oblys basşylarymen pıkır alysqanbyz. Būl pıkırımızdı olar negızınen qoldady. Jūmabek Ahmetovich, endı sızdıŋ pıkırıŋızdı bılgım kelıp şaqyryp otyrmyn» – dedı.
Mäimöŋkenı bılmeitın basym: «Nikita Sergeevich, men būl mäselenıŋ şeşıluı bylai tūrsyn, tıptı kün tärtıbıne qoiyluynyŋ özıne qarsymyn», – dedım. Menıŋ sözımdı estısımen-aq bastyqtyŋ betı qyzaryp, közı alaryp, tūtyǧyp, maǧan jaltaq-jaltaq qarap tūryp qaldy. Sälden keiın: «Saiasi Biuronyŋ kelısımıne qarsy şyǧatyn sen özıŋ kımsıŋ, bız saǧan senım bıldırıp, respublikanyŋ ükımet basşysyna deiın köterdık, al senıŋ aityp otyrǧanyŋ mynau. Ärı-berıdesın būl mäselenı sendersız-aq şeşemız. Keŋes elı – bır memleket, qai jerdı qai respublikanyŋ menşıgıne beru – KSRO Joǧarǧy Keŋesınıŋ erkı. Būl jai pıkır alysu edı», – dep reŋınen aşuynyŋ qaitqany bılındı. Sonysyn paidalanyp men halqymyzdyŋ «şeşıngen sudan taiynbas» degenı esıme tüsıp, pıkırımdı jaǧastyrdym. «Nikita Sergeevich, – dedım, – eger Joǧarǧy Keŋes är respublikanyŋ jerlerın jergılıktı organdarsyz şeşe beretın bolsa, KSRO-nyŋ jäne ūlt respublikalarynyŋ Konstitusiiasyn joiu kerek qoi. Al ol Konstitusiialardyŋ baptarynda är ūlt respublikasy özınıŋ tarihi jerıne, ondaǧy bailyǧyna öz menşıgım dep paidalanuǧa qūqy bar. Ony özgertuge eşkımnıŋ, eşbır organnyŋ qūqy joq…Eger būl zaŋdarmen sanaspaityn jaǧdai tusa, onda bız halyqaralyq zaŋdy mekemelerge deiın şaǧym beruden taimaimyz, ondai qūqyǧymyz bar», – dedım»… Hruşev Qonaevqa qarap: «Būl äŋgıme osymen aiaqtalsyn,–dedı.– Orystardyŋ «Keşkı oidan taŋǧy taǧylym artyq» deitın naqyl sözı bar, erteŋgı jinalysqa daiyndalaiyq…» – dep, tūra jöneldı, soŋynan bız de şyqtyq» (8).
«Nikita Sergeevich, – dedım, – eger Joǧarǧy Keŋes är respublikanyŋ jerlerın jergılıktı organdarsyz şeşe beretın bolsa, KSRO-nyŋ jäne ūlt respublikalarynyŋ Konstitusiiasyn joiu kerek qoi. Al ol Konstitusiialardyŋ baptarynda är ūlt respublikasy özınıŋ tarihi jerıne, ondaǧy bailyǧyna öz menşıgım dep paidalanuǧa qūqy bar. Ony özgertuge eşkımnıŋ, eşbır organnyŋ qūqy joq…Eger būl zaŋdarmen sanaspaityn jaǧdai tusa, onda bız halyqaralyq zaŋdy mekemelerge deiın şaǧym beruden taimaimyz, ondai qūqyǧymyz bar», – dedım»…
Būl – osydan keiıngı özara pıkırlesude D.Qonaevqa «…eldıŋ müddesın qorǧau üşın qandai qiiametke bolsa da daiynmyn» degen J.Täşenovtei prinsipşıl, ūltşyl, ädıletşıl tūlǧanyŋ jürek jūtqan erlıgı edı. Osyndai kürdelı jaǧdaida Qazaqstan basşylyǧy men onyŋ halqynyŋ pıkırımen N. Hruşev ta sanasuǧa mäjbür bolyp, alǧaşqy raiynan qaitady. Bıraq köp ūzamai 44 jasar jalyndap tūrǧan azamatty sol D.Qonaev arqyly qyzmetınen bosatyp, jarty jyldai qyzmetsız qaldyryp, aqyry Şymkent oblatkomy töraǧasynyŋ orynbasarlyǧyna syrǧytady.
