AES-tyń salynýy qazirgi ózekti máselelerdiń biri. Qoǵam talqysyna túsip, búgingi tańda oń da, teris te pikir jınap jatyr. Osyǵan qatysty ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń fılosofııa jáne saıasattaný fakýlteti, áleýmettik jumys kafedrasynyń professory, áleýmettaný ǵylymdarynyń doktory, professor Sadyrova Mansııa Saparǵalıqyzynyń pikirin surap bildik.
- Mansııa hanym, ózińizdiń soıolog retinde kózqarasyńyzdy aıta ketseńiz. Halyq nege AES-ten qorqady?
- Atom elektr stanııasy dúnıe júzinde qoldanylyp jatqan aýqymdy strategııalyq qurylym. Álemniń 30-dan astam elinde qoldanylyp jatsa da, osy ýaqytqa deıingi keri nátıjesin bergen jaǵdaılar da bolǵany ras. Onyń ishinde mysaly 1986 jylǵy Chernobyldaǵy jaǵdaı, 2011 jyly apat bolǵan Fýkýsımadaǵy jaǵdaı halyqqa senimsizdikpen qaraýǵa túrtki bolyp otyr. Chernobyldaǵy apattan soń sol terrıtorııanyń jaramaı qalǵanyn bilesizder. Qazaqstannan kómekke attanǵan azamattarymyzdyń kóbi densaýlyǵyna zaqym keltirip alǵany da ótirik emes. Sonymen qatar elimizdegi Semeı polıgonyndaǵy jarylys ta halyqtyń teris pikirde bolýyna áser etedi. Semeı polıgony AES bolmaǵanymen halyq «atom» degen sózdiń ózinen úrkip qaldy.
Halyq arasynda AES-tyń paıdasyn, onyń qanshalyqty qoǵamǵa beretin oń áserin, qanshalyqty ekologııaǵa tıimdi ekenin túsindiretin kóptegen sharalar bolsa halyqtyń oı-pikiri ońalady dep oılaımyn. AES salý zamannyń talaby. Dúnıejúzilik alpaýyt elder energııany osy dúnıeden alyp, qoldanyp otyrǵaly qaı zaman. Ol bizge kerek. Dese de, qaýipsizdik máselesi qandaı bolady degen suraq týyndaıdy. DEMOSCOPE qoǵamdyq pikirge ekspress-monıtorıng júrgizý bıýrosynyń zertteýi boıynsha respondentterdiń 50%-dan astamy AES qurylysyna qarsy eken. Sebebi olardyń kóbi ekologııaǵa keri áser etedi dep oılaıdy. Ekinshiden, táýekel faktory qanshalyqty qaýipsiz, qanshalyqty aldyńǵy sıtýaııalar qaıtalanbaıtyndaı senimdi, qanshalyqty ekologııaǵa áser etedi degen faktorlardy qarastyrady. Sonymen birge, olardyń keıbiri AES salýdyń dástúrli elektr qýatyn alýǵa qaraǵanda asa qatty artyqshylyǵy joq dep sanaıdy eken. Bul da halyq arasynda, qoǵamdyq kózqarastyń belgili bir qorqynyshtyń, kúmánniń bar ekendigin kórsetedi.
- Energetıkter, ekologtar Atom stanııa halyqtyń densaýlyǵyna keri áserin tıgizbeıdi deıdi. Sizdiń pikirińiz qandaı?
- Atom energııasy – taza energııa. Negizinen bizdiń qazirgi qoldanyp júrgen energııa kózderine qaraǵanda AES arqyly alynǵan energııanyń ekologııaǵa zııany kerisinshe az. Ekinshi jaǵynan, eger de ol qaýipti jaǵdaıda jumys istese, biz kútpegendeı belgili bir táýekelder oryn alar bolsa onyń zardabyn eki ese kóretin sekildimiz.
