Bır qaraǧanda Qazaqstandaǧy tauarlyq birjalar naryǧy belsendı damyp jatqandai körınuı mümkın. Alaida tereŋırek üŋılsek, qoljetımdılık, bäsekelestık jäne teŋ jaǧdai jasau mäselelerı älı de şeşımın tappaǧany anyq baiqalady. Būl maqalada men qazırgı jaǧdaiǧa bailanysty öz baiqaularymmen bölısıp, birjalyq saudanyŋ el ekonomikasynyŋ barlyq qatysuşylarynyŋ müddesıne jūmys ısteuı üşın ne ısteu kerektıgı jaiynda ūsynystarymdy bıldırgım keledı.
Bırlestık beinesındegı monopoliia ma?
Bügıngı taŋda elımızde bar bolǧany 7–8 ǧana belsendı tauar birjasy jūmys ısteidı. Alaida memlekettık retteu jüiesınde ıs jüzınde tek bır ǧana salalyq ūiym — «Qazaqstannyŋ Birjalar Qauymdastyǧy» ZTB moiyndaluda.
Būl qauymdastyq «ETS» birjasy tarapynan qūrylǧan jäne baqylauǧa alynǧan. Memlekettık organdarmen negızgı mäselelerdı talqylauǧa ünemı osy ūiymnyŋ ökılderı ǧana şaqyrylyp keledı. Köp jaǧdaida «resmi» salalyq ūstanymdar däl osy qūrylym arqyly qalyptastyrylady, būl öz kezegınde teŋ qūqyqty qatysu prinsipıne qaişy keledı.
Mysaly, 2021 jyly Bäsekelestıktı qorǧau jäne damytu agenttıgınıŋ ǧimaratynda tehnikalyq jabdyqtarmen qamtamasyz etılgen jaǧdailyq ortalyq aşyldy. Bızde bar aqparat boiynşa, būl ortalyqty qarjylandyru belgılı bır tauar birjasynyŋ qarajatyna jüzege asyrylǧan. Sol kezde-aq: «Memleket naqty bır alaŋdy qoldap, basqa qatysuşylardy şynaiy dialogtan şettetıp jatyr ma?» degen zaŋdy sūraq tuyndady.
Basqa birjalardyŋ QR Sauda jäne integrasiia ministrlıgımen tıkelei bailanys ornatuǧa talpynystary jüielı türde eskerusız qalyp otyr. Juyrda jariialanǧan sūhbatta «Kaspii» tauar birjasy» AQ ökılderı soŋǧy bır jarym jyldan astam uaqyt boiy özektı mäseleler boiynşa jūmys kezdesulerın ötkızuge tyrysqanymen, eşqandai nätije joq ekenın aitty. Būl — institusionaldyq dialogtyŋ joqtyǧy men şeşım qabyldau üderısterınıŋ jabyqtyǧyn körsetedı.
Tıldık teŋsızdık – jüielık disbalanstyŋ körsetkışı
Qazaq tılınıŋ qoldanyluyna qatysty jaǧdai teŋsızdıktıŋ aiqyn mysaldarynyŋ bırı bolyp otyr. Bızdıŋ derekterımızge säikes, bügınde tek «Kaspii» birjasy ǧana saudanyŋ barlyq kezeŋderın memlekettık tılde jürgızuge mümkındık beredı. Qalǧan platformalar – qūjattarynyŋ keibırın qazaq tılınde jariialaǧanymen, orys tılın bılmeitın azamattarǧa saudaǧa tolyqqandy qatysuǧa mümkındık bermeidı. Būl — azamattardyŋ ekonomikalyq instituttarǧa teŋ qoljetımdılık qūqyǧyn būzady ärı «Tılder turaly» zaŋnamaǧa qaişy.
Sonymen qatar, sandyq platformalarda tıl normalarynyŋ saqtaluyn baǧalaityn bırde-bır jüie joq. Retteuşı organdar jüienıŋ qai tılde äzırlengenın, qazaqşa terminologiianyŋ qoldanyluyn nemese naryq oiynşylarynyŋ memlekettık tıldegı qoljetımdılıktı qamtamasyz etıp jatqanyn qadaǧalamaidy.
Eger platformanyŋ negızı şeteldık şeşımderge (mysaly, Xetra, Plaza) süiense, olardy memlekettık tılge audaru tehnikalyq jaǧynan kürdelı ärı qymbatqa tüsedı — būl mäselemen eşkım şyndap ainalysyp jatqan joq.
Ne özgeruı kerek?
Bız tauar birjalary naryǧyn retteuge degen közqarasty şūǧyl türde qaita qarau qajet dep esepteimız. Naqty ūsynystarymyz tömendegıdei:
- Memleketpen dialog jürgızude barlyq salalyq bırlestıkterdıŋ teŋ qūqyqty qatysuyn qamtamasyz etu;
- Sauda platformalaryn «Qazaqstan Respublikasyndaǧy tılder turaly» zaŋ talaptarynyŋ saqtaluy boiynşa memlekettık auditten ötkızu;
- Qazaq tılındegı resmi ekonomikalyq jäne qarjylyq terminologiiany äzırlep, engızu;
- Barlyq birjalyq IT-jüielerdıŋ interfeisterınde, logikasynda jäne qūjattarynda tıldık teŋdık talaptaryn qamtamasyz etu;
- Sauda jäne integrasiia ministrlıgı men basqa da uäkılettı organdarmen barlyq birjalar ökılderınıŋ tūraqty kezdesulerın ūiymdastyru.
Birjalyq sauda – būl jai ǧana baǧa, tauar men räsımder turaly emes. Būl — teŋ mümkındıkter, senım jäne ärbır azamattyŋ eldıŋ ekonomikalyq ömırıne qatysu qūqyǧyn qūrmetteu.
Qazırgı taŋda dialog bırjaqty sipatta jürıp jatyr – mūndai jaǧdaida şynaiy bäsekelestık pen damu turaly aitu mümkın emes. Būl jaǧdaidy özgertu kerek.
«Otan» tauar birjalarynyŋ odaǧy käsıbi qauymdastyqtyŋ da, bügınge deiın nazardan tys qalyp kele jatqan naryq oiynşylarynyŋ da ünın bırıktıretın aşyq alaŋ boluǧa daiyn. Bız ädıl jäne aşyq birjalyq naryqty Qazaqstanda tek bırlesken küş-jıgermen ǧana qūruǧa bolatynyna senemız.
Bulat Şaimanov,
Qazaqstan Respublikasy tauar birjalary men elektrondyq sauda alaŋdarynyŋ «Otan» ZTB töraǧasy