3.ŪLTTYQ NAMYSTYŊ ŞARQAIRAǦY
Jūmekeŋnıŋ ömırın zerttep, onyŋ tarihi tūlǧasyn keler ūrpaqqa jetkızu jolynda ter tögıp jürgen azamattar az emes. Solardyŋ arasynan tarihşy-ǧalymdar Kärışal Asan Atanyŋ «Şynjyrdaǧy jolbarys», Seiıtqali Düisen men Qanat Eŋsenovtıŋ «Jūmabek Täşenov» zertteu kıtaptaryn jäne «Jūmabek Täşenov turaly estelıkter» jinaǧyn airyqşa atauǧa bolady. Būl eŋbekterde Jūmekeŋdı jaqsy bıletın, ısterı men äreketterın öz közderımen körgen ärıptesterı, joldastary jäne sol kezdegı jas dostary akademikter S.Qirabaevtyŋ, H.Ar¬ystanbekovtıŋ, jazuşy S.Adambekovtıŋ, professorlar S.Kenjebaevtyŋ, Ǧ.Saǧymbaevtyŋ, general S.Nūrmaǧanbetovtıŋ, t.b. estelıkterı jäne bır top jurnalistıŋ tanymdyq, taǧylymdyq maqalalary keltırılgen. Osynyŋ bärımen tanyssaŋyz, J.Täşenovtıŋ qazaq memleketınıŋ tūtastyǧyn saqtau jolyndaǧy küresınen basqa qazaq qoǧamyn örkendetu men ūlttyŋ ruhyn köteru, abyroiyn asqaqtatu jolyndaǧy airyqşa eŋbegı men jankeştı qyzmetıne kuä bolasyz. Tömende solardyŋ bır parasyn keltıreiık:
Bırınşısı, J.Täşenov Qazaq KSR Joǧary Keŋesı Töralqasynyŋ Töraǧasy qyzmetıne sailanǧan soŋ-aq Almatynyŋ eŋ ülken daŋǧylyn Abaidyŋ atymen ataudy jäne köşenıŋ eŋ törıne aqynnyŋ alyp eskertkışın tūrǧyzudy ūsynǧany. Tūǧyrly tūlǧanyŋ aǧaiyn ınısı, filolog, polkovnik Ūlyqpan Bäşen:«…Jūmekeŋnıŋ üiıne bara qalsam, ädebietke qatysty sūraqtardy maǧan köp qoiatyn. Özı ädebietke öte jaqyn edı. Aqyn-jazuşylardyŋ, äsırese, Abaidyŋ şyǧarmalaryn jaqsy bıletın. Halyq auyz ädebietın, dastandardy jaqsy köretın. Tıptı «Eŋlık-Kebek» dastanyn jatqa aitatyn»,– deidı(9). Ädebietke, qazaqtyŋ bas aqyny Abaiǧa degen qūştarlyq pen qūrmet – J.Täşenovtı basqa şeneunıkterden erekşelep tūrǧan qasiet. Qairatkerdıŋ ızgılıkke, ädıletke, imandylyqqa qūştarlyǧy da osy ädebiet arqyly qalyptasqany aian. Sondyqtan ol Abaidy ūlyqtau arqyly öz halqyn da örkenietke bır taban jaqyndata tüserın bıldı. Alaida ol kezde mäselenıŋ bärı Kremlde şeşılgenı mälım. Aqşa joq dep bolmaşy şyǧynnyŋ özın qiynsynǧan ortalyqtaǧy şeneunıkterge ol Tbiliside – Rustavelidıŋ, Mäskeude – Gorkiidıŋ, Taşkentte – Nauaidıŋ sondai eskertkışterı baryn alǧa tarta otyryp, ūtymdy sözben būltartpastai dälel keltıredı. Mäskeu¬degıler amalsyz moiynsūnyp, Abaidyŋ atymen köşe atauǧa jäne alyp eskertkışın ornatuǧa rūqsat beredı.