AES salýdyń qajettiliginiń taǵy bir sebebi Kýrchatov qalasynda buryn tájirıbemiz bolǵan. Sonymen qatar qazir Balqash mańynda arnaıy aımaq qarastyrylyp jatyr. Salyný kezinde qaladan alshaqtyǵyna, materıaldardyń sapalylyǵyna qarap, tehnıkalyq qaýipsizdigi saqtalyp, kepildik berilýi kerek. Mysaly shet elde ekologııalyq sertıfıkattar beriledi. Ornalasqan jerge, aımaqtaǵy adamdarǵa, flora men faýnaǵa zııany bolmaıtyny naqtylanǵan sertıfıkat berilse jurt senedi.
Taǵy bir tıimdilik – biz ýran óndirýshi elmiz. Álem boıynsha ýran óndirisinen birinshi oryn alamyz. Osy múmkindigimizdi nege ońtaıly paıdalanbasqa? Odan bólek, halyqty tolǵandyratyn taǵy bir másele – qaldyqtardyń qalaı joıylatyny. Bastysy qaldyqtyń zııandy bólshekteri aýaǵa ketpeýi kerek. Deı turǵanmen taza energııa bolǵan kúnniń ózinde sol jerde jumys isteıtin qyzmetkerlerdiń densaýlyǵyn saqtaý máselesi bar. Sebebi, densaýlyqqa áserin tıgizbeı qoımaıtyny ras. Sondyqtan, ol jerde densaýlyqty úsh aıda bir, alty aıda bir tekseretin ózderiniń úlken emhanasy bolýy kerek sekildi. Bul – bir. Ekinshiden, sol regıonda turatyn halyqtyń áleýmettik jaǵdaıyn, densaýlyǵyn, oqýyn, t.b. máselelerin qarastyrý kerek. Meniń bilgen aqparattarym boıynsha, Balqash temirjol ótetin óńir. Odan bólek avtotransporttar da jıi qatynaıdy. Eger AES qurylysy bastaıtyn bolsa, atalǵan ınfrastrýktýralyq jol qatynasy ary qaraı jumysyn qalaı jalǵastyrady degen másele de bar. Iaǵnı, AES salýda biz ekonomıkalyq tıimdiligine ǵana emes, áleýmettik, psıhologııalyq, saıası turǵydan da jan-jaqty qarastyrýymyz kerek. Ábden ekspertıza júrgizip, taldaý jasalyp baryp jumystar júrgizilgeni durys dep oılaımyn.
- Iadrolyq qarý men Iadrolyq stanııanyń aıyrmashylyǵy jer men kókteı. Halyq osynyń ara jigin ajyrata bilmeıdi. Osyǵan qatysty ne deısiz?
- Qazirgi tańda halyqtyń kópshiligi saýatty. Ásirese orta býyndaǵy jastardy alatyn bolsaq olar bul dúnıelerdiń ara-jigin ajyrata alady dep oılaımyn. Jas úlken adamdardyń ózi ıadrolyq qarýdyń ne ekenin, onyń zardabyn ózderi praktıka júzinde, kózimen kórgen adamdar ǵoı. Iadrolyq qarý kóp memleketterde joq, strategııalyq qarý bolyp esepteledi. Sol arqyly memleket óziniń belgili bir saıası, áskerı kúshin kórsete alady. Iadrolyq qarýdyń qaýiptiligin menińshe bári biledi. Eger ol qoldanylatyn bolsa dúnıejúzi úlken zardap shegedi. Menińshe, ıadrolyq qarýdy eshkim is júzinde qoldanbaıdy, qoldanbasyn da. Sebebi, ony bir adam sheshpeıdi. Úsh adamnyń qoly kerek. Onyń ústine ne nárseni bolmasyn beıbit jolmen sheshýdi kózdeýimiz kerek. Tek óz múddesin emes, basqa da adamdardyń, adamzattyń taǵdyryn oılaý qajet. Endi osy dúnıelerdi halyq ara-jigin ajyratyp, ekeýiniń eki túrli dúnıe ekenin uǵýy úshin atom energetıkasy týraly kóbirek aqparat berý kerek. Onyń ne úshin kerektigin, ekonomıkaǵa qandaı paıdasy bar ekendigin ashyq aıtýymyz qajet. Osy taqyrypty zertteı kele uqqanym, tipti bizdiń ózimiz bilmeıtin kóptegen aqparattar bar eken. Ókinishke qaraı, osylardyń taralyp jatqany baıqalmaıdy. Halyqpen kóbirek kezdesý uıymdastyryp, túsindirý jumystary, dıskýssııa, trenıngter ótkizgen abzal bolar edi. Aqparattyq taratý máselesin jandandyrý qajet.