Ekınşısı, stalindık qyzyl terrordan jazyqsyz japa şekkenderdı aqtau kezınde airyqşa belsendılık tanytuy. 1956 jyly 25 aqpandaǧy KPSS-tıŋ HH sezınen keiın jylymyqtyŋ bastalǧany mälım. Sol kezde repressiia qūrbandaryn aqtau jönındegı respublikalyq komissiianyŋ töraǧalyǧyna Jūmabek Ahmetūly sailanyp, E.Bekmahanov, Q.Mūhamethanov, H. Esenjanov, Z.Şaşkin syndy qazaq ǧalymdary men aqyn-jazuşylaryn sözbūidaǧa salmai, abaqtydan dereu şyǧaruda ülken eŋbek sıŋıredı. Onyŋ ornynda qyzmette ösudı ǧana oilaǧan äsıresaq partokrattardyŋ bırı bolsa, äldeqandai zaman bolar dep, jazyqsyz japa şekkenderdı aqtauǧa sonşa qūlşynbas edı. Al Jūmekeŋ bastaǧan komissiia Säken, Iliias, Beiımbet syndy halqymen qaita qauyşqan arystardyŋ şyǧarmalaryn sol jyldarda öte sapaly etıp şyǧaruǧa airyqşa küş salady jäne «alaşordaşyl», «ūltşyl», degen aidar taǧylmaǧandardyŋ bärın aqtauǧa tyrysady. Tıptı ol kezde atyn ataudyŋ özı zor qauıp sanalatyn Maǧjan Jūmabaevtyŋ jesırı Zyliqaǧa Almatydan baspana bergızedı. «Qarlagqa» komissiiamen bırge özı arnaiy baryp, tūtqyndardy közımen körıp, qūlaǧymen tyŋdap, köbınese, «japtym jala, jaqtym küiemen» jazyqty bolǧan paqyrlardy aqtau mäselesınde qoldan kelgen kömegın aiamaidy. Jäne būl mäselede kırşıksız adaldyǧyn taǧy däleldep, «Maǧan qarsy «ūltşyl» dep aiyp taǧuǧa ūmtylǧandarǧa tükırdım» degen eken(10) sabazyŋ.
Üşınşıden, 1958 jyly qazaq önerı men ädebietınıŋ Mäskeudegı onkündıgın abyroimen ötkızuge baryn saluy, bes bırdei qazaq öner¬pazyna eŋ joǧary ataq – “KSRO halyq ärtısı” ataǧyn alyp beruı. 1936 jyly Mäskeude ötken alǧaşqy qazaq önerı men ädebietınıŋ onkündıgınde tek 24 jasar K.Bäiseiıtovanyŋ ǧana “KSRO halyq ärtısı” ataǧyn alǧany mälım. Sodan 22 jyl ötken soŋ nätije bes esege artyp otyr. Būl ıste de Jūmabek Täşenov ülken qajyrlylyq kör¬set¬ken. Osydan keiın mūnşama ärtıstıŋ bır mezgılde joǧary ataq aluy qazaq topyraǧynda būryn-soŋdy bolmaǧan eken(11).
Törtınşıden, «Qazaq ädebietı», «Sosialistık Qazaqstan» (qazırgı «Egemen Qazaqstan») gazetterın jabyludan aman alyp qaluy. Būl turaly satiranyŋ sardary Sadyqbek Adambekovten asyryp jazǧan eşkım joq şyǧar-au, sırä. HH sezden keiıngı jylymyqtan soŋ da «Ūltşyldarǧa soqqy beru» jeleuımen orystandyru saiasatynyŋ küşeigenı mälım. 1958 jyly 28 şıldede QKP Ortalyq Komitetınıŋ biurosynda «Qazaq ädebietı» gazetınıŋ saiasi baǧyt-baǧdarynyŋ kommunistık ideologiiaǧa sai kelmeitındıgı, proletariat mädenietıne, talabyna jat ekendıgı, qazaq ūltşyldaryn töŋıregıne toptastyrǧany turaly mäsele qoiylyp, gazettıŋ jabylyp-jabylmauy talqyǧa tüsedı. Biuronyŋ ötu barysynda Qazaqstan basşylary Iаkovlev, Jurin bastaǧan, N.Jandıldin, S.Bäiışev, Q.Şärıpov qostaǧan toptyŋ myqtap ıske kırıskenı, «Qazaq ädebietın» tūqyrtyp nemese jauyp tastaǧaly kelıp otyrǧany anyq baiqalady. Qaralauşylardyŋ būl äreketı bükıl zaldyŋ mysyn basady. Sol kezde kezektı söileuşı, gazettıŋ bas redaktory Syrbai Mäulenovke Jūmabek Ahmetūly: «Taisaqtamai, batyl söile!» dep jıger beredı. Jūmabek Ahmet-ūlynyŋ älgı sözı S.Mäulenovtı seskenbei söileuge itermelep, qorytyndy sözınde ol bylai deidı: «Qazaq halqynyŋ basynan şoiyndai qara būlt ketpei-aq qoidy. Aral maŋynda, Betpaqdalada oba auruyna qarsy stansa bar. Al Almatyda «ūltşyldardy» qoldan jasaityn «fabrika» jūmys ısteidı», – deidı. Osylaişa el aǧasynyŋ bır auyz sözı «Qazaq ädebietı» gazetın jaqtauşylarǧa dem berıp, tarazy basy solarǧa qarai auady.
Alaida jaramsaqtar da bırınşı basşyǧa jaǧynyp baǧady. Mysaly, Saqtaǧan Bäiışev gazettıŋ ūltşyldyǧyn 1913 jyly şyqqan «Qazaq» gazetımen salystyryp:«A.Baitūrsynovtyŋ «Qazaq» gazetınıŋ lebı aŋqyp tūr», – dep sögedı. «Sosialistık Qazaqstan» gazetınıŋ redaktory Qasym Şärıpov: «Qazaq ädebietı» gazetın jabu kerek, al basqa qazaq tıldı gazetterdı audarmaǧa ainaldyrmasa bolmaidy. Eger «Sosialistık Qazaqstan» gazetın «Kazah-stanskaia pravdadan» audaryp, men redaktordyŋ orynbasary bolyp qol qoisam, özıme ülken baqyt sanar edım», – deidı.
Osynşalyq jaǧympazdyqqa jany türşıkken J.Täşenov: «Sosialistık Qazaqstan» gazetın aşqan da sen emes, jabatyn da sen emessıŋ, ne tantyp otyrsyŋ özıŋ!», – dep basyp tastaidy(12). Aqyry būl mäselenı kün tärtıbıne qoiuşylardyŋ Saiasi Biuronyŋ qalypty tärtıbın belden basyp otyrǧany aşylyp qalyp, «Qazaq ädebietı», «Sosialistık Qazaqstan» gazetterı jabyludan aman qalady.
Besınşıden, Medeu mūz aidynyn salyp bıtıruge küş saluy. Keiınnen Qazaqstannyŋ maqtanyşyna ainalǧan būl qūrylys kezınde salynyp bastalyp, är türlı syltaularmen saqaldy nysanǧa ainalady. Jūmekeŋ özınıŋ Mäskeudegı ärıptesı, ärı tıkelei bastyǧy KSRO Joǧarǧy Keŋesınıŋ töraǧasy K.Voroşilovty Almatyǧa şaqyryp, oǧan Medeudıŋ tamaşa tabiǧatyn körsetedı. Ony tynyqtyra jürıp, būltartpastai dälelderdı alǧa tarta otyryp, K.Voroşilovtyŋ kömegımen qūrylysty aiaqtauǧa qarajat böldırıptı.