Bul máseleniń kóterilýiniń birden bir sebebi – tabıǵı resýrstardyń azaıýy. Bolashaqta dúnıejúzinde energetıka tapshylyǵy oryn alady dep kútilýde. Bul keıde sýdyń tapshylyǵyna da baılanysty bolyp keledi. Memleketaralyq táýeldilikke áserin beredi. Al AES salynýy bul eldiń derbes damýyna, ishki ekonomıkalyq máselesin sheshýge de ońynan áser beredi. Halyqtyń kóbi AES-tyń zııandy tusyn ǵana kóredi. Sebebi, paıdaly jaǵyn bilmeıdi. Saıası turǵydan, ǵylymı, ekonomıkalyq paıdasyn qarapaıym tilde áleýmettik jelilerde belsendi túrde túsindiretin bolsaq halyq durysynan qabyldaıdy dep oılaımyn.
- AES qurylysy oıdaǵydaı júzege assa, bilim máselesine qalaı áser etedi?
- Bul da ózekti másele. Sebebi, AES salý elimizge jańa bilim berý baǵyttaryn alyp keledi. Jańa mamandyqtardy daıyndaýdy qajet etedi. Bilim máselesine tikeleı áser etedi. Qazirgi kezeńde bizdegi bar aqparat boıynsha 2000-nan astam atomshy mamandar daıyndalýda. AES-pen jumys isteýge joǵary bilimdi, joǵary deńgeıde mamandanǵan jumysshylar kerek. Sondyqtan bul boıynsha tek bakalavr, magıstr deńegeıinde ǵana bilim berip qana qoımaı, olardyń tájirıbesin shet eldik bilim júıesimen qosa damytý kerek. Qazirgi tańda JOO boıynsha shet eldik ýnıversıtetterdiń fılıaldaryn ákelý máselesi kóterilip jatyr. Endigi bastapqy jumystary júrgizilip te jatyr. Ornalasýy boıynsha máselen AES salý kózdelip otyrǵan Balqash mańynda bolsyn, iri qalalarda bolsyn atom salasyndaǵy, tehnıkalyq mamandardy daıyndaıtyn JOO, orta bilim berý oryndaryn ashý kerek. Dese de, másele tek JOO ashýmen sheshilmeıdi. Bitirip shyqqan mamandardyń biliktiligine, qabilettiligine de baılanysty.
- Kópshilik AES-ty basqaratyn kadr mamandary jetispeıdi deıdi. Sizdiń kózqarasyńyz qalaı?
- Jańa aıtqanymdaı bilim máselesine úlken áserin beredi. Qazirdiń ózinde osy sala boıynsha bizde kadrlar daıyndalyp jatyr. Eger aldaǵy ýaqytta atalǵan JOO-lar ashylsa mamandar boıynsha máseleler týyndamaýy múmkin. Shet eldik mamandardan tájirıbe jınap, ártúrli joǵary tehnologııalyq biliktilikti arttyrýǵa jastardy daıyndaý qajet.
Mindetti túrde AES salynatyn aımaqta áleýmettik qurylym ózgeredi. Halyq kóbeıedi, mıgraııa oryn alady. Sebebi jańa jumys orny ashylady. Osyǵan baılanysty áleýmettik qurylymda jańa bir toptar paıda bolady. IT mamandar, atom mamandary, ınjenerler kóbeıedi. Sondyqtan da, olardyń otbasylarynyń máselesin, áleýmettik jaǵdaıyn qamtamasyz etý, áıelderine jumys taýyp berý, balalarynyń balabaqshada ornalasýy, tabys máselesin qarastyrý kerek. Osylar atalǵan aımaqtyń keńeıýine alyp keledi.