Altynşydan, halyq batyry B. Momyşūlyna Keŋes Odaǧynyŋ batyry ataǧyn alyp beruge ärekettenuı. Jazuşy Äzılhan Nūrşaiyqov “Brejnevke hat” maqalasynda B. Momyş¬ūlyna Qeŋes Odaǧynyŋ batyry ataǧy berıluın sūrap 1980 jyly hat jazylǧanyn, oǧan qazaqtyŋ eŋ ataqty degen bıraz adamdarynyŋ qol qoiǧanyn jazady. Sonda Ǧabit Müsırepov mūndai talpynystyŋ Jūmabek Täşenovtıŋ tūsynda da jasalǧanyn, ol K.Voroşilovtyŋ ornyna bır ai KSRO Joǧarǧy Keŋesınıŋ töraǧasy bolyp tūrǧanda Batyr ataǧyn beretın komissiianyŋ basşysy, marşal İ.Konevtı özıne şaqyryp, oǧan salmaq salǧanyn aitady. Bıraq bırmoiyn marşal Baukeŋe Batyr ataǧyn beruge būryn üzıldı-kesıldı qarsy bolǧanyn, endı sol pıkırın özgertpeitının aitady. B.Momyşūly da öz äŋgımesınde J.Täşenovpen kezdeskenın, osy äŋgıme qozǧalǧanyn rastaidy. Osylaişa būl mäsele şeşılmese de, Jūmekeŋ Baukeŋnıŋ “Moskva üşın şaiqas” kıtabynyŋ ideologiialyq bögetterdı būzyp ötıp, jaryq köruıne septıgın tigızedı(14).
Jetınşıden, ol qolynda bilık tūrǧanda qazaqtyŋ barlyq talantty önerpazdaryna, daryndy tūlǧalaryna jaqsylyq jasaǧan. Jäne būl igı ısterın jaqsyatty körınudıŋ qamy emes, jüielı ärı maqsatty türde, riiasyz jasaǧan. Eŋbek maitalmandary Ybyrai Jaqaev pen Jazylbek Quanyşbaevtyŋ Eŋbek Erı atanuy da, Nūrmolda Aldabergenovtıŋ ekınşı ret Eŋbek Erı atanuy da Jūmekeŋnıŋ tıkelei aralasuymen bıtken ıs. Mūhtar Äuezovtıŋ “Abai joly” romanynyŋ Lenindık syilyq aluyna da Jūmekeŋ köp küş salǧan deidı bıletınder. Köp jyldardan berı jaily qonysqa qoldary jetpei, ärkımge telmırıp, sözderın ötkıze almai jürgen qazaq ziialylaryna 120 päterlık üidı to¬ly¬ǧymen bergızgen de Jūmabek Täşenov edı. Onyŋ osy erlıgın köneköz aqyn-jazuşylar künı bügınge deiın aŋyz qylyp aityp jüredı. “Qazaq auyly” atanǧan sol üidıŋ bır tūrǧyny, äigılı «Qan men terdıŋ» avtory Äbdıjämıl Nūrpeiısov te “Egemenge” şyqqan estelıgınde (15) sol üidı jūrtqa Jūmekeŋnıŋ özı tıkelei bölıp bergenın atap tūryp aitty.
Segızınşıden, ūlttyq kadrlardyŋ ösuıne, olardyŋ joǧary örleuıne de Jūmekeŋ qoldan kelgen barlyq jaqsylyǧyn aiamaǧan. L. Brejnev Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetınıŋ bırınşı hatşylyǧynan Mäskeuge keterde öz ornyna İ.Iаkovlevtı, ekınşı hatşylyqqa N.Jurindı ūsynyp, Mäskeudıŋ kelısımın alyp keledı. Oiynda eşteŋe joq L.Brejnev özınıŋ ızbasarlaryn qazaqstandyq ärıptesterıne tanystyra bastaidy. Sonda Joǧarǧy Keŋestıŋ basşysy Jūmabek Täşenov keiıngı kezdegı bükıl jetıstıkterdı tızbelei kelıp: «Audan, oblystarda, ortalyq apparatta, ministrlıkterde ekınşı hatşyǧa laiyq qazaq azamattary az emes. Mynau otyrǧan OK-nıŋ auyl şaruaşy¬lyǧy jönındegı hatşysy Fazyl Kärıbjanov kımnen kem? Ol ekınşı hatşylyqqa jaramai ma? Sondyqtan, osyndai daiyn tūrǧan kadrlardy közge ılmeu menı taŋǧaldyrady. Men mūny qazaq kadrlaryna senımsızdık ne körıneu közge ılmegendık dep tüsıne¬mın», – dep, L.Brejnevtı qatty sastyrady (16).
Aqyry Jūmekeŋ ūsynǧan Fazyl Kärıbjanov ekınşı hatşylyqqa bekidı. Şahmardan Esenovtıŋ darynyn da alǧaşqylardyŋ bırı bolyp tanyp, qoldau körsetken J.Täşenov eken. Onyŋ geologiialyq partiia basşylyǧynan bırden Geologiia ministrınıŋ orynbasary, soŋynan ministr boluyna yqpal etıptı. Al 1962 jyly N. Hruşev Maŋǧystaudy Türkımenstanǧa beru mäselesın kötergende osy Ş. Esenov Mäskeuge bükıl qūjattardy köterıp baryp, Maŋǧystau mūnaiyn qazaqtardyŋ özı-aq igere alatynyn däleldeidı.
Toǧyzynşydan, ol özınen joǧary mansaptaǧylarǧa iılıp-bügılmei, terezesı teŋ adamşa mämıle jasaǧan. 1959 jyly 1 qazanda QHR-dyŋ 10 jyldyq merekesıne orai KSRO basşysy N.S.Hruşev bastaǧan delegasiia Qytaiǧa barady. Delegasiiany QHR basşysy Mao Sze dunnyŋ özı qarsy alady. Äŋgıme üstınde Mao Sze dun N.S.Hruşevtıŋ qyr körsetuıne qarymta retınde: «Keŋes Odaǧy söz joq ūly el, al bız Ūly Qytaimyz», – deptı. N.S.Hruşev: «Solaiy solai ǧoi, bıraq KOKP – dünejüzılık kommunistık qozǧalystyŋ avangardy», – deidı. Mao Sze dun: «Bıraq Qytaida kommunister KSRO-ǧa qaraǧanda köp qoi», – degende N.S.Hruşev sözden tosylyp qalady. Sonda J.Täşenov: «Revoliusiiany Keŋes kommunisterı jasady emes pe? Solardyŋ tıkelei kömegımen qytai kommunisterı jeŋıske jettı ǧoi», – dep tyǧyryqtan jol tabady. Būl uäjge qytai jaǧy jauap bere almai qalady. Hruşev äŋgıme bıtken soŋ riza bolyp Täşenovke: «Sen özıŋ marksist ekensıŋ ǧoi»,– deptı. Kelesı künı keŋes delegasiiasynyŋ qūrmetıne qonaqasy berıledı. Sonda araqqa toiyp alǧan N.S.Hruşev orynsyz lepıredı. Bırge barǧan J.Täşenov yŋǧaisyzdanyp Hruşevtı şyntaǧynan türtedı. Ol yzǧarlanyp: «tişe» dep qoiyp, lepıruın jalǧastyra beredı. Mūny baiqap qalǧan Mao Sze dun audarmaşyǧa äldene dep aqyryn tıl qatady. Ile audarmaşy J.Täşenovke qazaqşa sybyrlap: «Sız ūialmai-aq qoiyŋyz», – deptı. Osy jäiıtten keiın Mao Sze dun keŋes delegasiiasyn şyǧaryp saluǧa kelmeidı. Qaitar jolda N.S.Hruşev: «Saǧan älgı Mao Sze dun keşe ne dedı?», – dep sūraidy. Sol oqiǧaǧa zyǧyrdany qainap kele jatqan J.Täşenov: «Mynauyŋa ait, köp oilap, az söilesın dedı», – dep jauap beredı. N.S.Hruşev qyzaraŋdap Täşenovke sūq sausaǧyn bezeidı(17).