Bizdiń joǵary mamandanǵan kadrlar da jumys isteýi qajet. Dese de, ázirge bizdiń bilimimiz jetkiliksiz. Shet eldik kadrlarmen biliktilik almasyp, tájirıbesin meńgerý kerek. Biraq ta, olardyń uzaq merzimdi jumysqa qalǵanyn qalamaımyn. Bul salada tómen deńgeıli bilimi bar adamdar jumys isteı alady dep oılamaımyn. Sebebi bul óte strategııaly mańyzy bar obekt. Sondyqtan bilim máselesine óte úlken mán berý kerek. Teorııalyq emes, ásirese praktıkalyq bilimdi shyńdaý qajet.
- “Jemqorlyq joıylmaı, AES kerek joq” degen de pikir aıtylyp jatyr. Jemqorlyqtyń qatysy qanshalyqty bar? Osyǵan qatysty oıyńyz qandaı?
- Jemqorlyq qaı qoǵamda da bar qubylys. Ony túbirinen joıý múmkin emes. Buqaralyq zııan tıgizetin dúnıe bolyp ketpeýi kerek. Jalpy jemqorlyqtyń bolýy, basqarýdaǵy qadaǵalaýdyń bolmaýyna, keri baılanystyń bolmaýyna baılanysty órshıdi.
Qazirgi kezde ıfrly ekonomıkaǵa kóship jatyrmyz. Aqparattyń ashyqtyǵy saqtalar bolsa, tenderdiń qalaı bólinip jatqany, jalaqy qarajaty qalaı jumsalyp jatqany, aqsha qalaı bólinip jatqany ashyq bolsa menińshe jemqorlyq azaıady dep oılaımyn. AES salýǵa jemqorlyqtyń tikeleı qatysy bar dep aıta almaımyn. Jemqorlyq ókinishke qaraı kez kelgen salada bar nárse.
- AES eldiń áleýetine, ekonomıkasyna qalaı áser etedi?
- AES-tyń salynýy bir jaǵynan bizdiń energetıka salasynyń belsendi túrde damýyna, halyqtyń elektr qýatyna degen tapshylyǵyn sheshýge kómektesedi. Elektr energııasynyń bolýy kóptegen basqa da óndiristerdiń jumys isteýine áserin tıgizedi. Kóp jaǵdaıda atom energııasy arzan energııa bolyp esepteledi. Eger de biz ony durys paıdalansaq, bizdiń satyp alatyn taýarlarymyzdyń, azyq-túliktiń baǵasynyń tómendeýine ákeledi. Qazirgi tańda elektr energııasyna jumsaıtyn qarjymyz artýy, benzınniń baǵasyna baılanysty bolady. Bir-birine jalǵanyp jatqan baılanysty dúnıe. Nan ónimderin shyǵaratyn bizdiń kásiporyndar baǵany sol kúıinde qaldyra almaıdy. Eger qaldyrar bolsa ózderi bankrot bolady. Sondyqtan, arzan energııa kózi bolyp eseptelse kóp jaǵdaıda eldegi kedeılik deńgeıiniń tómendeýine, halyqtyń azyq-túlikti paıdalanýynyń artýyna oń paıdasyn tıgizedi. Ekinshiden, transportpen júrý, ınfrastrýktýralyq máselelerdiń bárin arzan túrde sheshilýine ákeledi. Elektr qýaty arqyly ıfrly ekonomıkanyń kóptegen máselelerin sheshemiz. Áleýmettik turǵydan, ekologııaǵa jaqsy áser eter bolsa halyqtyń densaýlyǵynyń jaqsarýyna, áleýmettik mobıldilikke, transporttyq bıletterdiń arzandaýyna, halyqtyń júrip-turý múmkindigine, óziniń demalysyn uıymdastyrý múmkindigine alyp keledi. Sonymen qatar, biz elektr energııasyn turmysta kóp qoldanamyz. Optımısttik turǵyda barlyǵy biz oılaǵandaı jumys isteıtin bolsa, halyqtyń jaǵdaıynyń jaqsarýyna áserin tıgizeri sózsiz.
- Áńgimeńizge kóp raqmet!
Suhbattasqan:
Dına LITPIN