KSRO Qarjy ministrı B.F.Garbuzovty moiyndatqany da osyǧan ūqsas.B.F.Garbuzov mınezı jeŋıl, aumaly-tökpelı, bätuäsızdeu adam bolypty. Bırde Jūmabek Ahmetūly kelesı jyldyŋ biudjetı turaly söilesuge barsa, ministr şalqaia jatyp: «ünemı sūraisyŋdar, aqşa joq» dep jönımen söilespeidı. Sonda Jūmekeŋ: «Albaniianyŋ Premer-ministrı Mehmet Şeku kelse, dalaǧa jügırıp şyǧyp, esık aldynda qarsy alar edıŋ, al Albaniiadan 10 ese ülken Qazaqstannyŋ Premer-ministrımen nege dūrys söilespeisıŋ», – dep dürse qoia beredı. Aldynda ǧana Albaniianyŋ Premer-ministrı kelıp-ketse kerek. Sözden ūtylǧan Mäskeu ministrı keşırım sūrap, qoiǧan mäselesın naqtyly şeşıp beredı(18).
Onynşydan, J.Täşenov Şymkent oblystyq atqaru komitetı töraǧasynyŋ orynbasary bolǧanda da ūlt ısı üşın qyzmet ete bergen. Bırde Türkıstan aimaǧynyŋ maqtaşylary maqta tazartu zauytynda su maqtany keptıruge otyn taba almai qinalyp jatqanda sol audanǧa uäkıl bolyp barǧan J.Täşenov Qaraǧandy oblysynyŋ basşylyǧymen habarlasyp, tiesılı 500 tonnaǧa taǧy 500-ın üstemelep, 1 myŋ tonna kömırdı jetkızdırıp beredı. Sonyŋ arqasynda audan maqta daiyndau josparyn 102, 7 paiyz oryndaidy. Sonymen qatar Jūmekeŋ Türkıstandaǧy Q.A.Iаssaui kesenesınıŋ janynda topyraqpen kömılıp jatqan tas monşany qalpyna keltırıp, ıske jaratuǧa da mūryndyq bolady. Aituly kesenedegı ataqty taiqazannyŋ ornyna qaitaryluyna alǧaş Ö.Jänıbekov kırısedı de, J.Täşenov sony barlyq küş-quatyn sala qoldaidy. Şetelden kesenenı köruge aǧylyp keletın turister üşın aǧylşyn, qytai, türık, fransuz tılderın bıletın qazaq qyz-jıgıtterın aldyryp beredı. Qala ırgesındegı Şaitöbeden geologtar emdık su tapqanda dereu 50 oryndyq emdeu profilaktoriiasyn salyp, jol saldyryp, avtobus jürgızdıredı (19). Qoişy äiteuır, elın süigen qairatker üş-aq ret kelgende Türkıstandy güldendırıp, abattandyryp jıberedı (Al Oŋtüstıktıŋ basqa audandaryna, kömek qolyn sūraǧan jekelegen adamdaryna jasaǧan jaqsylyǧy qanşama!?). Kesenenıŋ janyndaǧy sol şyǧys monşasy men äigılı taiqazannyŋ qazırge deiın orta ǧasyrdyŋ airyqşa jädıgerlerı retınde halyqtyŋ köz quanyşyna ainalyp tūrǧany aian.
İä, Jūmabek Täşenov äsıresaq, qosürei zamanda bilıkke kelse de, Kompartiialyq ierarhiianyŋ būralaŋ baspaldaqtarymen köterıludı ǧana közdegen şenqūmar basşy, qara basynyŋ qamyn ǧana küittegen köp şeneunıktıŋ bırı bolmai, ūltyn süigen aiauly azamat, ūlttyq qaharman deŋgeiıne köterıle bıldı. Qazaq jerınıŋ tūtastyǧy üşın azuy kereqarys KSRO basşylarymen qasarysa küresıp, aitqanyn oryndata bıldı. Ūlttyq qūndylyqtar men ūlt müddesı üşın biık mansap pen qaraqan basynyŋ, otbasynyŋ, äuletınıŋ, ūrpaǧynyŋ rahatynan bas tartty. Esesıne altynǧa da, aqşaǧa da satyp ala almas halqynyŋ, elınıŋ, ūrpaǧynyŋ ystyq yqylasy men süiıspenşılıgıne bölendı. Sondyqtan da J.Täşenovtei patriot jandar qazaq degen ūlt barda mäŋgı-baqi jasai bermek.
Jūmabek Täşenovtıŋ tuǧanyna 100 jyl toluyna orai esımın mäŋgı este qaldyru baǧytyndaǧy naqty ūsynystar:
1) Astanadaǧy Ūlttyq akademiialyq kıtaphanada 2010 jyly «J.Täşenovtıŋ azamattyq erlıgı jäne qazırgı patriottyq tärbie» atty respublikalyq ǧylymi-täjıribelık kon¬fe-rensiia ötkenı mälım. Osy basqosudy tūraqty, dästürlı türde ötkızıp tūru kerek.
2) J. Täşenov atyndaǧy «Patriot» ordenı taǧaiyndalsa. Ol ūlttyq qūndylyqtardy ūlyqtauda erekşe közge tüsken azamattarǧa ǧana berılse.
3) Jyl saiyn äuelı auyl, sosyn audan, sosyn qala, oblystyŋ memlekettık qyzmetkerlerı arasynda patriottyq taqyrypta J. Täşenov atyndaǧy ırıkteu saiysy ötkızılıp, eŋ soŋynda respublika kölemınde qorytyndysy el Täuelsızdıgı qarsaŋynda jariialansa.
4) Baspasözde Qaraǧandy-Astana tas jolynyŋ boiyndaǧy, astanaǧa kıreberıs «Jıbek joly» auylynyŋ atyn «Jūmabek Täşenov auyly» dep özgertu, jol boiyna eŋselı müsının ornatu, mūrajaiyn salu turaly ūsynys aityldy. Osyny Qazaqstan Ükımetı qoldasa.
5) Kelesı 2015 jyly nauryz aiynda marqūmǧa arnap as berıp, dübırlı konferensiia jasau josparlanypty. Ony da köp bolyp qoldasaq.
6) Eŋ maŋyzdysy «Arşaly audanynyŋ» atyn «Jūmabek Täşenov audany» dep atauǧa dauys jinau bastalypty. Osyǧan öz dauysymyzdy qossaq.
7) J. Täşenov atynda Astana, Almaty qalalarynyŋ bırınde sporttyŋ bır türınen respublikalyq ne halyqaralyq turnir ūiymdastyrylsa (Eger ony qiynsynsaq, qazır ötıp jatqan turnirlerdıŋ bırın J. Täşenov atymen atasa). Onyŋ jeŋımpazdaryna Täşenovtıŋ beinesı salynǧan medaldar tabys etılse.
İä, qarapaiym halyq tarapynan Jūmabek Täşenovtıŋ 100 jyldyǧyna orai halyq qalaulysynyŋ esımın mäŋgı este qaldyru baǧytyndaǧy naqty ūsynystar köptep aityluda. Endı osyndai qoǧamdyq pıkırdı bilık qana emes, şynaiy halyqtyŋ partiiasy boluǧa ūmtyluşy «Nūr Otan» partiiasy şyndap qolǧa alyp, qazırden bastap qyzu daiyndyqqa kırısse, nūr üstıne nūr bolar edı.
